1
T.C.
FIRAT NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
TARH ANABLM DALI




MLL MCADELE DNEMNDE
EME (1919-1923)



YKSEK LSANS TEZ






DANIMAN




HAZIRLAYAN
Do. Dr. mer Osman UMAR


Burhanettin ENL





ELAZI-2007

2
T.C.
FIRAT NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
TARH ANABLM DALI




MLL MCADELE DNEMNDE
EME
(1919-1923)



YKSEK LSANS TEZ




Bu alma././2007 tarihinde aadaki jri tarafndan oybirlii / oyokluu ile kabul
edilmitir.



Danman



ye




ye
Do. Dr. . Osman UMAR





Bu tezin kabul, Sosyal Bilimler Enstits Ynetim Kurulu'nun .//2007 tarih ve .sayl
kararyla onaylanmtr.

I
ZET
Yksek Lisans Tezi
Milli Mcadele Dneminde Eme (1919-1923)
Burhanettin ENL
FIRAT NVERSTES
Sosyal Bilimler Enstits
Tarih Anabilim Dal
Elaz-2007, VII+146

Ege Blgesinde bulunan Uak ilinin Eme ilesi corafi konumundan dolay
ilkalardan beri eitli uygarlklar barndrm, Seluklular, Trk Beylikleri ve Osmanl
Devletinin Snrlar iinde kalmtr.
15 Mays 1919 'da zmir'in igal edilmesiyle, demiryoluna yakn olmas ve aznlk
nfusunun az olmas sebebiyle, Kuvay Milliye Hareketlerine nclk etmi, nemli
merkezlerden birisi olmutur. Ayn zamanda Milli Mcadele dneminin balangcnda Bekir
Sami Bey ksa bir sre karargh olarak Eme'yi kullanm ve bu srada Mustafa Kemal Paa
ile haberlemesini burada yrtmtr.
28 Haziran 1920 'de Yunanllar tarafndan ilk defa igal edilmi, 11 Temmuz 1920'de
igalden kurtulmutur. 05 Austos 1920'de ikinci kez igal edilmitir. stiklal savamzn
zaferle sona ermesi zerine, igalci Yunanllar tarafndan klalar ve hkmet kona
yaklm, bylece ile merkezi bir harabeye dnmtr.3 Eyll 1922'de Kahraman
ordumuzun Takmak'a girmesiyle, Eme dman igalinden kurtulmutur.
Eme ilesi Milli Mcadele dneminde eitli atmalar grm ve igal altnda ac
ekmi, Yunanlar tarafndan yaklp yklm, ayn zamanda Yunan igallerine kar baarl
mcadeleler vermitir.
Anahtar Kelimeler: Eme, Uak, Elvanlar, Takmak, Milli Mcadele



II
SUMMARY
Mastering Thesis
Esme During National Struggle (1919-1923)
Burhanettin SENLI
Firat University
Department of Hstory
Elazig 2007, page VII+146

Esme is a district of Usak Province. Esme is located in the interior (west) part of the
Aegan region.Because of its' geographical position various civilizations and Turkish
principalities lived on it during history.Esme has a key position in the Kuvayi Milliye
activities during the occupation of Izmir on 15 May 1919, because of lack of minority and
having a railway.Also in the beginning of the National Struggle period, Bekir Sami Bey used
Esme as a headquarter, for a short time and communicated with Mustafa Kemal Pasha.
As our War of Independence resulted in victory, the occupants evacuated the town,
demolishing the military barracks and the goverment building and turning the distict center
into a ruin.For the first time in 28 June 1920, occupied by the Greeks.Occupants left Esme on
11 July 1920.Second occupation was on 5 August 1920. Esme was liberated from foreign
occupation, when our Heroic Army entered into Esme on 3 September 1922.
The Esme district lived many fightings, have suffered from occupation, and
succesfuly fighted against Greek occupation

III
NDEKLER
ZET ........................................................................................................................... I
SUMMARY ................................................................................................................II
NDEKLER......................................................................................................... III
NSZ ..................................................................................................................... VI
KISALTMALAR.....................................................................................................VII
GR ...........................................................................................................................1
I. EME ADININ ANLAM VE KKEN .................................................................1
II. EME LESNN CORAF KONUMU.........................................................3
III. TARH ERSNDE EME ...............................................................................4
1. LK ALARDAN OSMANLI DEVLET DNEMNE KADAR EME..........4
1.1. lk alarda Eme..........................................................................................4
1.2. Seluklular Dneminde Eme ........................................................................6
1.3. Anadolu Trk Beylikleri Dneminde Eme....................................................7
2. OSMANLI DEVLET DNEMNDE EME8
BRNC BLM
GAL DNEMNDE EME
I. GAL NCES EME VE EVRES ................................................................11
II. GALN BALAMASI VE YAANAN GELMELER..................................23
KNC BLM
KURTULU SAVAI DNEM EME VE EVRESNDE
KUVAYI MLLYENN FAALYETLER
I. EHT AL BEY VE FAALYETLER..............................................................36
II. HACI MFT VE FAALYETLER ................................................................44
1. Hac Mft'nn Hayat ve Yapt Grevler ...................................................44
2. Hac Mft'nn Milli Mcadelecileri Tekilatlandrmas ................................47
3. Hac Mft'nn Celal Bayar'la Birlikte Yapt Faaliyetler.............................51

IV
4. Hac Mft'nn ikayet Edilmesi ve Faaliyetleri ............................................55
5. Hac Mft'nn Ankara Hkmeti Fetvasn mzalamas ................................59
6. Hac Mft'nn Mustafa Kemal Paa le Grmeleri ....................................61
7. Hac Mft ve Yunanllarn Geri ekilii .......................................................62
8.Hac Mft'nn Zafer Sonras Faaliyetleri .......................................................63
III. BEKR SAM BEY VE FAALYETLER.........................................................66
1. Milli Mcadele ncesi Bekir Sami Bey'in Hayat ve Yapt Grevler ...........66
2. Milli Mcadele Dnemi Bekir Sami Bey'in Faaliyetleri..................................68
IV. MADANOLU MUSTAFA BEY VE FAALYETLER ..................................72

1. Madanolu Mustafa Bey'in Yzellilikler Listesine Alnmas ..........................75
NC BLM
DZENL ORDUNUN MUHAREBELER VE EME'NN KURTULUU

I. DZENL ORDUYA GE ................................................................................79
II. DZENL ORDUNUN MUHAREBELER ......................................................80
III. EME VE EVRESNDEK TRK KUVVETLERNN ASKER
FAALYETLER ....................................................................................................81
1. Birinci Ordunun 3 Eyll 1922 Gn Yapt Takip Harekat .........................81
2. Birinci Kolordunun 3 Eyll 1922 Gn Yapt Takip Harekat ......................82
3. kinci Kolordunun 3 Eyll 1922 Gn Yapt Takip Harekat ve
Eme Muharebesi................................................................................................84
4. Drdnc Kolordunun 2-3 Eyll Gn Yapt Takip Harekat.......................86
5. Birinci Ordunun 4 Eyll 1922 Gn Yapt Takip Harekat .........................86
6. Birinci Kolordunun 4 Eyll 1922 Gn Yapt Takip Harekat ......................87
7. kinci Kolordunun 4 Eyll 1922 Gn Yapt Takip Harekat........................88
IV. YUNAN KUVVETLERNN EME VE EVRESNDEN EKLLER ... 89
V. YUNANLILARIN EME VE EVRESNDE YAPTIKLARI MEZALM.......91
1. Yunanllarn Mezalim in Tahrip Taburlar Kurmalar. ...............................100

V
2. Yunan Mezalimi Srasnda Ermeni ve Rumlarn Durumu .............................100
3. Yunan Mezaliminde Yangnlar .....................................................................102
4. Yunan Mezaliminde Katliamlar ....................................................................106
VI. EME'NN DMAN GALNDEN KURTULUU ...................................111
VII. ATATRK VE EME.....................................................................................114
VIII. SONU ...........................................................................................................119
KRONOLOJ ..........................................................................................................121
BBLYOGRAFYA.................................................................................................123
EKLER ....................................................................................................................127
ZGEM.............................................................................................................146


VI
NSZ

Anadolu'daki konumu nedeniyle Eme ilesi lkalardan itibaren zerinde
uygarlklar barndrm zellikle beylikler ve Osmanl Devleti dneminde kah savalarla, kah
eyiz olarak sk sk el deitirmitir.
Osmanl Devletinin Birinci Dnya Savanda yenilmesiyle Anadolu Yunanllar
tarafndan igal edilmeye balanmtr. Eme ve evresindeki Kuvay Milliye Hareketi Bekir
Sami Bey ve Yaveri Yzba Selahattin'in Eme'ye gelmesiyle hzlanmtr. Hac Mft'nn
katks da ok nemli olmutur.
28 Haziran 1920 'de igal edilmesiyle Kuvay Milliye Hareketi daha younluk
kazanmtr. ehit Ali Bey'in yapt baskn sonras Yunan zulm artarak devam etmitir.
Dzenli Ordunun kurulmasyla eitli atmalar yaanmtr. Byk Taarruz sonras Takip
Harekatnda ise, Anadolu'nun ou yerinde olduu gibi Yunan mezalimine maruz kalm,
askeri birliklerimizin yetimesiyle 03 Eyll 1922 gn hem dman igalinden hem de
tamamen imha olmaktan kurtulmutur.
Yaptmz bu almada Eme'nin Milli Mcadele dnemi ncesi ve igal dneminde
meydana gelen olaylarn bilinmeyen ynleri ortaya konmaya allmtr. Bana bu
almamda nemli katklarda bulunan hocam Do. Dr. mer Osman UMAR'a teekkr bir
bor bilirim.













Burhanettin ENL









ELAZI-2007


VII





KISALTMALAR

a.g.a.

:Ad geen ariv
a.g.b.
:Ad geen bror
a.g.d.
:Ad geen dosya
a.g.m.
:Ad geen makale
a.g.e.

:Ad geen eser
ATASE
:Genel Kurmay Askeri Tarih ve Stratejik Ett Bakanl
b.

:Bask
bkz.

:Baknz
BSA
:Trk Tarih Kurumu Bekir Sami Arivi
BTTD
:Belgelerle Trk Tarih Dergisi
c.
:Cilt
def.

:Defter
DB

:Diyanet leri Bakanl
EHU

:Erkan- Harbiye-i Umumiye (Osmanl Genel Kurmay Baklanl)
EHUR
: Erkan- Harbiye-i Umumiye Riyaseti (Osmanl Genel Kurmay
Baklanl)
ks.
:Ksm
kt.

:Kitap
K.H.O.A.
:Kara Harp Okulu Arivi

R.
:Rumi Tarih
s.
:Sayfa
TBMM :Trkiye Byk Millet Meclisi
TH

:Trk stiklal Harbi
TTK

:Trk Tarih Kurumu
vd.

:Ve devam


1
GR
I. EME ADININ ANLAMI VE KKEN
Eme kelimesi Byk Larousse ansiklopedisine gre; Kumluk yerlerde eilerek
alan kaynak anlamna gelmektedir1.
Eme ilesi ve civar uzun yllardan beri Trkmen oymaklarnn yurdu olmu2,
Konar-Ger/Yaylak hayat yaanm ve bu durum yer yer gnmze kadar
sregelmitir. Eme ad, bu addaki Yrk oymandan kalmadr. Bugn, Eme'deki en
byk airet, Horasan'dan gelme olduklar bilinen Kargl, Keli, ve kl adl
oyma bulunan Kaarlardr3.
Eme ilesinin adn Eme'ye yerleen Sicil'i Aair Airetinin Emeli kolundan
ald, Emeli oymann da dier airet oymaklar gibi bu civara gelerek yerletii
rivayet edilir. Emeli airetinin de dier airet oymaklar gibi bir kolunun yreye gelip
yerletii deerlendirilmektedir. Kocaeli'ndeki Eme Nahiyesi ile Eme'nin (Eme
kynn) ilk sakinleri ayn airetin kollarndandr. Emeli airetin bu ad nereden ald
kesin olarak bilinmemektedir. Eme pnarlarn bana yerleen airet oymana veya g
kafilesine verilen isim olsa gerektir4.
Bir baka tanma gre Eme: 1. kazma kartrma, 2.ekil verme, 3.Scakta
hayvan yatrlan kaya dibi anlamna gelmektedir5.
Eme adna gnmzden 700 yl kadar nce Germiyanolu beyliinde
rastlanmaktadr. Eme kylerinin boy ve oymaklardan kalan adlar da, bu durumu
aka gstermektedir. Eme ilesindeki kylerden 27'sinin Trkmen veya Yrk, boy
veya oymak adn, tad grlr".
1- Ahmetler (Ahmetli), 2- Alahabal (Allah-Abeli), 3- Araplar, 4- Aydnl, 5-
Balabanc, 6- Beikli, 7- Bozlar, 8- Caberler, 9- Davutlar, 10- Delibal (Delibal), 11-
Dervili, 12- Elvanlar (Eme ile merkezi), 13- Emirli, 14- Emeli, 15- salar, 16-
Harmandal (imdi mahalle, Danmendl-eli Trkmen Oyma, "Harbendel"den), 17-

1 Byk Larousse Ansiklopedisi, C.7, stanbul, 1985, s. 3852.
2 Recep Aknc, Eski Phladelphia, Bugnk Alaehir, zmir, 1949,s.187-188'de Trkmenlerin
Eme evresine yerlemi olduklarn gsteren Osmanl fermannn Trke evirisi bulunmaktadr.
3 Neriman Grgnay Krzolu, Eme, Ankara, 1994, s.2.
4Eme lesinden emekli retmen Mithat Kl'n yapt yaynlanmam incelemeler.
5 Bu konuda aratrma yapan ve Silifke'de yaayan Dr. Ali Su'nun konu ile ilgili gnderdii mektup.

2
Kandemirler, 18- Karaahmetli, 19- Karabacakl (bir kolu Hatay'a kadar yaylm ve
tarikat ad ile de anlan oymaktan), 20- Karacamerli, 21- Kazaklar, 22- Kseler, 23-
Manavl (Gebe olmayan, asaletli yerleik Trkmen anlam da vardr), 24- Poslu, 25-
ehitli 26-Fakl ve 27-Takmak Kyleri gibi. Bunlardan Kandemirler ve Kazaklar
Kyleri, adlarn Kpak Boylarndan almtr. 6
1894 ylndaki durumu u ekildedir: Eme kazas Saruhan sancann batsnda
kurulmutur. zmir vilayetinin kuzey dousuna der.Kuzeyinde Bursa vilayeti vardr.
Gneyinde Denizli sancann Alaehir kazas Batsnda ise Kula kazas vardr.
Yzlm 398 km2 dir. 300 km2 tarla 20 km2 otlak 68 km2 da ve 16 km2 de
ormandr. Gre isminde bir nahiyesi ve 79 ky vardr.41 ky kaza merkezi Takmak'a
baldr. 38 ky ise Gre nahiyesine baldr. Ynetici olarak bir Kaymakam bir
Mdr' vardr.7
Kazann genel nfusu 26 bin 896 kiidir. Bunun 26 bin 128'i Mslman
Trk,768'i Rum Ortodoks'tur. Kaza merkezi Takmak olup Kula'nn 32 km gney
dousunda. Alaehir'in ise 48 km kuzey dousundadr. Takmak'n nfusu 4000 kiidir.
Bunun 3892'si Mslman, 108'i Rum Ortodoks'tur. Blge, kkeni Horasan'dan gelen
Trk airetlerinden olumaktadr.8
Okullar: Takmak'ta 23 okul vardr. 1 tanesi ortaokul, 20 tanesi ilkokuldur.
Mslmanlarn 1 ortaokulu 65 rencisi, 20 ilkokulu 200 rencisi vardr. Rum
Ortodoks'larn ise 2 ilkokulu ve 80 rencisi vardr.9
Yukarda yazlanlardan anlald ekilde Eme adnn kayna kesin olarak
bilinmemekle birlikte bu yreye g eden Yrklerin10 bir subana yerlemi
olabilecei varsaylabilir.


6 Neriman Grgnay Krzolu, a.g.b, s.2.
7 Vital Cuinet,La Turquie D'Asie, C.III, Paris 1894, s.575.
8 Vital Cuinet,a.g.e.,s.576.
9 Vital Cuinet,a.g.e.,s.577.
10
Neriman Grgnay Krzolu,a.g.b.,s.2 de: Eme yerlilerinden retmen Elif Hale Aka
hanmn dedelerinden ald bilgiler yaynlanmtr. Bu bilgilere gre Eme yresine g etmek
suretiyle yerleen Yrkler: le merkezi Elvanlara, Antalya'nn Almal yresinden gelme, Sar
Keilide denilen, Sar tekeli Yrkleri, Banaz da Kzl tekeli Yrkleri, Kran ky de Manato
Yrkleri; Eme-Alaehir arasndaki Ziyanlar Kynde, Horasan Yrkleri, Hardall ile Kayal
Kylerinde, Hardall Yrkleri yerlemilerdir. Eme ve teki Yrk obalarndan bilinenler,
Acem-Yrkleri, Beikli, Gll, Klllar, Killiler ve Tller' dir.

3
II. EME LESNN CORAF KONUMU
Eme, Uak ilinin batsnda yer alan, nfus ve yzlm bakmndan ilin en
byk ilesidir. l merkezine yeni asfalt ose ile 61 km. ve demiryolu ile 69 km.
mesafededir. Denizden ykseklii 823 metredir. Eme 38 derece 32 dakika Kuzey
enlemi ve 36 derece 34 dakika dou boylamlar zerinde yer alr. Dousu Ulubey ve
Uak merkez ilesi, bats Alaehir ve Sargl, kuzeyi Kula ve Selendi ileleri,
gneyinde de Gney ilesi ile evrilidir.1990 saymna gre ile merkezi 13 700 nfusa,
kyleri ile birlikte 40 956 nfusa sahiptir. zmir-Ankara demiryolu zerindedir. Uak-
Alaehir karayolu buradan gemektedir.
le ierisinde boy gsteren 1000 1200 m. Civarnda ki tepeleri Kemer, Omur baba, Ahmetler,
Kurt Da, Ormansz ve plak tepelerdir. Bu ilenin yazn kuruyan, kn grleen dereleri,
kuzeydeki Gediz ve Byk Menderes rmaklarna karr. Gediz'den baka, yaz ve k
devaml akan, herhangi bir akarsuyu yoktur11. Kn yamur sular ile beslenen Gll ve
Eme dereleri vardr. Doal bitki rts yre topraklarnda aal ve otsu steptir, aalk
olan blgeler genelde akarsu yanlardr. Ky Ege ile Ege arasnda iklim bakmndan
bir geit blgesidir.
Eme ile merkezi, daha nce imdiki kasabann 5 km. kuzeydousundaki
Takmak kynde idi. Manisa l Genel Meclisi Karar ile ile merkezinin, Afyon-zmir
demiryolu zerinde Elvanlar stasyonu yanndaki araziye kurulmas gerekletirilmitir.
26 Mart 1934'de Kaymakamlk. Elvanlara tanmtr. Bu yeni ile merkezi ksa srede
gelimi, bugn Uak'n en byk ve mamur bir ilesi haline gelmitir. Eme ilesi,
1953 ylna kadar Manisa li'ne bal iken, ayn yl il olan Uak'a (Uak Ktahya'nn
ilesi idi) balanmtr12.
le ekonomisi tarma ve da dnktr. Tarmn yan sra, hayvanclk da gelimitir. Kasaba
halknn geim kaynaklarndan biri kilimciliktir. Ylda orta boyda, 57 bin kilim dokunur, Eme'nin
Takmak, Kolonkaya, Bozlar, Karacamer, Akaky. Emirler ve Fakl kylerindeki el tezgahlarnda
dokunan kilimler, piyasada ok tutulmaktadr.




11 Eme lesinden emekli retmen Mithat Kl'n yapt yaynlanmam
incelemeler.
12 Neriman Grgnay Krzolu, a.g.e., s.4

4
III. TARH ERSNDE EME
1. lk alardan Osmanl Devleti Dnemine Kadar Eme
1.1. lk alarda Eme
Eme de srekli yerleimler M.. 2. YY.'dan itibaren yani Helenistik adan
itibaren balar. Yrede en fazla dikkati eken yerleim alan Dzky yaknlarndaki
MESOLSTMOLOS kentidir. Burada gen alnlklar byk kaya mezarlklar ve
yerleim yeri bulunmaktadr13.
Dier antik yerleim ise Kemer Da'nn Dou yamalarndaki Roma ve bilhassa
Bizans yerleimidir. Yine bu da zerinde byk ounluu tahrip edilmi Tmlsler
bulunmaktadr. Efes'ten balayp Susaya Kral yoluna tali yollarla balanan Eme, Roma
anda Philadelpia (Alaehir), Laodikeon (Denizli), Hierapolis (Pamukkale), Blaundos
(Slmenli) gibi yakn evresindeki kentlerle de ticaret yoluyla balyd14.
Frigya uygarlnn en nemli ve batdaki snr olan Eme'deki Mezarl
lkemizin en nemli tarihi belgelerinden biridir15. le merkezinin 15 km tesinde
bulunan Dzky'deki bu ant mezarlar hakknda yaplan uzun bir alma sonucunda
burann daha sonra Bizans ve Trkmenlerce de kullanld grlr. Beikli kyndeki
Krk inler, Ahmetler Kasabas'ndaki Kale bu konular aratrmak iin ok nemlidir16.
Ayrca Delibal kyndeki antik kalntlar, Kemer Tepesi'nde Romallardan
kalma antik kent ile Kaya pnar ve Yenikyde'ki antik harabeler bize Bizans'n nemli
yerleim merkezlerinden Eme hakknda bilgi verebilecek dzeydedir.
TABALA ehri harabeleri: Sirge ve Hisar Kyleri ile Gediz Nehri'nin kuzey
kysndadr. ehrin tamamen toprak altnda olduu syleniyor. Sirge Ky', Nohut
olan harabesi, Sirge Ky'nn ve nehir ile ovann kuzeyindeki ykseke dalarn orta
yamacndaki geni dzlktedir. Delibal Ky, Kanl tarla kalntlar kyn 2 km
kuzeyinde, ksk ky ile Delibal ky arasndadr. Gediz Nehri'nin 300400 m.
gneyindedir. Mermer Direk Harabesi, Alanyurt (Sirge) vadisinin kuzeyindeki dalarn
zerindedir. Davala Kalesi, Sirge Ovas'nn batsnda Uak-Manisa il snr boyun

13 Yurt Ansiklopedisi, stanbul,1981, C.10, s.7470; Haim Tmer, Uak Tarihi, stanbul, 1971,
s.14.
14 Recep Aknc, a.g.e. s.3.
15 Yasin Ba, Eme Grses Gazetesi, 25 Nisan 1984.
16 Haim Tmer, a.g.e., s. 9.

5
noktas alnca Gediz ay'nn ve asfaltn batsnda olduka yksek ve zeri geni
volkan pskrd bir da bulunmaktadr.
Bu dan zerindeki geni dzlkte byk bir ehir kalnts ve ehrin kalesi
kalntlar yer almaktadr. rkden ky (Armutlu) Kalkanca harabesi; kyn 3 km
kuzeyindeki osenin 2 km gneyinde rkden, Kran ky yolunun dousuna byk bir
ky harabesidir. Derbent Harabesi, Armutlu kynn 5 km. kuzey batsndaki Kran
kyn gney batsndaki osenin 3 km gneyinde Armutlu-Kran ky yolunun
batsndadr. Bozlar ky; Gk kaya mevkiinde harabeler bulunmaktadr. Balabanc
ky, Kuzeyinde harabeler bulunmaktadr. ay kla ( Yukar Davala ky); kyn 5
km gney batsnda Hac Hseyin Damlar'nn bat kysnda bir kervansaray
bulunmaktadr.
Frigya topraklar nce Lidyallara sonra ran devletine ondan sonra skender'e
tabii olmu ve nihayet (M. . 1350 de) Romallara gemi. Roma devletinin
blnnde tabii olarak Dou Roma mparatorluuna ve ondan sonra da Seluklular
tarafndan byk ksm fethedilerek slam memleketlerine katlm, Seluklulardan
sonra da orada kuvveti ile beliren Germiyan Hanedan'na gemitir17.Uak dolaylar bir
sre de Lidya Hkmdarl'nn snrlar iine girmitir18. Lidler, saf rklarn
karmndan olumulardr. M.. 670'e doru Frigya kralln ykarak yerine gemi
kralln kurucusu Gynes, Tarha (Tire) Prensi Marmanos'un oludur. Onun iin bu
hanedana Marmanatlar denir. Bununla beraber yukardaki tarihten yani M.. 670'ten
nce de bir Lidya krall vardr. Bunun M.. 800670 yllar arasnda 130 sene kadar
devam ettii sanlyor.
Bakent Sard
(Salihli civar)dr. Marmanatlar btn orta Anadolu'ya
Kzlrmak'n batsnda kalan lkelere sahip olmular, M.. 547'ye kadar iktidarda
kalmlardr.

17 Haim Tmer, a.g.e., s. 9.: Yasin Ba,a.g.m., 25 Nisan 1984.
18 Haim Tmer, a.g.e., s. 12; Yurt Ansiklopedisi, s.7470; Recep Aknc, a.g.e., s.5; Lidya imdiki
Uak dolaylarn iine alarak Manisa, Aydn ve zmir'in bir ksmn kucaklayan yerler eklinde
tanmlanabilir.Eme'nin dousunda Lidyallar'dan kalma Blaundos (Slmenli) harabeleri vardr.
Yine Eme'nin hemen kuzeyinde Gre yaknlarnda yaplan kaak kazlarda karlarak yurt dna
karlan Karun hazineleri, youn almalar sonucu Trkiye'ye getirilmi ve u anda Uak
mzesinde sergilenmektedir.(Bu gnlerde Uak mzesinde yaplan incelemelerde baz paralarn
alnp yerlerine sahtelerinin koyulduu tespit edilmitir. ncelemeler devam etmektedir.).

6
Gynes zamannda byk hamet kazanan krallk, sonralar ticarete dayanarak
umumi refah devam ettirmitir... Gynes, Kimmerler ile yaplan savata lm, yerine
be yandaki olu Ardys geerek 48 yl saltanat srmtr. Sonuncu kral olan Kroisos
(Karun) anda krallk, refahn zirvesine ulam, (Karun kadar zengin sz buradan
kmtr.)19
ran mpratorluu Byk Cihangir Kirus (Keyhsrev) M. 547'de Lidyallar'
yenmi, Karun'u esir etmi fakat ldrtmemi yannda bir dost ve mavir olarak
mrnn sonuna kadar refah iinde yaamnda msaade etmitir.
Bu suretle Lidya krall ve Anadolu, ran (Pers) hakimiyetine gemi, Uak
dolaylarnda Lidyallardan sonra 200 sene kadar ranllar'n Satrab'l (Sadr ab:
ranllarn igal ettikleri memleketlere yerletirdikleri valilere verilen isim.)devam
etmitir20.
Lidya'y ranllar'dan da Byk skender alm, bunun vefatndan sonra
Bergama'ya ilhak21 ve 132 tarihinde de nc Atal tarafndan Roma devletine terk
olunmutur22.
Roma Devleti'nin blnnde Dou Roma mparatorluunda kalm, sonra
Seluklularn eline gemi onlarn yklmasndan sonra da Saruhan Aydn, Germiyan
Beylerinde kalmtr. 23
1.2. Seluklular Dneminde Eme
1071 Malazgirt savandan sonra, Anadolu ilerine hzla yaylan Trk gleri
Marmara Kylar'na dek ilerlerdiler. Alparslan'n 1072'de ldrlmesi Trkler arasnda
srp giden saltanat kavgalarna yeni boyutlar kazandrd. Baa geen Melik ah,
amcas Kavurd'un balatt ayaklanmay bastramayacan anlaynca Anadolu'nun
fethi ile uramakta olan Arturk Bey'i geri ard. Arturk Bey'in ayrlmasndan sonra,
Alparslan'a kar ayaklanm olan Kutalmoullar'ndan Sleyman ah ile kardei

19 Haim Tmer, a.g.e., s.13; Yurt Ansiklopedisi, s.7469-7470.
20 Yasin Ba, a.g.m., 25 Nisan 1984.
21 Yurt Ansiklopedisi, s.7470.; Recep Aknc a.g.e.,s.5-6.
22 Recep Aknc, a.g.e., s.7; Yurt Ansiklopedisi, s.7471; Haim Tmer, a.g.e., s.13.
23 Haim Tmer, a.g.e., s.13; Romallar, Makedonya Kral skender'in yerine geenlerle M. 216'dan
197'ye kadar sren iki harp yaptlar. Birincisi 11, ikincisi 3 yl srd. skender'in yerine geen
Perseus,Pidna Meydan Muharebesi'ni kaybetti ve esir dt bu sonu ile Roma Cumhuriyeti'ne yakn
dou kaplar ald ve Anadolu'nun zengin blgeleri ellerine geti. M.. 133'te Sulh yoluyla
Bergama krall'n ilhak etti. Anadolu'da Romallarn hakimiyetleri ikiye blnene kadar devam
eder. (M.S. 395).

7
Mansur Anadolu'ya girdiler ve ksa srede Konya'dan znik'e kadar olan blgeyi
ellerine geirdiler24. Anadolu Seluklu Devletini kurdular (1075).25
I. Manuel Komnesos, 1176'da Trkleri Anadolu'dan atmak amacyla byk bir
sefer dzenledi. Anadolu Seluklular Miryakefalon'da Bizansllar byk bir yenilgiye
uratt. I. Manuel Komnesos'un bar istemesi zerine Eskiehir'deki Bizans
istihkamlar yklmak kouluyla anlama yapld. mparator 1180'de ldkten sonra,
yeni Fetih hareketlerine girien Seluklular, 1182'de Ktahya ile birlikte Uak ve
yresini de ele geirdiler. 1186'da II. Klarslan lkeyi on bir olu arasnda paylatrd.
Oullar paylarna den blgeleri bamsz olarak yneteceklerdi. Ktahya, Uak
ve Uluborlu yresi Gyasettin Keyhsrev'e verildi. Bir sre sonra taht kavgalar balad.
Babasnn gvenini kazanan Gyasettin Keyhsrev, 1192'de devletin bana getiyse de
kardelerini saf d edemedi ve 1196'da II. Sleyman ah tarafndan srgne
gnderildi. Anadolu Seluklular arasndaki bu ekimeden yararlanan Bizansllar
Ktahya ve Uak' geri aldlar. 1204'te stanbul'da Latin mparatorluu'nun kurulmas
zerine znik'te varln srdren Bizans Devleti Ktahya ve Uak yresinde
denetimini yitirmedi. Uak blgesi, Seluklu egemenlii altnda ancak I. Alaaddin
Keykubat dneminde girdi (1233).26
1.3. Anadolu Trk Beylikleri Dneminde Eme:
Eme, Seluklu Devleti'nin kmesinden sonra teekkl eden ve eski tabirle
"Tavaifi Mlk" denilen beyliklerden, nce Karaman, Germiyan oullar, Saruhan
oullar ve Denizli'de bulunan nan oullar beyliklerinin snr tekil ettii blgelerde
kalm olup idari ynden Denizli'de bulunan nan oullar'nn etkisi grlmektedir27.
Germiyan oullar, daha nce ran'da oturmakta idiler. Seluk oullar zamannda
Anadolu'ya g ederek Malatya havalisine gelmiler ve daha sonra Ankara ve Ktahya
tarafna yerlemilerdir. Germiyan aireti, "Celaluddin Harzemah" bnyesinde
Anadolu'ya gelmi ve Celaluddin Harzemah'n katlinden sonra Selukoullar

24 Recep Aknc, a.g.e. s.17; Trk Tarihi Aratrma Kurumu C.2, s.230; Yurt Ansiklopedisi, s.7471
25 Uak Bir Eyll Gazetesi, Uak, 1 Eyll 1994 s.4.
26 Uak Bir Eyll Gazetesi, Uak, 1 Eyll 1994, s. 5.
27 Haim Tmer, a.g.e., s. 21.

8
hizmetine girmilerdir.28 Bu Trkmen Boyunun (Harzem) Aireti'nin devam olduu
tahmin edilmektedir.29
Beyliin Bakent'i Ktahya idi. Snrlarn en geni ekli ile bugnk Ktahya,
Uak, Denizli, Afyon Vilayetleri ile Manisa Vilayeti'nin Dou ksmn kaplyordu30.
Germiyanolu Beylii'nin topraklar, bakenti Ktahya'dan baka, Uak, Gediz,
Armutlu, Gkyk, Selendi, Kula, Tavanl, Banaz, Ikl, Armutlu, Baklan, Tonuzlu,
Hanaz, Dazkr, Geyikler, Eme, Homa, Erigz, (Emet), Simav, eyhli vs. ileleri iine
almakta idi31.
Beyliin kurucusu Aliir Bey'den sonra Beylik bana olu I.Yakup
gemitir.I.Yakup Bey ve babas Anadolu Trk Fatihlerinin banda gelirler. I.
Yakup'tan sonra Mehmet Bey, ondan sonra da Sleyman ah gemitir. Sleyman ah
hem Aydnolu Umur Bey'in kz, hem de Mevlana Celalettin'in olu Veled elebi'nin
kz Mtahhare Hatun'la evlenmitir.Mtahhare Hatundan olan kz Devlet Hatun 1381
de Yldrm Beyazt'la evlenmi, 1413 de lmtr.Bursa'da gmldr.
Germiyan Beyi Sleyman ah, Hdavendigar'n kz Devlet ah Hatun'u
Yldrm'la evlendirme teklifinde bulunmu ve teklifin kabul olunmas zerine eyiz
olarak Ktahya, Simav, Emet ve Tavanl kalelerini vermitir. Olu Yakup Beyi'de
Padiahn hizmetine vermitir. Germiyan Beyi Sleyman ahn Umur Bey'in kzndan
olu, II.Yakup,lyas Paa ve Hdr Paa'dr.Son ikisi Osmanl hizmetinde beylerbeyi
olmulardr. II. Yakup ikinci hkmdarlnda kuvvetli bir Osmanl dostu oldu.
lmnde topraklarnn tmn vasiyet yoluyla II. Murat'a brakt (1429)32.
XIV. Asrn ilk yarsnda Anadolu Beylikleri'nin en kuvvetlisi olan Germiyan
Hkmeti 1428 ylna kadar ayakta durmutur. Son Germiyan Hkmdar II. Yakup
Bey Hkmeti kz kardeinin torunu Osmanl Hkmdar Sultan Murat'a vasiyet etmi
ve kendisinin lmyle de arazisi Osmanl mlkne katlmtr.
II. Yakup Bey, olu olmad iin, lmnden sonra beylik topraklarnn
Osmanllara braklmasn vasiyet etti. 1428'de Edirne'ye gelip II Murat'la grtkten

28 Recep Aknc, a.g.e, s. 20.
29 smail Hakk Uzunarl, a.g.e., s. 32.
30 Haim Tmer, a.g.e, s. 21.
31 Yaar Ycel- Ali Sevim, Trkiye Tarihi, Ankara,1989, C.I, s. 224.
32 Haim Tmer, a.g.e, s. 21-22.

9
1 yl sonra ld (1429). Bu tarihte de Germiyanoullar Beylii'nin topraklar tmyle
Osmanllarn eline geti. Uak ve evresi Osmanllara baland.33
2. Osmanl Devleti Dneminde Eme
Murat Bey, olu Beyazt'a, Germiyan Beyi'nin kz Devlet Hatun'u alm ve bu
suretle Germiyan ehirleri de Osmanl mlkne katlmtr.
Bylece byk bir hakimiyet elde eden Osmanl Beylii karsnda Bizans ok
klm ve Osmanl Beylii'nin elinde bir oyuncak haline gelmiti. Murat Bey Bizans
mparatoru "Yuvanavis Paleologos"u istedii gibi sevk ediyor ve kullanyordu. 1389
ylnda Yldrm Bayezt Osmanl Hkmdar oldu. Yldrm Beyazt kendisine kar
birlik kurmak isteyen Karaman, Aydn, Saruhan, Mentee ve Germiyan Beylerini
yenerek bunlara ait yerleri de Osmanl mlkne katmtr.34
Yldrm Beyazt, Alaehir'i eline geirdikten sonra Avrupa topraklarna geti.
6070 bin kiilik hal ordusunu Nibolu Meydan Sava'nda malup etti. Daha sonra
stanbul'u
sktrmaya balad.
1395'te Bizans
mparatoru baskdan ba
kaldramayacak bir duruma geldii iin vergi vermek suretiyle sulha bavurdu. Bu
srada doudan Aksak Timur tehlikesinin ba gstermesi yznden Yldrm Beyazt
sulha raz olup Timur'a kar hazrla balad. Trkeli, ran, Hindistan ve Suriye'yi
zapt eden, Aksak Timur, memleketleri Yldrm Beyazt tarafndan ellerinden alnan
Anadolu Trk Beylerinin yanna snmasyla Yldrm Beyazt stne yrd. 20
Temmuz 1402'de Ankara yaknndaki etin savata Osmanl ordusu malup oldu ve
Yldrm Beyazt esir dt35.
Mehur Yldrm-Timur Ankara Meydan Sava'ndan sonra Germiyan topraklar
34 sene kadar "Timur Tatarlar"nn egemenlii altnda kalmtr. Bahsedilen zaman
1402'de balayan ve Fetret devri denen zaman iindedir.36
20 Temmuz 1402 Ankara Sava'nda Yldrm Beyazt' malup eden Timur,
Anadolu'yu istila etmeye balad. Alaehir'i tahrip etmeden igal etti. Bizans elinde
kalm olan zmir'i de 1402 Aralk aynda almak suretiyle Anadolu'yu eline geirmi
oldu. Timur'u evvelce Yldrm Beyazt'tan kaarak kendisine snm olan Anadolu

33 Uak 1 Eyll Gazetesi, 1994, s. 5.
34 Recep Aknc,a.g.e., s. 29.
35 Recep Aknc,a.g.e., s.31.
36 Haim Tmer, a.g.e.,s.23

10
Beylerini tekrar hkmetleri bana getirdi ve Anadolu'yu terk ederek memleketine
ekildi. Bu arada Osmanl Devleti tekrar hakimiyeti ele alm ve Timur Vaka'sndan
sonra ayaklanarak hkm srmekte olan beylikleri yava yava ortadan kaldrmtr.37
Blge Osmanl ynetimi altnda uzun sre bar iinde yaad. Fakat baz
ekyalk hadiseleri olmutur. evre olu Ahmet, kardei Sleyman ve adamlar Uak
yresinde olduu gibi Eme evresinde de zorla mal ve araziler ele geirdiler. Olaylarn
giderek artmas zerine devlet Anadolu Beylerbeyine durumu bildirdii gibi Eme
naibine de (kad vekili) zanllar mahkemede yarglamas iin emir verdi. Eme kazas
iinde evre olu'nun zorla ele geirdii arazi ve mallar sahiplerine geri verilecekti.
Ancak mahkeme bir trl toplanamad ve evre olu bir sre daha halka zulm etmeyi
srdrd.38
Bundan sonraki durumu Osmanl mparatorluuna bal kalmtr. Hicri 1289
tarihinden 1325 tarihine kadar resmi bir gazete gibi her ylbanda neredilen ve o
tarihlerde Bursa'da yaynlanan Salname (yllk) 1867 tarihli cildinde (Uak nfusu maa
gbek Uak) diye Ulubey nahiyesinin Uak kazasna bal olduunu gstermektedir. Bu
da bize Eme topraklarnn Ktahya Sanca'na bal olmadn ve snr durumunda
olduunu gsterir39.





37 Recep Aknc, a.g.e., s. 32
38 Uak 1 Eyll Gazetesi, Uak, 1 Eyll 1994, s. 5
39 Ayn salnamenin 1982 ylnda neredilen nshasnda Ktahya sancana bal olan kazalar; Uak, Eskiehir, Gediz, Simav olarak gsterilmektedir.
Bu resmi belgelere gre Eme topraklar Ktahya sanca iinde deildir.Eme, Denizli Sanca'na bal be kaza adyla anlan nahiyelerden
birisidir.Bu be kaza ismi ile anlan nahiyeler ise; Selendi, nay, Gre ve Emenin eski kaza merkezi olan Takmak'tr ve Denizli Sanca'na bal
kalmaktadr; de geen bilgilere gre: Eme , Osmanl Devleti zamannda Saruhan Sancana bal 11 kazadan birisidir.Saruhan sancana bal 11
kaza,12 nahiye ve 966 ky vardr.Manisa iline bal bir ile iken 1953 yllnda Uak il olunca Uak'a balanmtr. B.k.z.: Teoman Ergl, Kurtulu
Savanda Manisa (1919-1922), zmir, 1991, s..23

11
BRNC BLM
GAL DNEM EME
I. GAL NCES EME VE EVRES
Eme, zmir'in 15 Mays 1919 tarihinde Yunan gleri tarafndan igal edilmesine
duyarsz kalmayarak, Bat Anadolu'da milli direniin nemli ve aktif merkezlerinden
biri olmutur. Yrenin ileri gelenlerinden Mft Ahmet Nazif Efendi, Milli Mcadele
hareketinin yannda yer alm, direniin hakll ve gereklilii konusunda halk
aydnlatarak, igal sonras 21 Mays 1919 tarihinde Kuva-y Milliye tekilatn tesis
ederek, Eme ve evresindeki direniin temellerini atmtr. 40
Bat Anadolu'da Milli Mcadelenin nemli mimarlarndan biri olan Bekir Sami
Bey'in blgeye 3 Haziran 1919 tarihinde gelmesiyle 41, Eme birka gn iinde aktif bir
Milli Mcadele merkezi halini almtr. Anadolu ve stanbul'un her yeri ile haberleme
salanarak tekilatlandrma almalar hzlanmtr.42 Celal Bayar Eme'nin karargah
merkezi olarak seilmesinde tekilatlanma esnasnda kendinden yardm umulan Hac
Mft'nn ahsi tesiri olduunu ifade etmektedir43.
Gerekten de o gnlerde Eme'nin bir direni merkezi seilmesinde, sahip olduu
baz zellikler etkili olmutur. Bunlar; zamann Eme Mftsnn Milli Mcadeleye
taraftar ve nfuzlu biri olmas44, Bekir Sami Eme'ye gelmeden direni taraftar
almalarn filizlenmi olmas45, demiryolundan uzak tenha bir yerde olmas,
istenildiinde demiryolu ile balant kurulabilecek bir yerde olmasdr. (6 km.'lik
Elvanlar Takmak osesi ile). Ayn zamanda corafi konumu itibari ile Bekir Sami'nin
alma sahasna snr bir yerde olan Eme; Alaehir, Kula ve Uak'a karayolu ile okta
uzak saylmayan bir mesafede bulunuyordu46. Blgede telgraf santrali bulunmas

40 Ali Sarkoyuncu, Milli Mcadelede Din Adamlar, C.I, Ankara, 2002, s. 250
41 lhan Seluk, Yzba Selahattin'in Roman, C. 2, stanbul, 2006, s. 86; Hamdi Grler, Kurtulu
Savanda Albay Bekir Sami -Gnsav-(Mays Haziran 1919), Ankara, 1994, s.99
42 Ali Fuat Cebesoy, Milli Mcadele Hatralar, stanbul, 1953, s. 137.
43 Celal Bayar, Bende Yazdm, stanbul, 1968, C. 6, s.1894.
44 lhan Tekeli Selim lkin, Ege'deki Sivil Direniten Kurtulu Savana Geerken Uak Heyet-
Merkeziyesi Ve brahim (Tahtakl) Bey, Ankara, 1989, s. 97.
45 Ali Sarkoyuncu, a.g.e., s. 250.
46 Hamdi Grler, a.g.e., s.99.

12
dolaysyla evre kasabalarla iletiimin kolay salanabiliyordu. Bu dnemde Eme
nfusunun tamam drt aile hari Trk't47.
Eme Mustafa Kemal Paa'nn Ege cephesine ilk yazsn gnderdii yerdir.48
O gne kadar tecrbelerinin Bekir Sami Bey'de meydana getirdii dnce
dolaysyla Eme'nin Rum nfusa sahip olmamas da burada yaplacak olan direni
almalar asndan merkez seilmesi iin tercih sebebi olmutu49.
Tm bu olumlu sonulara
ramen Eme ahalisi Alaehir'deki Rum
Metropoliti'nden talimat alan drt Rum ailesinin propagandalarnn etkisi altndayd50.
.Bunun sonucunda Bekir Sami Bey ve kafilesini Yunan askeri zannederek ocuklarnn
ellerine verdikleri Yunan bayraklar ile karlamlard. Bu olay lhan Seluk "Yzba
Selahattin'in Roman" adl eserinde u ekilde anlatlyor:
"Saat 15'e doru uzaktan Eme gzkt, biz yorgun argn atlarla Eme'ye doru
yaklayorduk. Kasaba dolaylarna geldiimiz zaman uzaktan bir sr ocuun ellerinde
bayraklarla bize doru kotuunu grdk, bunu bize kar yaplan bir karlama sandk
ama ocuklar yaklat zaman hepsinin ellerinde Yunan bayraklar bulunduunu
grdk, Trk Eme'de Trk ocuu ve Yunan bayra bizi dehete drd. Durumu
ocuklara sorduk rendiimiz u oldu:
Yunanllarn sabah akam buraya gelecei, Yunan askerine sevgi gsterilirse
fenalk yapmayaca, aksi takdirde zulm grecekleri Eme'de yaylm. Her Trk
evine bir Yunan bayra verilmi ki Yunanllar girince derhal ekilsin. Bizi uzaktan bir
atl grup olarak grnce Eme'liler Yunan geliyor sanmlar ve ocuklarn eline bayrak
verip koturmular.
3 Haziran saat 17'de strap iinde Eme'ye girdik. Kumandan doruca kaymakamn
odasna kt, kaymakam fena halde bozulmutu. Gelen atllar Yunanl sanarak
ocuklar karlamaya yollamt. Halk da armt, nk onlarda Yunanllar

471894 Tarihinde Eme'nin nfusu 26 bin 896 kiidir.26bin 128'i Trk,768'Rum Orttodoks
Nfustan Meydana Gelmektedir.Bkz. Vital Cuinet, a.g.e., s 576; 1914 Tarihine Gelindiinde se
33 Rum'un Yaad Bilinmektedir. Bkz. Kemal H. Karpat, Otoman Population 1830-1914,
London, 1985, s.122,174.
48 Hamdi Grler, a.g.e., s.99
49 Hamdi Grler, a.g.e., s.100.: lhan Tekeli-Selim lkin, a.g.e., s. 97.
50 lhan Seluk, a.g.e.,C. 2, s. 87; lhan Tekeli-Selim lkin, a.g.e.,s. 97.

13
bekliyordu. Bekir Bey kaymakama Eme'de Rum olup olmadn sordu. Drt Rum
ailesinin oturduunu bunlarn da frnc, kasap ve manifaturac olduklarn rendik.
Bekir Bey ocuklarn ellerinde neden Yunan bayraklar olduunu sordu konu
biraz daha ald. Alaehir
ile
ilikileri bulunan Eme'li Rumlar, Alaehir
metropolitinden aldklar emir gereince salt mterilerine zarar gelmesin diye
bayraklar getirtmiler ve halka datmlar. Kaymakamn konuma biiminden bu ii
uygun grd anlalyordu ve adam iki de bir de:
Halk korumak iin alnan tedbir iyidir ve bugn iin alnacak baka tedbir
yoktur, diyordu.
Bekir Bey sessiz ve soukkanl dinliyordu. Ben sinirden gerilmi kaymakamn
grtlana sarlmak iin tetikte duruyordum, kumandann:
(Yzba Selahattin)
Bu herifi ldr! Demesini bekliyordum.
Bekir Sami drt Rum aile reisinin getirilmesini emretti. Drt Rum getirdiler.
Kumandan bunlara adlarn ve ilerini sorduktan sonra bayrak olayn tekrar at,
adamlarn verdikleri cevaplarn zeti yleydi:
Buralar Yunanistan olacaktr. Yunan hkmeti ve askeri medenidir. Baz vahi
Trkler gelen askerin bu memlekete ve bu halka yapaca iyilikleri kavrayamamtr,
bunun iin Yunan devleti fahimesine kar masum halk ayaklandrmaya alyorlar ve
masum halkn zerine Yunan devlet-i muazzamasnn gazabn ekiyorlar. Oysa Trkler
iyi bir tebaadr ite bu gerei bilen Alaehir'in kutsal pederi metropolit hazretleri
fenalklara meydan verilmemesi iin almamz emretmitir. Bizlerde Eme'lileri
kurtarmaya altk. sterseniz Yunan hkmetine kar Alaehir metropoliti kutsal
pederin himaye ve efkatini salamak iin sizin iinde uraalm.
Rumlarn kstah ve tepeden bakla sylediklerini dinlerken biz dilerimizi
skyorduk, yalnz kaymakam bayla sylediklerini onaylyor ve davranlarnn doru
olduunu bize benimsetmeye alyordu.
Heriflerin szleri bitince Bekir Sami grledi:
imdilik hkmet kapsnn nne drt daraac dikeceksiniz. Buraya gelirse
Yunan devlet-i muazzamas da tm Trkleri assn.

14
Emir hemen yerine getirildi ve bir saat sonra drt ceset hkmet kona kapsnn
nnde sallanyordu. O gece drt Rum aile bir kafile halinde Alaehir'e sevk edildi,
kasabada ki tm Yunan bayraklar topland ve hkmet nnde paralanarak yakld".
Milli direni hareketleri asndan Eme'nin durumu Yzba Selahattin'in anlatt gibi
okta mitsiz deildi; nk Eme mfts Milli mcadeleye taraftar birisiydi51.
Bekir Sami Bey Eme'ye geliinde yaad bu tatsz olay sonras derhal Kuva-y
Milliye kurulmasna ynelik almalara balad. lk olarak Eme mfts Hac Nazif
Efendi ile grt. Bekir Sami Bey Eme Mfts Hac Nazif Efendi ile karlamasn
u ekilde anlatyor: "Kaba, saba ve irfan mahdut olan bu zat herhalde karakteri
itibariyle bir ey yapabilecek bir haldeydi, fikirlerime hemen itirak etti silah verirsem
istediim kadar adam bulabileceini ve halktan bu hususta azami muavenet greceimi
syledi, al dedim almak iin ayrld"52.
Hac Mft Bekir Sami'nin fikirlerine hemen itirak ederek istedii kadar adam
bulabileceini ve halktan bu hususta azami destek greceini ifade etmitir. Bekir
Sami'nin geliiyle Eme'de ki almalar biraz daha hz kazanarak bu yndeki
etkinlikler daha da glenmitir.
Eme mfts imzasyla Vali, Kaymakam, Belediye Bakanlar, Anadolu
Mftleri ve Bucak Mdrlerine, Anadolu'nun eitli blgelerinde tannm kiilere
srekli olarak mcadeleye ar yolunda bildiriler gndermilerdir53. Eme nemli bir
haberleme merkezi halini almt54. Mustafa Kemal Paa de Bat Cephesine ilk yazsn
9 Haziran 1919'da Eme'de Bekir Sami'ye gndermi ve cevabi bilgi akyla Mustafa
Kemal Paa Bat Cephesinde olup bitenlerden haberdar edilmiti55.
Bekir Sami'nin Bat Anadolu direni hareketlerinin ortaya kmasndaki rol
bakmndan Eme bir dnm noktas niteliindedir. Bekir Sami Bey Eme'de
bulunduu sre zarfnda birok yazmalarda bulunmutur. Bekir Sami Bey'in Eme'de
kald sre ierisinde ok fazla yazma yapmasnn sebepleri unlardr: Bu sre iinde
demi'ten Alaehir'e dnen Yzba Rasim 3 Haziran'da Alaehir'den ayrlarak
Kula'ya hareket etmitir. Bekir Sami Bey Eme'de bulunduu srada bir ara Bursa'ya

51 lhan Seluk, a.g.e., 2.Kitap, s. 86-88.
52 Hamdi Grler, a.g.e., s.100.
53 lhan Seluk, a.g.e., s.92.
54Ali Fuat Cebesoy, a.g.e., s. 137 .
55 evket Sreyya Aydemir, Tek Adam 19191922, C.II, stanbul, 1999, s.151152.

15
gideceini sylemi ise de gnll tekilatlarn olumaya balamam olmas ve
Yunanllarn baz blgelerden ekilmeye balam olmalar onun bu kararn tehir
etmesine (ertelemesine) neden olmutur.
Bekir Sami Bey Eme'de bulunduu sre zarfnda ayrca bakaya ve hava deiimi
durumundaki erlerden oluan 68.alayn 1.taburunu takviye etmekle uramtr56. Bekir
Sami Bey Eme'de Kuva-y Milliye Hareketlerini canlandrm ve ayrca Eme'ye yakn
olan tm blgelerle birlikte kuvvet komutanlklarna telgraflar yollam, bunlara
cevaplar almtr.
Kula'da milli direni hareketi oluturmak iin ilk alanlardan Yzba Rasim
(Aktu) demi'ten dndkten sonra 3 Haziran 1919 da Alaehir'den Bekir Sami'ye
ektii telgrafta demi'in 1 Haziranda igal edildiini syleyerek o gn yani 3
Haziran'da Alaehir'den ayrlacan belirtmektedir57.
Yzba Rasim'in Alaehir'den sonra nereye gittiine dair ceridede bir belge
yoktur ancak 6 Haziran'da Kula'dan Eme'de Bekir Sami'ye telgraf gndermesi onun
Kula'ya gittiini gstermektedir. Yzba Rasim Kula'da yakalanan firari erleri
Eme'ye sevk etmi fakat bu erler jandarmalarn da silahlarn alarak kamlardr58 .
Ayrca Yzba Rasim Bekir Sami Bey'e 8 Haziran da gnderdii telgrafta Yunanllarn
Ahmetli'yi59, 9 Haziran da gnderdii telgrafta Turgutlu'yu60, 10 Haziran da gnderdii
telgrafta da Akhisar' boalttklarn Bekir Sami Bey'e bildirmitir61.
Yunanllarn Ahmetli'yi ve Akhisar' boaltmalarnda blgedeki direni
hareketlerinin ve 14.kolordu komutan Yusuf zzet Paa'nn verdii emirlerle alnan
tedbirlerin byk etkisi olmusa da esas sebep Yunanllarn bu igallerine zmir'de
bulunan ngiliz temsilcinin izin vermemesidir62.
14.kolordu komutan Yusuf zzet Paa'nn 17 Haziran 1919 tarihli telgrafnda
Akhisar' ele geiren Trk birliklerinin Manisa'ya doru ilerlemelerini emreden bir

56 Hamdi Grler, a.g.e., s. 101.
57 Hamdi Grler, a.g.e., s. 102.
58 Hamdi Grler, a.g.e.,s. 103.
59Hamdi Grler, a.g.e., s.104; lhan Tekeli Selim lkin, a.g.e., s.130-131.
60 Hamdi Grler, a.g.e., s. 104.
61 Hamdi Grler, a.g.e., s. 104, Akhisar 5 Haziran'da gal Edilmi Ve Yunanllar Akhisar' 9-10
Haziran Gecesi Boaltmlardr.
62 Genelkurmay Bakanl, Trk stiklal Harbi Bat Cephesi, C.II:, 1.Ksm s.157.: Trkmen
Parlak'tan Nakil le ,Yunanllarn Akhisar' galinin zmir'deki Albay Zafiriu'dan zinsiz
Yapldn Bunun in Birliin Komutannn 20 Gn Hapsedileceini ve Akhisar'n boaltldn
bildirmektedir.Ayrca, Bkz. lhan TekeliSelim lkin, a.g.e., s.115.

16
telgraf ekmitir. Bunun zerine, Bekir Sami Bey Alaehir, Salihli ve Kula
kaymakamlklarna oralara gelecek olan askerlerin iaesinin temini iin hazrlk
yaplmasn ve askerlere katlacak gnlllere mani olunmamasn emrini ayn gn
ektii telgrafta bildirir. Ayrca ilave tedbir olarak Bekir Sami Bey Yzba Rasim'i 11
Haziran 1919 tarihli ektii telgraf emriyle Salihli'ye gndermi ve ona oraya gelecek
olan askerlerin iaesinin hazrlanmas ve birliklerin takviyesi iin gnll toplanmas
grevini vermitir63 . Yzba Rasim'in Kula'dan Salihli'ye gnderilmesinde Harbiye
Nazr'nn 11.6.35 'te Bekir Sami'ye Ahmetli'nin derhal igal edilmesine dair verdii
emir etkili olmutur 64. Yusuf zzet Paa'nn Manisa'ya doru ilerleyeceini syledii
birlikler Yunanllarn Bergama'y
igal edeceklerinin anlalmasndan sonra
Akhisar'dan Bergama tarafna sevk edilmilerdir 65.
Bekir Sami Bey ald istihbarata dayanarak EHUR.'ye 4 Haziran 1919 tarihinde
verdii bilgilere gre toplam nfusa gre ok fazla Rum olmamasna ramen Haziran
1919 balarnda Salihli halk mlki idarecilerinde tesiriyle Yunanllara ekilecek ziyafet
iin Rumlara hatr saylr bir para vermiler ve ehirde zafer taklar ina edilmesine
kar kmamlardr. Fakat halkn dncesi olaylarn seyrine gre sk sk
deimekteydi rnein blgede Yunanllarn baz yerleri tahliye etmeleri sonucu,
Yzba Rasim'in 10 Haziran 1919 tarihli telgrafnda belirttii gibi Salihli'de
Mslman ahali Hristiyanlara kar boykot davrannda bulunmutur.
Bekir Sami Bey Alaehir ve Kula kaymakamlklar ile birlikte Salihli
kaymakamlna da Akhisar' ele geiren Trk askerinin oraya gelmesi durumunda
iaenin temini iin 11 Haziran 1919 da emir vermitir. Kaymakama gvenmedii iin
iaenin temini ve gnll askerlerin toplanmas maksadyla Yzba Rasim'i 11 Haziran
1919 tarihli emriyle Salihli mevki komutan olarak grevlendirmitir66 .
Bekir Sami Bey'in Eme'de iken Grdes'le ilk ilikisi 10 Haziran 1919 tarihinde
Denizli ve Grdes jandarma kumandanlklarna Nazilli ve Akhisar'da ki Yunan
faaliyetlerini sorduu telgraflardr. Kaymakam Galip Bey ve jandarma komutan Ali'nin
gnderdii telgraflarda Yunanllarn 5 Haziran Perembe gn 400 askerle Akhisar'
igal ettikleri ve 10 Haziran Sal gecesi de Akhisar'dan ekilerek Kaylar mevkisine

63 Hamdi Grler, a.g.e, s.104.
64 Hamdi Grler, a.g.e, s.105.
65 Genelkurmay Bakanl, Trk stiklal Harbi Bat Cephesi, C.II, 1.Ksm, s.160-161.
66 Hamdi Grler, a.g.e, s.107

17
gittikleri bildirilmiti. Bekir Sami Bey Grdes Kaymakam' ve Jandarma komutannn
telgraflarnda grd iyi niyet sonucu 11 Haziran'da kaymakam'a bir telgraf ekerek
12 veya 13 Haziran akamna kadar 50 kiilik bir gnll kuvvetinin Salihli mevki
kumandanl emrine gnderilmesini bildirmi ve ahalinin gsterdii olumlu
davranlarna teekkr etmitir 67.
Grdes Kaymakamnn Bekir Sami'ye cevaben gnderdii telgraf Milli Direni
hareketleri asndan nemli bir belgedir. Bu telgrafta kaymakam; Bekir Sami'nin
emrini alr almaz 25'er kiiden oluan iki gnll kuvvetin Akhisar'da oluturulan
kuvvetlerle birlikte Ahmetli ynne gnderildiini aslnda 100 kiilik oluturulan bu
kuvvetin geriye kalanlarnda silah olmad ya da bozuk olduu iin gnderilmediini
belirtmitir. Bekir Sami Bey'in Grdes kaymakamnn gndermi olduu bu telgrafa
cevaben yazd telgraf ok nemli bir belge niteliindedir bu telgrafta Milli
Mcadelenin neminden ve Grdes'te yaplmas gerekenlerden bahsedip bunlar 7
maddede sralandrmtr 68 .
1)Millet arasnda ki hiziplemeyi ortadan kaldrmak ve bir reddi ilhak cemiyeti
heyeti tekil etmek.
2)Akhisar ve dier blgelere gnderilen etelere oradaki alay ve ktaat
kumandanlar ile irtibat salayarak onlarn verecei emirlere gre hareket etmelerini
temin etmek.
3)Gidecek gnll erlerin ailelerinin himayeleri ok nemlidir, bu hususu
dnm olmanz takdire ayandr, bu durumun devam etmesi zaruridir.
4)Gerekli grlecek yerlere gnderilmek zere iae ve para temin etmek.
5)Silahsz asker sevk etmemek.
6)Akhisar ve evresinde alnacak haberler ile yaplacak ilerden Bekir Sami
Bey'in de haberdar edilmesi
7)Yerli Hristiyanlardan bilhassa gereksiz taknlk yapm olan Rumlara Trk ve
slam asaleti ruhiye(asil ruhunu) ve himayesini gstermeye devam etmek.
Grdes Kaymakam Galip Bey (Ali Galip) Bekir Sami Bey'in 13 Haziran 1919
tarihli bu telgrafna 16 Haziran 1919 da cevap vermitir. Grdes Kaymakam cevabi
telgrafnda; Seferihisar Jandarma kumandan smail Bey'in, Grdes Milli tekilatnda

67 Hamdi Grler, a.g.e, s.109
68 Hamdi Grler, a.g.e, s.110.

18
almak zere 15 Haziran 1919 da Grdes'e geldiini, hemen bir reddi ilhak cemiyeti
tekil ettiini, gnlller iin gerekli olan 2000 kuruun toplanmasna balandn ve
smail Bey'in emri ile Sndrg gnllleriyle birlikte Soma ynne gnderilmek zere
silahl ve silahsz gnll toplanmasna balandn bildirmitir 69.
Bekir Sami Bey'in Alaehir ile bu dnemde ilk yazmas Akhisar' ele geiren
Trk birliklerinin Manisa'ya doru ilerleyecei haberi ile askerin Alaehir'e gelmesi
halinde iae temini iin 11 Haziran 1919'da Kaymakam'a yazd telgraftr70. Milli
Direni hareketinde en nemli sorunlardan biri olan iae temini hususunda Alaehir
kaymakam Bezmi Nusret, Bekir Sami'nin telgrafna olumlu yant vermitir71. Fakat
Alaehir askeri iae komisyonu reisi Halit Bey'in maliyeye devredilmesi gereken
kumlar ve keresteleri satarak 3 Haziran 1919 da Uak'a gittiini ve halen orada
olduunun anlaldn belirterek kendisine gerek olup olmadn telgrafla sormutur.
Bekir Sami Bey cevaben gnderdii telgrafta; bir iae-i askeriye heyeti (Askeriye
Lojistik heyeti) oluturmaya gerek olmadn oraya gnderdii mevki komutan
(Yzba Sleyman Sururi) ,Askerlik ubesi bakan ve kaymakam tarafndan birlikte
temin edilebileceini belirtmitir72. Bekir Sami Bey'in Alaehir milli direni hareketiyle
ilgili en nemli faaliyeti Yzba Sleyman Sururi'yi oraya mevki komutan olarak
atamasdr73. Bekir Sami Bey Sururi'nin greve baladna dair telgraf daha almadan
13 Haziran 1919 da mevki komutanl ve askerlik ubesi bakanlna bir yaz
gndererek; ok alarak 100 kiilik bir kta oluturmalarn ve bir iki gn iinde oraya
ulaacak nizami birliklere katlacak ekilde hazr bulunmalar emrini verir 74 .
Sleyman Sururi 14 Haziran'dan itibaren grevine balar75. Yzba Sleyman
Sururi 17 Mart 1920'de stanbul'dan Mustafa Kemal Paa'ya gnderdii bir yazda

69 Hamdi Grler, a.g.e, s.111.
70 Hamdi Grler, a.g.e, s.112.
71 Kaymakam hatralarnda bu olaydan hi bahsetmemektedir. Bkz. Hamdi Grler, a.g.e, s.112.;
lhan Tekeli Selim lkin, a.g.e, s.54, adl eserde de bu yazma yoktur.
72 Hamdi Grler, a.g.e, s.112.
73 Sleyman Sururi'nin tayin tarihi ile ilgili ceridede bir bilgi yoktur, ancak Bekir Sami 13 haziran
1919 da Alaehir mevki komutanlna telgraf ektiine gre bu tayin 13 haziran'dan nce
yaplm olmas gerekir. Tlay Duran a.g.m. s.10, Bezmi Nusret Kaygusuz ise a.g.e.,s.175'te tarih
belirtmeksizin bu tayinden bahsetmektedir. Bkz. Hamdi Grler, a.g.e.,s.113.
74Hamdi Grler a.g.e, s.113
75Sleyman Sururi'nin Rumi 14 Haziran 35 tarihinde Alaehir'den gnderdii telgraf, Yzba
Sururi daha ncede Alaehir'de bulunmu, fakat daha sonra Uak ve Eme'ye gitmitir. Bkz.
Tlay Duran, "Akehir-Ktahya Kuvayi Milliyesi Hakknda Mustafa Kemal'e Gnderilen Rapor",
Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, stanbul, (30 Austos), 1985, s.8,10, Bezmi Nusret Kaygusuz,
a.g.e., s.175.

19
faaliyetlerini yle anlatmaktadr: "Tekilat milli hareket aleyhinde fiili olarak
bulunanlardan birincisi kaza kaymakam Bezmi Nusret Bey idi, Bezmi Bey'i
grevinden atmak iin elde kuvvet ve blgede istek grmedim. Halkn nefretini
kazanm hrsz ve rvet yiyen jandarma kumandan Kdemli Yzba Cemil Bey
vard, bu adam metropolite katlacak kadar alalm idi bir tezkere ile memuriyetinden
alarak yerine yerli bir ihtiyat subay atadm" 76
Eme'de bulunduu sre ierisinde de Bekir Sami daha nceden olduu gibi Bat
Anadolu'daki Yunan askeri faaliyetleri ve Milli direnme almalar hakknda dzenli
denilebilecek bir ekilde harbiye nezareti ve EHUR.'yi haberdar etmeye ve igalden
kurtulma konusunda areler nermeye devam etmitir. Bekir Sami Bey 8 Haziran'a
kadar gnderdii telgraflarnda; Yunanllarn Ahmetli, Salihli ve Akhisar yaknlarnda
ki faaliyetleri hakknda Harbiye Nezareti ve EHUR.'ye bilgiler vermitir77.
Harbiye Nezareti'nin Bat Anadolu'da ki Milli direni hareketleri konusundaki
tavr ile ilgili bilgi veren 8 Haziran tarihli telgraf zerinde durulmaya deerdir78.
Harbiye Nazr bu telgrafta Yunanllara kar direnme gstermi olan Ayvalk
Kumandan Ali Bey'i (etinkaya) takdir ederek, teekkr etmektedir. Ayn telgrafnda
Harbiye Nazr Ali Bey'in bu davrannn btn kumanda heyetlerince rnek alnmas
gerektiini belirtmitir 79 . Harbiye Nezareti bu arada ordu tekilat da baz yeni
dzenlemeler yapm ve bu dzenlemeleri 15 Haziran 1919 tarihinden itibaren geerli
olduunu 7 Haziran 1919 tarihli telgrafta Bekir Sami Bey'e bildirmitir 80.
Bekir Sami Bey'in mteaddit uyar ve tekliflerine; yannda bulunan askerlerin
saysnn ok az olduunu belirtmi olmasna ramen harbiye Nezareti yinede mevcut

76 Cemil Bey'i grevden alma iini kaymakam kendisinin yaptn sylemektedir. Bkz. Tlay
Duran, a.g.e., s. 8-13. Sleyman Sururi'nin raporu ile Bekir Sami'ye Cemil Bey'i grevden
aldna dair gnderdii telgraf arasnda elikiler vardr. Sleyman Sururi Mustafa Kemal'e
gnderdii raporunda; Cemil Bey'in yerine yerli bir ihtiyat subayn tayin ettiini belirtmesine
karn Bekir Sami bey'e 16 Haziran 1919'da gnderdii telgrafnda Cemil Bey'in yerine cemil
bey'in muavini olan jandarma mlazm- evveli (stemen) Tahsin Efendi'yi vekaleten tayin
ettiini belirtmektedir. Bkz. Bezmi Nusret Kaygusuz , a.g.e.,s.177
77 8 Haziran 1919'a Kadar Bekir Sami, EHUR.'ye 3, Harbiye Nezaretine 2 telgraf gndermi olup,
toplam 4 tane gndermitir. Telgraflardan bir tanesi Harbiye Nezareti ve EHUR.'ye birlikte
gnderilmitir. Bkz. Hamdi Grler, a.g.e.,s.115
78 Hamdi Grler, a.g.e., s.115, Harbiye Nazrnn (Rumi 10 Haziran 35 Tarihli ),Telgrafn
fotokopisi iin ayrca bkz. Kazm zalp : Milli Mcadele 1919-1922, C.1-2, Ankara, 1988, s.131
79 Bu Telgrafn Cevat Paa tarafndan gnderildii, Ali Bey ve Bekir Sami Bey'in faaliyetlerinin
bu telgraf ile takdir edildii belirtilmektedir. Bkz. Kazm zalp: Milli Mcadele 19191922, C.1,
Ankara, 1988, s.20; Ayrca Bkz. Hamdi Grler a.g.e.,s.115-116.
80 Hamdi Grler ,a.g.e, s.116

20
asker ile boaltlan yerlerin ele geirilmesi emirlerin vermeye devam etmitir anlalan
odur ki Harbiye Nezareti Bat Anadolu'da vuku bulan olaylarn ciddiyetini tam
anlamyla vakf deildir 81.
Eme'de kald sre zarfnda Bekir Sami Bey'in 14.kolordu ile ilk haberlemesi
kolordunun Soma'dan 8.tmen aracl ile 4 Haziran'da gnderilen fakat Eme'ye
ancak 11 Haziran'da gelebilen telgraftr82. Bekir Sami'nin 14.kolordu ile yapt
yazmalarda daha ok Eme'de yannda bulunan birliin asker bakmndan takviye
edilmesini istediini gryoruz. 14.kolordu komutanl Bekir Sami'nin bu isteine
olumlu cevap vermi ve blgede bulunan askerlik ubelerine emir vermitir83. Fakat bu
konuda yine aksakllar olmu ve baz ubeler yakalanan firari askerleri Eme'ye sevk
etmemitirler, nitekim Bekir Sami bey 16 Haziran'da 14.kolordu komutanlna ektii
telgrafta bu konuyu dile getirmitir84.
26 Mays 1919 da mntka olarak Ayvalk mevki komutanl sorumluluuna
verilen Bergama'dan bu dnemde de Bekir Sami bey'e telgraf gelmitir. Bergama
komisyon reisi Nuri imzas ile Soma'dan 5 Haziran 1919 da ekilen telgrafta;
Bergamal olmayan 30 asker gnderilmedii takdirde silah ve cephane deposunu teslim
etmek ya da havaya uurmak mecburiyetinde kalnacan bildirmitir85.
11 Haziran 1919 akam Yunan kuvvetlerinin yaklatn anlayan Nuri Bey silah
ve cephanelerin bulunduu depoyu havaya uurmutur86 .
Bekir Sami Bey'in 317 Haziran 1919 tarihleri arasnda haberletii nemli
merkezlerden biriside Denizli'dir. Denizli zmir'in igali ile birlikte mukavemet
hareketlerinin hemen balad bir blgedir. Denizli ile yapt haberleme 5 telgraftan
ibarettir. bu telgraflardan bir tanesi 17.Kolordu komutanl svari blk komutan
Ekrem'in 6 Haziran 1919 da Denizliye gelerek 57.Tmen emrine girdiini bildiren
telgraftr 87. kinci telgraf ise 10 Haziran 1919 da Bekir Sami Bey'in Grdes jandarma

81 Hamdi Grler ,a.g.e, s.117.; Harbiye Nezaretinin bu tutumu hakknda ayrca bkz. Selahattin
Tansel, Mondros'tan Mudanya'ya Kadar, C1., stanbul, 1991, s.286.
82 Hamdi Grler, a.g.e., s.118
83 Hamdi Grler, a.g.e., s.119
84 Hamdi Grler, a.g.e., s.118
85 Hamdi Grler, a.g.e., s.120
86 Bkz.,lhan Tekeli- Selim lkin, s.116.
87 Hamdi Grler a.g.e., s.121.: 17. Kolordu Svari Bl hakknda ayrntl bilgi iin bkz. lhan
Tekeli Selim lkin, a.g.e., s.141.:.; Nuri Kstkl, Milli Mcadelede Denizli, Isparta, Burdur
Sancaklar, Ankara, 1999 s.125.

21
komutanl ile birlikte Denizli jandarma komutanlna da gnderdii ve Nazilli ile
Akhisar hakknda bilgi istedii telgraftr.
Dier telgraflardan iki tanesi Denizli'den 11.tmen kalem reisi Miralay Tevfik
Bey'in Bekir Sami Bey'e gnderdii, bir tanesi de, Bekir Sami'nin Miralay Tevfik'e
gnderdii telgraftr. Denizli'den 2 Haziran 1919 da gnderilen fakat Eme'de Bekir
Sami'nin eline 11 Haziran 1919 da geen telgrafnda Miralay Tevfik Bekir Sami'nin iki
telgrafnn alndn ve gerekenlere tebli edildiini belirtmitir.
Bekir Sami Bey,11 Haziran 1919 tarihinde 11.Kalem Riyasetine (Denizli
11.tmen kalem riyaseti)gnderdii telgrafnda; Yunanllarn baz blgeleri tahliye
ettiklerini ve Akhisar'n Trk askerlerince ele geirildiini haber vererek ubelerde
bulunan firari tebdili durumunda ki erlerin seri bir ekilde celp edilmelerini istemitir 88.
21 Mays 27 Haziran 1919 tarihleri arasnda Denizli'den gelen veya oraya gnderilen
baka bir yaz yoktur konu ile alakal baz aratrmalarda ise maalesef Bekir Sami
Bey'in Denizli ile olan yazmalarna hi yer verilmemitir 89.
Bekir Sami Bey Alaehir'de bulunduu srada 31 Mays 1919 da Mustafa Kemal
Paa'ya yazd telgrafa ancak Eme'de iken cevap alabilmiti,9 Haziranda Havza'dan
gnderilen telgraf 11 Haziran 1919 da Bekir Sami Bey'in eline gemitir. Bekir Sami
Bey 14 Haziran 1919'da da Mustafa Kemal Paa'ya telgraf gndermitir.
Mustafa Kemal Paa'nn 9 Haziran 1919 tarihli telgrafnda "Vaziyetinizden ve o
taraflar tekilat milliyesinden ve cereyan vukuattan sk sk malumat buyurmanz rica
ederim" dediini gryoruz Bu istek zerine Bekir Sami Mustafa Kemal Paa'ya Yunan
askeri faaliyetleri hakknda bilgi vermitir90 .
Bekir Sami Bey'in haberleme yapt dier nemli komutanlk Konya'da ki
2.Ordu mfettilii ya da dier adyla yldrm ktaat mfettiliidir. Bekir Sami'nin
Konya'ya gnderdii ilk telgraf daha ncede bahsettiimiz 31 Mays 1919 da ayn
zamanda Mustafa Kemal Paa'ya da gndermi olduu telgraftr. Yldrm ktaat
mfettii Ferik Cemal Bekir Sami'nin 31 Mays tarihinde ki telgrafna cevabn
Akehir'den 11 Haziran da gndermitir, telgrafnda Aydn vilayeti dahilindeki yunan

88 Hamdi Grler, a.g.e., s.121
89 Nuri Kstkl,a.g.e., s.40.; lhan Tekeli Selim lkin, a.g.e., s.54.
90 Hamdi Grler, a.g.e, s.124; Bekir Sami,Rumi 14 Haziran 35'te, 9.Ordu Mfettilii, Konya'da
Yldrm Ktaat Mfettilii, Ankara'da 20.Kolordu ve Balkesir'de 14. Kolorduya gnderdii
telgraf. Mustafa Kemal'in Nutuk'unda bu telgraflardan hi sz edilmemektedir. Bkz. Mustafa
Kemal Atatrk, Nutuk, C1, Ankara, 1981, s.21.

22
askeri hareketleri hakknda bilgi vermi ve kendi verdii bilgiler dnda bilgisi olup
olmadn sormutur91 .
Bekir Sami Bey Eme'de bulunduu sre zarfnda yukarda belirttiimiz
komutanlklardan baka dier askeri ve sivil makamlar ile de bilgi al veriinde ve
asker toplama konusunda baz yazmalarda bulunmu,ve 17 Haziran 1919 sabah 15
Subay ve 30 asker ile birlikte Eme'den hareket ederek ayn gn Kula'ya gitmitir92.
Eme Mfts Hac Nazif Efendi beraberindeki kuvvetlerle birlikte Bozda
cephesi'nin kurulmasnda faaliyetlerde bulunmu, blgede Yunan kuvvetlerine kar
balatlan giriimlerde-Salihli Baskn'nda olduu gibi yer almtr. Alaehir Kongresi
ncesi, Alaehir-Bozda Cephesi be blgeye ayrlmt. Bu be blgeden biri olan
Eme blgesinde, Mft Efendi'nin idaresinde, karargah Elvanlarda olmak zere
Trkmenlerden oluturulan bir kuvvet bulunuyordu(Hac Mft Eme ve Burdur
Hapishanelerinde bulunan mahkumlar serbest braktrarak Kuvay Milliye'ye
katmtr)93.
16-25 Austos 1919 tarihi'nde toplanan Alaehir Kongresi ne Eme temsilcileri
olarak, Belediye Bakan Yunus Efendi (Kara Yonis) ve Eme blgesi Kuva- y Milliye
Kumandan Nazif Efendi katlmtr. Yine Eme II. Nazilli Kongresi ne Nazif Efendiyi
gndererek94,yerel direni faaliyetlerinin yan sra, Bat Anadolu da Yunan igaline kar
balatlan tekilatlanma faaliyetlerinden de, uzak kalmayarak bu kutsal savata btn
benliini kendince ortaya koymutur. Sivas Kongresi topland sralarda ise, Eme
yresi halkndan tekil edilen milli kuvvetler Salihli Cephesinde yer alyorlard95 .
nceleri Alaehir sonralar Uak, Heyet-i Merkeziyesi'ne bal olarak alan
Eme'deki milli hareket, milli direni esnasnda cephenin her geen gn artan ihtiyalar
iin gerekli kaynaklarn salanmas hususunda; gerek ayni gerekse nakdi konularda
zerine deni yerine getirmeye almtr. Uak Heyet-i Merkeziyesi'nce, 29 Eyll
1919 tarih ve VIII. Sayl yazsndan anlalaca zere Alaehir Kongresi'nde alnan
kararlara paralel, 6 ay sreli bir bte yaplmtr.400 bin lira olarak ngrlen bu
btenin %5,6 snn Eme tarafndan karlanmasna karar verilmitir. Ksa bir sre

91 Hamdi Grler, a.g.e, s.125.
92 Hamdi Grler, a.g.e, s.126.
93.Hac Mft'nn olu Turgut Ylmaz'n yaynlanmam hatralarndan.
94 Enver Konuku, a.g.e., s.64.
95 Ali Fuat Cebesoy, a.g.e., s.177.

23
sonra bu miktarn yetersiz kald anlalnca finansman a biraz daha geniletilerek
almalara devam edilecektir.
Eme zerine den parasal istekleri fedakarca temin ile yerine getirmeye
almtr96. Bununla birlikte Eme Mdafaa-i Hukuk Riyaseti, milli harekete katlacak
yre halkndan uygun ahslarn toplanmas ve sevki konusunda Uak Heyet-i
Merkeziyesi ile koordineli olarak alm ve merkezce uygun grlen bedel-i nakdileri
toplayarak merkeze ulatrmtr97.
Eme ayn zamanda cephenin iae ihtiyalarnn karlamasnda da zerine deni
yerine getirmeye almtr. O gnlerde ekirge istilasna maruz kalnmasna ramen98
,Milli Mcadeleye gerekli olan zahire ihtiyac (arpa, buday, nohut, brlce vb.)99
fevkalade fedakarca, Gre, Kla, Anbar, Sirge, Karacamerli (Orulu) gibi ekirgeden
korunmu blgelerden100 salamaya allmtr.Gn getike cephenin artan et
ihtiyacnn karlanabilmesi amacyla Heyet-i Merkeziyece nceleri %1 sonraki
gnlerde artan ihtiya dorultusunda, %2 nispetinde tespit edilen vergi gereince.Eme
ve kylerinden toplanan etlik hayvanlar, cephenin et ihtiyacn karlamada da nemli
bir katkda bulunmutur101.
Eme direni esnasnda lojistik hizmetlerin salanmasnda nemli olan nakliye
hayvanlarnn ve gerelerinin temini102 ve mcadelede nemli bir yere sahip olan demir
yollarnn muntazaman iletebilmesi iin trenlerin ihtiya duyduu ihtiya yakt da
(odun) nay ,Elvanlar,Ahmetler,Gney istasyonlar aracl ile salamtr103. Ayrca
Eme Mdafaa-i Hukuk Riyaseti, blgedeki asayii temin etmekteydi104. Bu dorultuda
heyet-i Merkeziye Eme Mdafaa-i Hukuk Riyaseti ne gnderdii441920 tarihli
yazyla blge demir yolu gzergah zerinde bulunan drt byk kpr ile 21 tnelin
gvenliinin salanmasn istemitir105. Eme direni ynetimi, Yunan igal ve

96 lhan Tekeli Selim lkin, a.g.e., s.263,392.
97 lhan Tekeli Selim lkin, a.g.e., s.465, 468, 471, 478, 486, 490, 491, 562, 655.
98 lhan Tekeli Selim lkin, a.g.e., s.452, 456, 528, 536.
99 lhan Tekeli Selim lkin, a.g.e., s.459, 500, 542.
100 lhan Tekeli Selim lkin, a.g.e., s.456,457
101 lhan Tekeli Selim lkin, a.g.e. s.453, 454, 457, 494, 500, 502, 543.
102 lhan Tekeli Selim lkin, a.g.e., s.534, 564, 567.
103 lhan Tekeli Selim lkin, a.g.e., s.477, 523.
104 lhan Tekeli Selim lkin, a.g.e., s.419, 448.
105 lhan Tekeli Selim lkin, a.g.e., s.501, 502.

24
zulmnden kaan ve Eme ye gelen ahaliye de erzak temin ederek yardmc olmaya
almtr ki,106 igale dein bu almalar srdrecektir.
II. GALN BALAMASI VE YAANAN GELMELER
Birinci Dnya Savanda mttefikleri yenildii iin Osmanl Devletinin de
yenilmi sayld bilinmektedir. Mondros Mtarekesi 30 Ekim 1918 de imzalanm
fakat aradan bir buuk yl gemi olmasna ramen tilaf Devletleri tarafndan Osmanl
Hkmeti ile her hangi bir bar antlamas zerinde kesin bir grme yaplmamtr.
Trk Milleti bekledii adil bir bara kavuamamtr. tilaf Devletleri, Trkiye'den
koparacaklar topraklar nceden ele geirmek ve sonradan yaplacak antlamayla
hukuken sahiplenmek fikrini benimsediklerinden bar antlamas yaplmasn
geciktirmilerdir.
1926 Nisan 1920'de San Remo Konferans dzenlenmi ve Trk topraklarnn
tilaf Devletleri arasnda nasl taksim edilecei hususunda kan anlamazl ortadan
kaldrmak iin baz kararlar almlardr. Yunanistan, ngilizler tarafndan unutulmam,
talya'nn Venizelos Tittoni anlamasyla vazgemi olduu Trk Aydn vilayetinin
Yunanllara braklmas gndeme getirilmitir. Bu kararlarna uygun bir klf uydurmaya
alan tilaf Devletleri "Harpten nce zmir blgesinde Rum halk ounlukta
bulunduundan, Aydn dahil olmak zere, zmir sanca, idari bakmdan Yunanistan'a
braklmakla beraber, padiahn Trk halk zerindeki egemenlii kabul edilecek ve
zmir Kalesi'nde Trk bayra ekili kalacaktr"107.
Yunanllar ngilizlerin kendilerine salad bu kolaylktan istifade ederek 15
Mays 1919'da tilaf Devletlerinin destei ile zmir'i asker kartmak suretiyle igal
ettiler. Anadolu'ya doru igali genileten Yunanllar Eme'yi ilk defa 28 Haziran
1920 tarihinde igal etmilerdir. 11 Temmuz 1920 tarihinde igalden kurtulmutur.
Eme'nin ikinci igali 5 Austos 1920 tarihinde balam ve 3 Eyll 1922
tarihinde ordularmzn geliiyle son bulmutur.
Eme'nin ilk defa dman igaline urayna ait belgenin yeni Trk harflerine
evirisidir.108:

106 lhan Tekeli Selim lkin, a.g.e., s.413, 571.
107 Kazm zalp, a.g.e., s.131.
108 Genelkurmay ATASE Bakanl Arivi, stiklal Harbi Koleksiyonu; Klasr No:1398 ,Dosya
No:41, Belge No: 2-2 .

25
"Byk Millet Meclisi, Umur-u Dahiliye vekaleti (ileri Bakanl),dare-i
Mahsusa Mdriyeti Umumisi, 2270 Hususi, 11703 Umumi.
Mdafaa-y Milliye Vekalet-i Celilesine 8 Mays 1339 (1923) tarih ve 1764
numrolu tezkireye zeyldir (ekdir).
"Ahiren (son) istihlas olunan (kurtarlan) vilayet, liva ve kaza merkezlerinin igal
ve istirdat ( geri aln) tarihlerini irae eder (gsterir) mtekaddim (nceki) cetvelin
lahikas (eki olarak ) alnan malumatn ilavesiyle takdim olunan nsha-y mahsusas
(zel sureti) leffen takdim klnmtr(iliikte sunulmutur).
Saruhan Sanca
"Eme'nin gal Tarihi: 28 Haziran 336 (1920)
stirdat(geri aln) Tarihi:3 Eyll 338 (1922)"
Eme'nin ilk defa dman igalinden kurtarlna ait belgenin yeni Trk
harflerine evirisi:
"Mara'da Adana Cephesi Kumandanlna:
Ankara -1- Garp(Bat) Cephesinde Bursa'nn arknda (Dousunda) dman
faaliyetleri grlmemitir. Merkezde evvelce Eme ve cenubunu(evresini) igal eden
dman Alaehir istikametine ekilmitir. Eme ktaatmz(Askerimiz) tarafndan igal
olunmutur. atakdere zerinden Sarayky istikametine takarrb eden (Ynelen)
dman dahi Buldan'da bir keif kolu terk ederek Alaehir istikametine ekilmitir.
11 Temmuz'da ark ve Garb cephelerine, 3.Kolorduya ve Adana cephesi
kumandan Miralay Ref'et Bey'e arz olunmutur.
11 Temmuz 1336 (1920)"
Eme'nin ikinci defa dman igaline urayna ait belgenin yeni Trk harflerine
evirisi109:
"12. Kolordu Kumandanlna
5.8.36 ( 05. Austos.1920 ) saat 9 sonrada (saat:21.00) Ahmetli'den yazlan
rapora nazaran ayn gnde ezani saat 8'de tahminen dmann 250 piyade, 250 kadar
svari bir kuvvetle Eme'yi igal ve 150 piyadesiyle 50 svarisinin Kolonkaya
istikametine ilerledii ve bu dmann Kolonkaya Ahmetli ilerlemesi haline gre
tertibat ittihaz klnd (tasarland), Ahmetli'den hcum taburu kumandan smet

109 Genelkurmay ATASE Bakanl Arivi, stiklal Harbi Koleksiyonu; Klasr No:725, Dosya
No:4, Belge No:5.

26
Bey'den bildirilmitir. u halde Elvanlar Eme hatt dman tarafndan igal edilmi
elde baz ve herhalde Gnay Gediz ve Kula'da baka kuvvetleri bulunduu
anlalmaktadr. Eme'den ilerleyen dmann tesiratndan (etkisinden)dolay 5 - 6
.8.36'da ( 5-6 Austos 1920) Elvanlar'a mretteb baskn harekatnn yaplp
yaplmadn henz haber alamadm.Dmann harekat takip olunuyor."
Eme'nin son defa dman igalinden kurtarlna ait belgelerin yeni Trk
harflerine evirisi:
"4.9.38 ( 04.Eyll.1922) saat 1.40
131. Alay Kumandanl'na
Eme sa cenahmzdaki kt'a tarafndan istirdat edilerek (geri alnarak )
ilerlemekte olduu ma'ruzdur (arzedilir)."
gal gnlerine canl ahitlik etmi olan Eme ahalisinden Sleyman oban
kendisi ile yaptmz grme neticesinde Eme'nin igal altnda bulunduu zamanlar
bize u ekilde anlatyor:110
"Ben o dnemde 12 yalarnda bir ocuktum, 1919'da Yunan askerleri zmir'e 3
orduyla kartma yapt. lk ordu komutan General Saryani zmir'e admn atar atmaz
meydanda ki bayra indirerek yerine Yunan bayra ektirdi. Hkmet konanda
bulunanlar buna kar kyorlar ve ilerinden bir yazc Saryani tarafndan ehit
ediliyor Saryani'in emri ile:
Birinci ordu: Aydn, Nazilli, ivri, Dinar, Boat'a doru hareket etti
kinci ordu: Manisa, Akhisar, Balkesir, Bursa
nc ordu: Mula, Akehir, Eme, Uak;
Hattna ilerledi.
nc ordu Eme zerinden ilerlemeye balad ve Eme'ye bir taburunu
brakarak i Anadolu'ya doru ilerlemeye devam etti Eme'nin Yunan igalindeki en
nemli stratejisi Elvanlar'da bulunan istasyondu. Yunan ordusunun tm sevkyat bu
demiryolundan yaplmakta bu nedenle Eme igalde byk rol oynamaktayd.

110 Sleyman oban'la yaplan rportaj 1996 ylnda gerekletirilmitir. Bu rportaja Sleyman
oban, anakkale gazisi Gazi Hseyin ztrk, Milli Mcadele'de jandarma karakol komutanl
yapm Sadk Snmez, 1996 yl Eme Kaymakam kr Grc, rportajn video ekimini
yapan Ali Altay ve ayn yl Eme le Jandarma Komutanl yapmakta olan Jandarma Yzba
Burhanettin enli katlmtr.

27
Yunan taburunun banda Kara Yzba ad verilen bir komutan bulunmaktayd.
Bu tabur komutan burann asayiini ve demiryolu gvenliini salamakla grevliydi,
Tabur komutan ncelikle Eme'de bulunan kylerde saym yaptrd. Saymda ka erkek
ka kadn kimde ka hayvan ve ne kadar arazi olduunu saptad.
O zamanlar biz Elvanlar kynde ki okulda okumaktaydk. Yamurlar yamaya
balad iin tabur komutan Kara Yzbann emriyle adrlarda kalmakta olan
askerlerin evlere, camiye ve okula istihdam yaplacak dediler. ki odal evi olann bir
odas askere verilecek cami ve okul temizlenerek askere tahsis edilecekti. Bunun
zerine bizi eskiden koyun dam olarak kullanlan penceresiz bir yere yerletirdiler ve
biz burada eitim alamaya devam ettik. Birka gn sonra Kara Yzba askerin
yerletirdii yerleri tefti etmeye geldi. Yannda muhtar ve tercmanlk yapan Kula'dan
yerli Rum Padik vard. Askerin kald yerleri gezerken bizim okula girip ktmz
grerek tercman Padik vastasyla muhtara bu ocuklar orda ne yapyor diye sormu,
muhtar bizim orada okuduumuzu syleyince muhtara oraya gidip bakalm demi. Biz
ieride otururken geldiler hoca onlar grnce bizi ayaa kaldrd Kara Yzba kapdan
yle bir bakt ierisi karanlk pencere yok ar bir koku var. Sadece tavanda bulunan
bir delik vastasyla ieri k giriyor ve hava deiiyordu.
Tm bu olup bitenden sonra Kara Yzba barmaya balad. Muhtar tercmana
ne sylediini sorduunda "Trk ocuu byle bir yerde okumaz abuk buray boaltn
yeni bir yer bulun" dediini syledi. Bunun zerine hoca ve muhtar birbirlerine baktlar
ve Kara Yzba tekrar barmaya balad. Tercman hemen evirdi "biz harpte lrz
ldrrz ama igal ettiimiz bir yerde Rumca muamele ederiz abuk boaltn buray"
dediini syledi.
Aa caminin yannda iki katl bir ev vard. Bize oray tahsis edip orann
temizlii ve yerlemesi yapldktan sonra biz eitime orada devam etmeye baladk.
Birka gn sonra Kara Yzba yannda tercman Padik ve muhtarla beraber tekrar
geldi. Okuduumuz iki katl evi gezdi ve sonrasnda muhtara dnerek "bu ev ok gzel
olmu ocuklar bundan sonra bu evde okuyacaklar" dedi. O zamanlar bizlere ok iyi
davranyorlard. nk iyi davranarak halkn desteini alacaklarn dnyorlard.
Aslnda bu dnceleri boa deildi, nk onlarn bize olan bu yakn davranlar halk
arasnda onlara sempati duyanlarn ortaya kmasna sebep oluyordu".

28
Sleyman oban o dnemde Yunan taburunun ve Eme'de yaamakta olan drt
yerli Rum ailesinin kendilerine ok iyi davrandklarndan bahsederken gzleri dolu dolu
alamaya balamt.111 nk onlarn bu tavrlarnn ve davranlarnn yllardr
zerinde yaadklar atalarnn, babalarnn topraklarn igal etmi olan bu kiilerin
kendilerini bu
topraklarn sahibi ve Trk ahalisinin de aznlk olduunu
kabullendirmeye almak olduunu daha 12 yanda bir ocukken bile anlayabiliyordu.
Sleyman amcaya; Size hep bu ekilde iyimi davrandlar? Diye sorduumuzda bize u
ekilde cevap verdi.
"Yok, be oul elin gavuru hi iyi davranr m Trk'e, kyn ne kadar genci varsa
hepsini Angaryaya gtrrlerdi. Yunan taburu Eme'de kald sre zarfnda yaplmas
gereken tm ar ileri yerli halka yaptrrd. stikam ilerini hamallk ilerini tm ar
ileri yerel halk yapard. Sabah afak skmeden kyn tm k noktalarn askerler
evirirdi. Maksatlar angarya yaplacandan dolay kimse kamasn. Eer kamaya
alan olursa ddk alarlar geri evirirlerdi. Yinede kaan olursa yakaland zaman
ok fena dverlerdi gn dounca rtbeli askerler gelirdi. Muhtarla birlikte angarya
yaplacan barmaya balarlar ve tm ahali meydana toplanrd.
Halk sraya soktuktan sonra kendisine adam lazm olan kiiler gelir bana "bana
istihkam iin 15 kii lazm" der ve alr gtrrd. Bir dieri "inaata 15 kii" falana bu
kadar filana bu kadar diyerek, kydeki eli tutan herkesi bir yerlerde almaya
gtrrlerdi. Ky meydannda sadece yallar ve ocuklar kalrd. Onlar da daha
nceden tespit ettikleri hayvanlar taburun yemeklerinde kullanmak zere kylerden
almaya gnderirlerdi."
Yunan askerinin Eme'yi igal etmesinin ardndan ksa sre zarfnda blgede
kendi kanun ve kurallar dorultusunda hkm srmeye balamlard. Sanki buras
yzyllardr onlarnm gibi bu rahat ve can skc hareketleri Eme halknn Milli
Mcadele'ye vermi olduu sonsuz destein temelinde yatmakta olan salam bir ta
gibi duruyordu(Eme'lilerin milli mcadeleye destek vermesinin en nemli
sebeplerinden birisidir.).

111 lhan Seluk, a.g.e ., C.2, s. 95-96.

29
Sleyman oban o gnlerde yaanan olaylar tm plakl ile bize anlatmaya
devam ediyor ve bakn Yunan askerinin Eme'de nasl bir hkmdar gibi hareket
ettiini anlatyor.
"Yunan taburu Eme'ye yerletikten sonra asayii salamak ve burann
kendilerine ait topraklar olduunu vurgulamak amacyla askeri ve sivil mahkemeler
kurdular. Sivil mahkemeye Gney kynden Papa Yorgi bakard, verdikleri cezalara
birka rnek vermek gerekirse bir bakasn haksz yere dvdnde seni ok kt bir
ekilde dver sonrada kyde yaptklar tel rgden hapishaneye atarlard 23 gn a
susuz kalr, lrsen ln lmezsen dirini yaknlarn alr gtrrd. Askeri mahkemeye
tabur komutan Kara Yzba bakard ve ok kat kurallar vard, eer casusluk yaptn
ispatlanrsa lm cezas verirlerdi. Kuva-y Milliye'ye yardmda bulunduunu
grrseler dve dve ldrrlerdi." Yunan askerlerinin zmir'i igalinden ksa bir sre
sonra tm Anadolu'da olduu gibi Bat Anadolu'da da Kuva-y Milliye hareketleri boy
gstermi ve byk bir Milletin kurtuluuna vesile olacak bu hareket ksa sre zarfnda
tekilatlanmaya balamt. Kuva-y Milliye Hareketinin can bulmasn salayan byk
nder Mustafa Kemal Paa'nn emirleri dorultusunda Bekir Sami Bey ve arkadalar
hummal bir almaya atlmlard112.
"Harp Hiledir" sz esas ile birok kye ve kasabaya casusular gndererek,
blgede bulunan Yunan askeri, ona bal Rumlar ve Ermeniler hakknda bilgi
toplatmaya balamtr. Maalesef tm bir ulusun yok olmas arzusu ile kilometrelerce
mesafeleri kat edip gelenlerin yan sra asrlar boyunca i ie yaadmz, kz alp kz
verdiimiz, ticaretimizde asla kendi soydalarmzdan ayrmadmz, komuluk
haklarmz inisiyatifimiz dorultusunda devaml kullandmz ve neredeyse bizlerden
birileri olarak kabul ettiimiz yerli Rum ve Ermeniler Trk Milletinin bu candan
yaknln, iyi niyetini ve azizliini hie sayarak Yunan igaline ortak olup bizleri
srtmzdan vurmak iin bir an bile tereddt etmemilerdi. Bu banazlk ve nankrlk
sadece bununla snrl kalmamtr. Yunan askeri stratejisi gereince yerli Rumlar ile
Ermeniler Trk halk zerinde psikolojik bask ve dayatmalarla bezginlik oluturulmas
konusunda baarl olmulardr. Bunu daha sonra bahsedeceimiz Bekir Sami Bey'in
Eme'ye giriinde yaadklar aklamaktadr. Ayrca Bekir Sami'nin gndermi olduu

112 lhan Seluk, a.g.e., C.2, s.194

30
casuslarn deifre olmalar da yine bu psikolojik basklarn etkilerindendir. yle ki
Sleyman oban bize bu konu hakknda u ekilde bilgi vermektedir;
"anakkale harbinde kayal kynden Mustafa'nn makineli tfek avuluunu
yapm olan "all" diye biri harpten sonra ilan edilen terhisi mteakip Kuva-y Milliye
hareketine katlm ve buradan yunan taburunun Emeye yerlemesinden sonra bilgi
toplamak iin gnderilmi. lk olarak kayal kynden Mustafa'y aramaya balam,
kye geldiinde kyn giriinde iki gence rastlam, genlere Mustafa'y aradn
sylemi neden aradn sorduklarnda "asker arkadam olur yolum buraya dt
greyim" demi Mustafa'nn Elvanlar kyne tandn sylemi. Bunun zerine
all oradan ayrlp Elvanlar kyne doru yola kyor. Yol zerinde hayvan gden iki
gence daha rastlyor ve siz nerdensiniz diye soruyor. Genler Elvanlardan olduklarn
sylyorlar kayal kynden Mustafa'y tanyor musunuz? Diye soruyor genler
tandklarn sylyorlar. Bizim kyde kk Mehmet'in evinde kalyor diye ekliyorlar.
ocuklar samimi bulan all onlara Mustafa'nn asker arkada olduunu ve burada
yerleen taburun durumunu renmek istediini bu sayede bu tabura baskn
yapabileceklerini anlatyor. ocuklara;"siz gensiniz angaryaya gitmisinizdir taburun
girii k nerden hangi yollar kullanyor ka kii var yaklak? Gibi stratejik sorular
soruyor onlarda bildikleri kadarn all'ya anlatyorlar all ocuklarn kim olduunu
soruyor biri "bana Gaval Mehmet derler" dieri bana da Dedeli Mehmet derler" diye
isimlerini sylyorlar all ocuklara teekkr edip Elvanlara doru yola kyor. all
Elvanlara vard zaman orada oturmakta olan kiilere "Kayal kynden Mustafa'y
aryorum buraya gm tanrmsnz?" Diye sordu orada bulunanlar "caminin stnde
kk Mehmet'in evinde kalyor" diye tarif ettiler. all, Mustafa'nn evine vard.
Kucaklatlar Mustafa ona nerden geldiini sorunca all;"Ben terk-i silah etmedim
Kuva- y Milliye'ye katldm onlarda beni burada bulunan tabur hakknda bilgi
toplamaya gnderdi. Yolda gelirken iki genten epeyce bilgi aldm sende bana yardmc
olursan baya bilgi toplam olacam" dedi. Mustafa ona karakolun bulunduu yeri
gsterdi all karakolu gzetlemeye balad. Mustafa ona hainlik ederek, o karakol
yaknlarnda bilgi toplarken casus var diye barmaya balad ve all'y tutuklatt.
all yakalandktan sonra elleri ve kollar balanp aa camiye gtrlp sabaha
kadar orada beklettiler. Sabah olduunda tercman Padik'i de yanlarna alp muhtar ve
Kara Yzba ile kyn nde gelenleri all'nn yanna geldiler.

31
Kara Yzba Tercman Padik vastasyla orada bulunanlara Yunan kanunlarna
gre harp esnasnda dmana casusluk yapan kim olursa olsun lm ile cezalandrlrd.
Eer bu adama iftira atyorsanz bunun kaytlara sizin adnz yazlrd, kan bozuk
Mustafa oradan hemen atlp diyor ki bana inanmyorsanz Elvanlar'dan iki gen ile
daha grm Dedeli Mehmet ile Gaval Mehmet onlara sorun bunun zerine iki
gencide oraya getiriyorlar. Yalar 1516 civar olan ocuklar korktuklar iin all
aleyhine konuuyorlar ve Mustafa'nn doru sylediini allnn burada bulunan tabur
hakkna Kuva-y Milliye'ye bilgi topladn kendilerine syleyip bilgi aldn itiraf
ediyorlar.
all'y oradan kartp, baka bir yere gtryorlar. Elvanlardan sz geen
Balkl Mustafa dayy yanlarna alp ahit olmasn sylyorlar. Balkl Mustafa day
bize sonradan anlatyor; allya yaptklar ikenceleri ve bende bizzat onun azndan
dinledim "evvela gzlerini oydular, sonra kulaklarn kestiler, sonra burnunu kestiler,
sonra bacaklarn kesip orada bulunan byk bir tan stne attlar. Onu ldrmediler
ac eke eke lsn diye ve ldkten sonrada gmmediler tan stnde rsn diye, o
ta hala orada durur ben muhtarla konutum eer kaymakam beyde yardmc olursa o
tan bulunduu yere bir ehitlik yapmak istiyoruz. Balkl Mustafa day tm bu olup
biteni ky meydannda toplanan ahaliye bir bir anlatt bunu anlatmasn Yunanllar
istemiti. Ama ibret olsun ve kimse Kuva-y Milliye'ye casusluk etmesin diye."
Bu anlatlanlardan da anlayacamz zere Yunan igali sadece toprak igali deil
ayn zamanda psikolojik bir igal haline dnmeye balamtr. Yerli Rum ve Ermeni
ahalisinin propaganda almalar neticesinde daha sosyal daha rahat ve daha medeni bir
hayat yaayacana inandrlan zavall Anadolu insan cephede omuz omuza savap
"anakkale geilmez" destann asrlarca kalacak bir destan olarak yazmalarna ramen
arkadan deifre edip hunharca katledilmesine neden olmutur.
Bu psikolojik soykrma tm Rum ve Ermeni ahalisini dahil etmek tabii ki
hakszlk olacaktr. Yzyllar boyunca birlikte yaayp Anadolu insann yaam ekli
olan dayanma ve kardelik ilkelerini benimseyip onlarla zlemi bir hayat yaayan
Rum ve Ermeni ahalisi de mevcuttur. Hala gnmzde, Dnya'nn drt bir tarafnda
soykrma urayan ya da kendilerine soykrm teebbsnde bulunulan dili, dini, rk ve
memleketi fark etmeksizin hunharca katledilen insan ve toplumlarn balarna gelenler
hafzalarmzdan silinmi deildir. Tarih sahnesinde iyi ya da kt bir ekilde yer alan

32
kii, kurum ve milletler elbette bir gn hak ettikleri ceza ya da mkafat alacaklardr. Bu
kaidenin farknda olan insanla ve komularna kar sorumlu olduunu dnen
Eme'li Rum ve Ermeni baz aileler ve fertleri bu psikolojik soykrm hareketi
karsnda insanlktan yana tavr koymulardr. Bu tavrlarn gzel bir rneini yine
Sleyman oban vermektedir.
"imdi ki hastanenin st tarafnda bir Rum yaard o vakitler Selanikliydi Onlar
Trke bilirlerdi ve ok insancl kiilerdi Atinal olanlar Trke bilmez ve her trl
ktl yaparlard. Bizim bostanmz Selanikli Rum'un evinin yanndayd ve bostann
dier tarafnda bir kuyu vard. O kuyudan su alrd ve bizden de karpuz alrd. eit
paralar vard Mangr, Makulu ve kat bir paralar vard bostandan karpuz aldklar
zaman parasn verirlerdi. Gerek Selanikli Rum gerekse taburda ki askerler tabi o
zamanlar yunan ordusu galip bir ekilde ilerliyordu. Halka sevimli grnmeye
alyorlard ta ki Ordularmz Sakarya'da onlar yenene kadar. Bir gn ben ekmek
almak iin evden ktm Selanikli Rum yolda beni grd bam okad ve bizde kpek
olup olmadn sordu ben eve dndm zaman anneme ve babama yolda ki hadiseyi
anlattm bizim bir kpeimiz vard onu bir uvala koyup gtrmemi sylediler bende
yle yaptm onlarn evine gittim kpei grnce ok sevindiler onu ykadlar taradlar
meer kpekleri ok severlermi bana hangi mahallede oturduumu sordular bende
yukar mahallede oturduumuzu syledim kimler var orada deyince bende gavurlar var
dedim ocuk akl ne bileyim ben yle der demez hemen azm kapatt sakn bakasnn
yannda gavur diye konuma seni dverler eziyet ederler dedi bende peki o zaman ne
diyeyim dedim bana asker de Rum de dedi. Ba bozumu olup ta bostan bozduumuz
zaman bize gelmi beni sormu, beni de bir stma tutmu, ateler iinde hasta
yatyorum. Anneme Sleyman nerede diye sormu, annemde hasta olduumu yattm
sylemi, sonra benim kaldm yere getirdi onu ben zangr zangr titriyorum cebinden
ince bir ubuk kard benim koltuumun altna koydu ne bilelim o zamanlar meerse
dereceymi ateimi lmek iin koymu dereceyi aldktan sonra ateimin ok yksek
olduunu ve stmaya yakalandm anneme syledi. Cebinden tavan dksna benzer
1015 tane hap kard anneme verdi ve sabah le akam bu haplar almam gerektiini
syledi haplar iki gn kullandm ve onlar beni ayaa kaldrd ateten stmadan eser
kalmad".

33
Uak'ta 1 Austos 1920 tarihinde 23.frka (tmen) komutanl grevine balayan
zzettin allar o gnleri gnlnde yle anlatyor:
01 Austos 1920 gn Uak'a vardm ve fkra cephesini ve kumandan Air (Tmg.
Alt) beyden devir aldm 23. fkra aslnda kuvvet, techizat, talim ve terbiye itibariyle
henz bir kuvvet tekil etmiyordu. Efradn pek ounun ayaklar plak, niforma,
elbiseden mahrum, maneviyat sfr, firar pek ok idi. Frkann kuruluu ve konusu u:
131. Alay; taburlarnda ikiyz er, tfek ve iki makinal tfek 69. Alay; taburlarda
yzyirmi tfek, btn alayda drt makinal tfek. 13. Alay Blme kyde, 69. Alay
Ulubeyde, 68. Alay Karahasanda. Bunun mevcududa 69. Alay gibi. Ayrca erkez ve
Arnavut etelerden kurulu Binba Abdi Bey komutasnda yzelli kiide nay
istasyonundayd. Frkann topusu iki da topundan ibarettir.
Kolordu ambarlarndan hibir ey temin edemiyordum. Mdafai Hukuk
Cemiyetleri askeri tekilat deil, milli tekilat destekliyorlar. Simav'da bulunan
erkez Ethem Uak'taki hususi memurlar vastas ile istedii hereyi tedarik
edebiliyordu. Bende Ethem'e muavenet etmek hususunda emir aldm. Ethem eski
nvan yerine imdi, birinci kuvaye seyyare unvann alm. kinci kuvay seyyarede
Yozgat'ta bulunan olak brahim Bey komutasndaki kuvvetler.
Uak'ta bir gnll svari alay da tekil ettim. Birde ihtiyat efrattan mrekkep
Uak milli taburu tekil ettim. Bu taburun mevcudu yz kadar silahl. Garp cephesi
kumandanlnn emriyle, emrimdeki en kuvvetli ve muntazam cz tam olan 131.
Alay Demirci muharebesinde birinci kuvayi seyyarenin taviyesi olarak gnderdim.
Bunun yerine bana Afyonkarahisar'dan iki taburlu zayf bir kuvvet olan 176. Alay
gnderildi.
Yunanllarn casuslar, mtemadiyen hareketlerimizi ve halimizi tetkik ederek
bilgi alyorlard. Demiryolu memurlarnn ou Rum ve Ermeni olduklarndan
Yunanllara almalarn tabi telakki ediyorum. Birde Eme mntkasnda faaliyet
gsteren Musa namnda bir hain vard. Bunun adamlarda her trl malmat
Yunanllara yetitiriyor. Bende mukabil istihbarat iin fedekar zabitler aradm. Uak'l
Alaaddin Bey milisleri arasnda alan Giritli mlazm Nuri Efendi bu ii deruhte etti.
Yunan igali altnda ve cephe yaknlarndaki ahalideden de faydalanamyorduk.
Sebebi Ethem kuvvetleri ve kuvay seyyarenin bu yerlerde kylere yaptklar basknlarla
verdikleri eziyetlerdir. Eme mftsnden de bu etelerin zulmnden ikayet eden bir

34
mektup aldm. Bu etelerin esasen cepheye gelmekten maksatlar, kargaada servet
sahibi olmak, mal ve para edinmektir. Bu etelerin hal ve hareketleri haknda garp
cephesine yazdm yazlar sonunda Arnavut milis mfrezesinin Bolu tarafna
gnderilmek zere cephe emrine celbine dair emir geldi. erkez lyas mfrezesini de
ben dattm. Cepheyi terk etmeye mecbur ettim. Bu kuvvetler inzibat kabul etmiyor.
Bizzat milli gaye ve uura da sahip deil.
27 Austos 1920
Dman Elvanlar istikametinde 1500 kadar mevcutlu bir yry kolu grnd.
Karargahmla Karakuyu istasyonuna gittim. Klkyu garb, Karakuyu ark, Karahasan
Ky hattnda eskiden yaplm baz zayf tahkimat vard. Bugn emrimde 345
mevcutlu 176. alay, 299 mevcutlu 68. alay, 305 mevcutlu 69. alay, 52 mevcutlu Uak
hcum bl, 30 mevcutlu milis svari takm,40 mevcutlu karargah svari bl
var. Bir gn evvel, 68. alay 3. aburdan 120 er firar etmitir. Karargahm o gn, frkaya
iltihak eden Erkanharp Yzba Fevzi Bey, Frka Divanharp Reisi Svari Binba
Remzi Bey, Emir Zabiti Yzba brahim Bey, yaverim Mlazm Behet Efendi,
Mlhak Mlazm Selahattin Efendi, Karargah Kumandan Mlazm Faik Efendi, Svari
takm Kumandan Mlazm Abbas Efendi.
Karmzdaki kuvvet Atina ve Eriboz frkalar isimli, asgari on be bin
mevcutlu iki frka. Telefonla Afyon'da 12. Kolordu Kumandan Miralay Fahrettin
(Altay) Bey'i aradm. Kendisi ktalarn Uak cenubundaki Karaseyiz, Tebekler
mntkasnda toplamay ve muharebeyi orada kabul etmeyi dndn syledi ve
benim mtalaam sordu. Mtalaa bildirmedim. "Ktalarn kabiliyetini biliyorsunuz,
karar size aittir" dedim. Bana mevcudu dolgun bir istihkam taburu ile yine kuvvetli ve
ayrca topusu da olan 172. alayn emrine verileceini ancak bu kuvvetin Afyon'dan
Uak'a naklinin tarafmdan temin edilmesini syledi. Kendisine dmanla temas
halinde bulunduumu, dman taarruzunun hemen balamak zere olduunu, geriden
nakliyatn tarafmdan temin edilmesinin imkanszln, esasen hatta alan memurlarn
tamamnn Rum ve Ermenilerden teekkl ettiine gre nakliyat temin etmenin de
mmkn olmayacan syledim.
Mustafa Kemal Paa ve smet Afyon'a gelmiler. Kolordu kumandanyla
grp, iin cephe kumandanlna aksettirilmesini kararlatrmlardr. Cephe

35
kumandan Uak'n muharebesiz terk edilmesini doru bulmad ve 23. frkann Uak
garnda dman taarruzunu ve muharebeyi kabul etmesi emri verildi.
28 Austos 1920
Dman Eme'den ve Elvanlar istikametinden Ahmetli istikametine ilerledi.69.
alay 2. taburdan 30 nefer ve bir zabitten ibaret mfrezeye taaruz etti. Mfreze ekildi.
Piyade bl mevcudunun yarsn kaybederek, 15 neferle Kla dalarndan geriye
gelebildi. Bu kuvvetin kumandan Mlazm Akif Efendinin raporunda dmann bin
kadar piyade ve bin be yz kadar svari olduu yazlyd. Bu kuvvetin tesiriyle 69.
alayn 2. taburu bir blk eksiiyle ve Uak hcum taburunun 2. bl Karahasan'a
geldi.
Dman svarisinden bir ksm Ulubey'i igal etti. Dmann ksmi kllisi
frkann sa cenahna doru yrye devam etti. Karakuyu, nay istikametindeki bir
svari zabit kolumuz, kilometre uzunluuda, sunufu muhtelifeden (eitli snflardan)
mrekkep bir dman yry kolunun Umurca istikametinde ilerlemekte olduunu ve
byk ksmnn ormanlk dahilinde istirahata getiini rapor etti. Bu srada blk
kadar dman svarisinin de Kseler ve Sandkl kylerine girdii grlyordu. Taarruz
eden Yunan Kuvvetlerinin ba tarfnda Musa ismindeki hain adamn eteside bulunuyor
ve Yunanllara klavuzluk ediyor. 23. frkaya hafife tahkim edilmi olan Klky garb,
Karahasan hatn igal ettirdim. Dman hareketi ve alnan tedbirleri 12. kolordu
kumandanna telefonla syledim. Fahrettin (Altay) Bey, frkann Uak' sada
brakarak, Kalfaky, Tabaklar hattna ekilmesini dndn syleyerek, benimde
mtaalam sordu. Frkann pek zayf olduu ve Uak'a gelen istikametler zerinde
almak itibariyle geni bir cephe zerinde bulunduundan, muharebeyi kabul
etmeyerek, gece Kalfaky, Tabaklar hattna ekilmenin mufavk olacan syledim.
Bana frkann 172. alayla takviye edileceini ve bulunduumuz hatta muharebeyi kabul
etmemi syledi. Ayrca Ethem Bey kuvvetlerinin de yarn leye kadar Uak'a
yerletirileceklerini de ilave etti. Bana bir de tahriri emir vererek, 172. Alay kendisinin
tahrik edeceini ve frkann bulunduu hatta muharebeyi kabul etmesini bildirdi.113





113 zzettin allar, On Yllk Savan Gnl, stanbul,1999,s.327-328.

36
KNC BLM
KURTULU SAVAI DNEM EME VE EVRESNDE KUVAYI
MLLYENN FAALYETLER
I. EHT AL BEY VE FAALYETLER
Yunanllarn zmir ve Ege blgesini igal etmeleri zerine, dier hatlarda olduu
gibi zmir-Afyon Demiryolu hattn da Yunanllar kendi kontrolleri altna almlardr.
Bat Anadolu'ya kadar igal ettikleri blgelerdeki ordularn asker, cephane ve
mhimmat ihtiyalarnn sevkyatn tren ulamyla yapyorlard.
Dmann lojistik desteini bu hatlar zerinden saland bilindiinden, bu blge
zerindeki kpr ve tnelleri tahrip etmek iin saysz aknlar dzenlenmitir. Yunan
askerleri bu basknlardan dolay kpr ve tnelleri ok sk bir korumaya alm, ama
blgenin ok dalk oluu, kpr ve tnellerin geni bir alana yaylm olmas, her iki
taraf iinde hayati nem tamas, basknlar engelliyememitir.
Kurtulu Sava hatralar arasnda unutulan bir olay, birinci fkrann Elvanlar
stasyonuna topu, svari ve piyadeden oluan byk bir kuvvetle olumlu bir saldr icra
etmesidir. Dman gerilerine sarkmak maksadyla yaplan bu harekatta drdnc aknc
(Yenice-i Vardar) mfrezesi kumandan Ali Bey ehit dm ve gsterdii cesaretle bir
hatra brakmtr114.
ehit Ali Bey Mekke'de shhiye Veznedar iken esir dmtr. Esaretten
kurtulduktan sonra Balkesir'e, Anzavur'un takibine konmu olan Ali Bey, Yunan ileri
harekat esnasnda tekil ettii Vardar mfrezesi ile Yeniehir civarnda Barn
mevkiinde bulunan Yunan kuvvetlerine ehemmiyetli bir darbe indirmi ve bunun
mkafat olarak Muvazzaf Svari Mlazml rtbesine ykseltilmitir.
Birinci ve kinci nn harplerinden evvel kumanda ettii beyaz serpulu mfreze
ile dmana byk bir korku veren Ali Bey Birinci Svari frkasyla birlikte Birinci ve
kinci nn harplerinde sa cenahda muhabereye girimitir. kinci nn'nn ateli bir
zamannda Kandilli Mevkiinde mhim bir keif yaparak orduya mhim hizmetler ifa
etmitir. O cenahtaki ktaya kumanda eden Rafet Paa'nn takdirine mazhar olmutur115.

114 Abdurrahman zgen, Milli Mcadelede Trk Aknclar, Ankara, 1971, s.71.
115 Abdurrahman zgen, a.g.e., s.73.

37
kinci nn'den sonra dzenlenen aknc mfrezelerinden drdncsne, eski
mfrezesinde bulunan yerletiren Ali Bey, yeeni kk Ali Bey'le birlikte en nemli
basknlar, Gneyky, Kranky, Elvanlar basknlarn icra ettikten sonra Yunan ileri
hattnn tam 120 kilometre gerisinde bulunan Elvanlar stasyonuna mehur hcumunu
Temmuzun altnc gn yapmtr.
Drt misli byklkte dman kuvveti nce bir ecnebi bayra ekerek orduyu
tereddde drmek istemi ve sonra teslim bayra kararak 25 metre kadar sokulmu
olan Byk Ali Bey'i kalbinden vurmutur116.Drdnc Aknc Mfrezesi dmana
doksandan fazla zayiat verdirerek kumandanlarnn ahadetinin intikamn alm ve
bundan sonra geri dnmtr.
ehit Ali Bey'in ailesinin kkeni Yenice-i Vardar'dr. (Yunanistan Selanik'e bal
bir nahiye; Ailenin fertleri ile yaplan grmede ailenin Osmanl imparatorluunun u
beylerinden Sartukoullarndan olduklar ve Anadolu'dan muhtemelen Konya
civarndan Selanik'e g ettikleri, kurtulu sava sonras akrabalarnn mbadele ile
zmir Bergama'ya yerletikleri, ailede baka ehitlerin de olduu, ehit Ali bey'in
kardei kr bey'in Mekke'de yannda, onba olarak askerlik yapt ve aabeyi
M.Dervi Paa'nn Kurtulu Sava Kahramanlarndan olduu ve Kurtulu Savanda
Tmen Komutanl yapt renilmitir. )
Annesi: Sdka Hanm
Babas: Hac Tevfik Bey
Kardeleri: M. Dervi Bey (Paa), Nusret Hanm ve Mehmet kr Bey'dir.
Dervi Bey (Paa)Askeri Rtiye, Ali ve kr Bey Rtiye mezunu olup
mbadele ile nce Bursa ve stanbul'a oradan da Bergama'ya yerlemilerdir117.
Ali Bey'in kardei kr Bey 12 Mart 1337 tarihinde babasna yazd mektupta
asker olduunu ve aabeyi Ali Bey'in frkasnda ve yannda onba olarak grev
yaptn bununla da gurur duyduunu dile getirmitir118.

116 Abdurrahman zgen, a.g.e., s.74.
117 Dervi Paa Ali Bey'in byk abisidir. Dervi Paa (1884-1932) Milli Mcadele dnemi svari
tmen komutanlarndandr. Hac Mft'nn Olu Turgut Ylmaz yaynlanmam hatralarnda
Dervi Paa'nn Ali Bey'in ehit dt haberini aldnda olanlardan u ekilde bahsediyor. "Ali
Bey Elvanlar basknn gerekletirip ehit dtkten sonra mfrezede geri kalan askerler yarallar
Kranky srtlarna tarken Dervi Paa geliyor ve neler olduunu sorduunda oradaki askerlerden
biri Ali Bey'in ehit dtn sylyor. Dervi Paa "vah! Benim kardeim" diye yere kerek
orada alyor". Turgut Ylmaz'la 11 Haziran 1996'da Yaplan Rportaj.
118 ehit Ali Bey'in akrabalar Ali Tevfik ve Taner Bolel'den alnan vesika. Vesikann orjinali iin Bkz. Ek.1.

38
Mehmet kr Bey Ocak 1922'de stanbul'a gitmek iin hareket etmitir. O
dnemde Bat Cephesi Kumandan olan smet Paa da Mehmet kr Bey'in stanbul'a
gitmesine engel olunmamas iin gerekli yerlere emir vermitir119. smet Paa'nn byle
bir emir vermesi Mehmet kr Bey'in grevli olarak stanbul'a gnderilme ihtimalini
glendirmektedir.
Gnmzde, Anne, Baba, kz ve erkek kardeleri Bergama'da Dervi Paa
stanbul'da gmldr.(Mezarnn yeri bilinmemektedir.)
Vardar Mfrezesi Kumandan Ali Bey Erturul Grubu Kumandan Miralay Kazm
Bey'in emrinde de faaliyet gstermitir. Miralay Kazm Bey, Ali Bey'in dmana kar
gsterdii stn baar ve hizmetlerden dolay 1 Eyll 1336 tarihli yazsyla onu takdir
etmitir120.
Baka bir belge ehit Ali Bey'in ad Ali Vasfi Bey olarak gemektedir. Yeniehir
ve Havalisi Kumandan 4.11. 1336 tarihli yazsnda; Erturul Kumandanlnn emriyle
Ktahya'da grup emrine maiyetiyle arlan Vardar Mfrezesi Kumandan Ali Vasfi
Bey'in mfrezesiyle buuk ay ierisinde mfrezenin icra ettii keif taarruzlarnn
hepsine katlm ve daima n saflarda bulunarak, fevkalade hizmetler yapm ve bu
uurda birok arkadalar ehit ve yaral dtn vurguladktan sonra kendisi ve
maiyetindekilerin taltif edilmeye layk olduklarndan bahsetmektedir121.
Ali Bey'in ahadeti hakknda en kk kardei kr Bey'in kz Bedia Yenice
Hanmefendi unlar anlatmaktadr.
"Birinci Cihan Sava srasnda Yunanllar zmir ve civarn ele geirdikten sonra
Uak ve Emeye girmeleri yer yer Trk ordusu ile arpmalara sebep olmu. Civardaki
birliklerin idaresi Mustafa Kemal Paa'nn Silah arkada Dervi Paa'ya ve onun
emrindeki Ali ve kr (Kardeleri) beylere verilmitir. Ali Bey Uak ve havalisini
korumaktadr. Uak-Eme ynne hareket eden Yunan ordularyla arpan ordumuz,
yer yer galibiyetler elde ederek ilerlemektedir. Yenilgiye urayan Yunan ordusu teslim
bayra ekerek Tren istasyonuna kadar yaklar. Sonradan anlaldnda bu teslim olu
bir Yunan oyunudur. Buna kanan Ali Bey ve yanndaki birka eri; Bayra teslim
almaya giderken Yunanllarn atklar ate sonucu Eme istasyon mevkiinde ehit

119 ehit Ali Bey'in akrabalar Ali Tevfik ve Taner Bolel'den alnan vesika. Vesikann orjinali iin Bkz. Ek.2.
120 ehit Ali Bey'in akrabalar Ali Tevfik ve Taner Bolel'den alnan vesika. Vesikann orjinali iin Bkz. Ek.3.
121 ehit Ali Bey'in akrabalar Ali Tevfik ve Taner Bolel'den alnan vesika. Vesikann orjinali iin Bkz. Ek.4.

39
olurlar. atmada Dman Emeden atlr, ehitler olduklar yerde gmlrler. Ali
Bey'in ahadetinden sonra mermi isabet etmi cam krlm bir drbn, elbiseleri
zerinde kan lekeleri bulunan eski Trke mektuplar ailesine gnderilmitir. "
Ali Bey'in ehitlii le lgili Bilgiler:
1.Sra no.: 2
2.ehitliin ad...: Uak Eme ehitler Abidesi
a.li..: Uak
b.lesi: Eme
c.Buca.: -
d.Ky...: -
3.Bakm ve onarm ile ilgili..: Eme Belediyesi
makam
4.ehitliin Kurulu tarihi: 1969
5.ehitlikte yatan ehit adeti: 3
6.ehitliin imdiki durumu.: Mstakil Abide halinde
7.ehitliin alan..: 64 metrekare
8.ehitliin kime ait olduu.: Yer Belediyeye ait.Kurtulu Sava ehitleri
9.ehitliin bakcs varm...: Yok
10.ehitlik tapulumu....: Tapusuz122.
Ali Bey'in ahadeti esnasnda yannda bulunan ve yakn arkada olan Aknc
Svari Mfreze Kumandan Yzba Abdurrahman zgen'in Milli Mcadelede Trk
Aknclar adl hatralarn yazd kitapta Ali Bey'in ahadetinden u ekilde
bahsetmektedir;
"Aldmz malumatlardan ve yaplan keiflerden anlaldna gre Yunanllar'n
Afyon blgesine kar trenler dolusu fazla miktarda cephane ve mhimmat Afyon
cephesini idare etmek iin sevk ettikleri renilmiti. Bu blgede dman gerilerine
sarkarak ynak yaptklar mhimmat depolarn imha etmek maksadyla 6Temmuz
1921 gn bir baskn yapacaktk. Baskna; 14. svari tmeni ile 1. svari tmeni birlikte
Eme Kaymakamlndan alnan resmi bilgidir katlacakt. Bu cephaneleri imha etmek
iin 14. svari tmeninin 54.alayndan 1.blk ( benim blm), 1.svari tmeninden

122 Eme Kaymakamlndan alnan resmi bilgidir.

40
14.alay, 11. alay 3. alay dahil btn birliklere harekat emri verilmiti 11.alay kumandan
(Yarbay) Hac Remzi Bey olup 3.alay komutan efik Bey ile birlikte harekat idare
edeceklerdi123.
Baskn u ekilde olutu: Birlikler Simav istikametinde ilerlerken, ani bir emirle
gneye doru dndk. Kula'y samzda, Uak' solumuzda brakarak dmann
gerisine sarktk. Gediz nehrinin kenarna geldiimiz vakit tmen kumandan alay
kumandanlarn toplayarak bir toplant yapt.
Tmenin vazifesi Elvanlar istasyonu ve sandaki byk kpr ile Eme'nin
ilersindeki kk kpry tahrip etmekti. Bunun iin ben her hedefe bir alay
gndermeyi dnyorum, siz ne dersiniz diyerek alay kumandanlarnn fikrini sordu.
14. Alay Kumandan Hac Remzi Bey ile 11.Alay Kumandan Kamil Bey bu
teklifi muvafk(uygun) bularak kabul etmilerdi. Yalnz 3.Alay Kumandan Yzba
erif Bey itirazda bulunmutu itiraz yleydi:
Svari birliklerinin
toplu olarak harekete geirilmesini
ileri sryordu
Kumandanlar bunu kabul etmiyordu. lk verilen emir zerine gece saat 12 de hareket
edecek ekilde herkes yerlerini alm taarruz emri bekliyorlard.
Bana da den vazifeyi tebell etmek iin aknc svari kolu mfrezesi
kumandan olarak beni( Abdurrahman Bey'i) de ardlar. Tmen kumandanlarnn
yanna geldim. Bana yle bir teklif yaparak, alayla birlik de mi ieri girmek yani
dman gerisine sarkmak yoksa mfrezemle yalnz olarak m girmek daha iyi ve daha
kolay olacak? diye sordular.
"Senin iin hangisi uygun?",diye hem sordu hem de emir veriyordu. Bende
cevaben "benim iin hepsi birdir Paam lm yorganda da var urganda da var. Biz
bugnler iin arptk, yinede arpacaz. Ben yalnz gidersem daha iyi olur" dedim.
Yapacam hareketi frka(Tmen) kumandanna izah ettim memnun kald". yi yleyse
hava kararnca mfrezeni al derenin iinden sessiz sedasz dmann gerisine sarkmaya
bak. Mmkn olduu kadarda cephanelie yakn gitmeye gayret ediniz" dedi.
Atlarn ayaklarna keeler balayarak nal seslerini duyulmamasn saladk. cap
eden tertibat alr almaz, harekete getik. Cenab- Allah'a niyaz ederek yola koyulduk.

123 Abdurrahman zgen, a.g.e., s.73.


41
1. Blk sng takt ve 50m. ye kadar yaklat zaman dmana hcum edecei
yerde dmana ate at. Dman nbetileri geriye frlayarak, derhal silahlanp dier
arkadalaryla birlikte mevzilere girerek bizim ateimize karlk verdi.
D ksmda olan alay ve blkler ok yanl bir hareket yaparak bizi dman
iinde yalnz braktlar. Az bir mukavemetten sonra da ricat etmiler. Tabi biz dman
iinde kalarak lmle burun buruna geldik. Mfrezemde ki efrat(personel) telaa
dmeye balad. imdi ne olacak kumandanm diye sesleniyorlard, arkadalara lazm
gelen her eyi anlattm.
Biz buraya geldik (Elvanlar) ,vazifemizi yapmak iin bakalm u cephanelik bize
ne kadar yakndr. Bu kmaz belki de amamz imkansz olacak ama en azndan
buraya gelme sebebimiz olan u cephanelii ortadan kaldrmalyz. Bu esnada
arkadam Ali Bey (ehit Ali Bey) sze kart.
"Abdurrahman Bey kardeim dardaki alay kumandanlarnn bilhassa erif
ismindeki yzbann hatal i yapmas yznden biz burada muhasarada kaldk. yle
ya dediiniz gibi belki de buradan kamayacaz. Bari buray ateleyip havaya
uuralm ondan sonra lelim." Dedi. Biz bunlar grmekte iken birden bire gmbrt
koptu, baktmzda cephaneliin ate alp infilak ettiini grdk. Mermiler patlyor
cehennem ateinin iinde kalm gibiydik Hasan onbay da ileride ki byk kprnn
ayaklarn havaya uurmak zere gndermitim. Birinci infilaktan sonra ikinci infilak
olmutu. Bu da kprnn ayaklarn uuran sesti.
Grevimizi yerine getirmitik, artk buradan kmann yollarn bulmalydk.
Emrimde seksen kiilik bir kuvvet var bunlarn hepsinin anas ve babas vard, vatan
mdafaas iin gnll gelmilerdi kendimden ziyade bu bana emanet edilen vatan
evlatlarn dnmeye balamtm. Akam olmak zereydi ama Allah'tan ki dman
yerimizi saptayamamt. Cephanelik nasl uuruldu, kpr nasl tahrip edildi
anlayamamlard. Yunanllar telaa kaplm panik iinde saa sola ate ediyorlard.
Gece yars olmutu, biz hala buradan kmann yolunu bulamadk skp
kalmtk. Bir ara saklandmz dere yatandan kp baktmda, buraya geli yolunda
kullandmz patika yolu grdm. Arkadalarma: "atlara binerek son sratle zerlerine
doru hcum eder gibi hareket edeceiz. Hcuma gemeden evvel elimizde kalan
birka tfenk bombas burada iimize ok yarayacaktr" dedim. Arkadalar at bin,
kumandasn alnca elimizde ki tfenk bombalarn en fazla ate eden tarafa atarak atlara

42
binip kaacaz dediimiz gibi hareket ettik. Bombalar patlamaya balaynca dman
atei biraz kesilir gibi oldu. Bizde atlara binerek son sratle canmz kurtarmaya
alyorduk. Bu hengameden (kargaadan) karken birka arkadamz kaybettik.
ehit denler arasnda 11.svari alay kumandan Dervi Bey'in kardei ve benim yakn
arkadam Ali Bey'de ehit olmutu 9 ehit ve 17 yaral vermitik124".
Sleyman oban, Ali Bey ve svarilerinin Elvanlar basknn ve Ali Bey'in nasl
ehit dtn u ekilde anlatt:
"Yunan askerleri yamur mevsiminde adrlarndan karak kydeki evlere
yerleirlerdi ubat ay geldiindeyse tekrar adr kurarak, adra geerlerdi. Eme'de
bulunduklar dnemde iki kere eve girdiler baharda adra ktlar. O dnemde bir yn
casus gelip giderdi Eme'ye aldklar bilgileri Ali Beye gtrrlerdi. Ali Beyde bu
bilgiler sayesinde bir plan yapm.
Ali Bey Dumlupnar meydan muharebesinde dman alky'de evirme yapan
17.svari
frka
kumandan Dervi
Paa'nn
kk
kardeidir.
Rtbesi
kolaasdr(yzba) .
Ali Beyin yapt plana gre bir klavuz vastasyla Kula'dan yola kp Eme'yi
yukardan gren hakim bir tepeye top yerletirmiler. O zaman yunan askeri evden kp,
adrlarda kalyordu. Svariler tepeden aa sessiz bir ekilde inip atlarn kyn d
tarafnda bir yere balyorlar ve ayn sessizlikle ky kuatyorlar. Yunann asl belini
kracak olansa Eme'nin en nemli yeri olan tren yolu geidinin bulunduu mevkiye
makineli tfein yerletirilmesi oldu. Tm bu olup bitenden yunan askerinin hi haberi
olmad tm kuatma byk bir gizlilik iinde gerekletirildi. Sabah gnein
domasyla top at balad daha nceden belirlenmi olan tm hedefler tek tek
vuruldu. Trk svarileri Yunan adrlarnn kurulduu blgeye elli metreye kadar
szmt. Top atna el bombalar ile destek oluyorlard istasyon tarafndaki mevzilere
ulamaya alan Yunan askerleri de tek tek makineli tfekle vuruluyorlard. Makineli
tfek atndan kurtulanlar istasyon binasna snyordu. Yunan taburundan geriye
kalan sadece onlar oldu. Bu atmalar 23 saat kadar srd.
Trk karargahn bulunduu yerden borazan sesi duyuldu ve bu sesle silahlar sustu
svariler toplanp at binmeye giderken, yerli Rumlardan topaln olu Aslan evinin

124 Abdurrahman zgen, a.g.e., s. 77.

43
camndan at atele Ali Beyi, Abdullah avuu ve seyisi ehit etti. Eme'nin bu
olayda yedi ehidi bulunuyor. Svariler ekildikten sonra ertesi gn bir tren geldi. Bu
Yunan treniydi, yarallarn ve geri kalan askerlerle tehizatlarn almaya gelmiti.
Yarallar bize tattlar, vagonlardan tarifi imkansz kan akyordu. On yandan byk
btn erkekleri topladlar ve byk bir ukur kazdrdlar. Bu ukura 150160 ceset
gmdmz biliyorum. Sonra herkesi sorguya ekmeye baladlar.
Trk aknclarn grp haber vermediimizi dndler. Halk arasnda birbirine
garezi olanlar iftira etmeye baladlar. ftiraya urayanlar sorgusuz sualsiz gnderildi.
Sorgulama devam ederken, Ali Beyin kara kuzu derisinden yaplma kalpan getirdiler.
Kalpan aln blmnde ay yldz vard. Ali bey ehit dtkten sonra kalpan
almlar ve bizim gzmzn nnde ayaklarnn altna alarak "bizim Aslan sizin
Mustafa Kemal Paa'y da ldrecek "diye nara attlar."
ehit Ali Bey'in vurulmasn aabeyi Mehmet Dervi Paa dier kardei kr
Bey'e 7 Temmuz 1337 tarihli mektupla bildirmitir. Bu mektubunda kardelerinin
kahramanca dmanla arprken gsnden ald yara ile ehit dtn ve byle
bir kahraman kardee sahip olmalarnn kendileri iin bir vn kayna olduunu
vurgulamtr125.
Eme ehit Ali Bey lkretim okulunda bulunan ehit Ali Bey kesinde Ali
Bey'in nasl ehit dt u ekilde yazlmaktadr:
"stasyon binasnn altnda, Timbil lakapl yerli bir Rum bakkallk yapyordu.
Baskn annda kaamam, binann at katna km oluyla birlikte bekliyordu.
Mazgal deliinden Ali Bey'le Abdullah avu'un binaya doru geldiini grnce,
bunlar beni ldrmeye geliyor diye, korkusundan elindeki tfekle mazgal deliinden
nian alp ate etti. nce Ali Bey'i arkasndan Abdullah avu'u vurdu.
Kalbinden vurulan Ali Bey'le Abdullah avu, atlarn zerinde sendeledikten
sonra yere yuvarlandlar. kisi de orackta ehit dt. Bu basknda mfreze o ana kadar
hi yaral ve ehit vermemiti.
ok sevdikleri Kumandanlar ve avular ehit den Mfrezenin zntden
moralleri bozuldu. ahadet'e kumandan ve avularn hemen orackta topraa verdiler.
Sonrada hzla geri ekildiler.

125 ehit Ali Bey'in akrabalar Ali Tevfik veTaner Bolel'den alnan mektup. Mektubun orjinali iin Bkz.
Ek.5.

44
Ali Bey ve Mfrezesinin byk bir kuvvetle baskn dzenlemeleri halk arasnda
geni yank yaratt. Halkn dman igalini kanksayp, kurtulutan midini kestii
srada, dmana yaplan baskn halkn yitirdii umutlarn yeniden canlandrd."

II. HACI MFT VE FAALYETLER
1. Hac Mft'nn Hayat ve Yapt Grevler
Eme kazasnda mektep medrese grm kendi halinde esnaflk yapan ve ahali
tarafndan sevip saylan Hatipzade Ahmet Naim Efendi'nin 1873 baharnda bir olu
dnyaya geldi. Ahmet Naim Efendi olunun adn Ahmet Nazif koydu126. Her ocuk
gibi Ahmet Nazif'te okul ana geldi. O tarihlerde okumak iin ailenin zelliklede
babann okuryazar olmas ocuunu eitimli bir ekilde bytmesi demekdi. Ahmet
Nazif'i babas okutmak istiyordu. Babasnn hali vakti de yerindeydi. Akranlar dada
obanlk yaparken Ahmet Nazif babasnn imkanlar sayesinde Eme'de ilkrenimine
balad.
lkretimini baar ile tamamladktan sonra Uak'a gnderildi. Uak'ta zamann
nde gelen ulemalarndan Arapa ve Kuran- Kerim dersleri ald. Uak'ta Arapa ve
Kuran- Kerim eitimini bitiren Ahmet Nazif Eme'ye geri dnd. Eme'de bir mddet
kalan Ahmet Nazif Medrese eitimi grmek zere stanbul'a gitti. mparatorluun
merkezi olan stanbul gen Ahmet Nazif'i bylemiti. stanbul'da ksa sre zarfnda
yeni arkadalklar kurdu, yeni yeni dncelerle ve fikirlerle tant. Sk sk
arkadalaryla tartmalar yaad. Bu tartmalar genellikle Osmanl'nn iinde
bulunduu istikrarsz durumdan nasl kurtulabilecei, Merutiyet, Kanun-u Esasi,
Meclisi Mebusan ve Hrriyet gibi konulard. Bunlarn yan sra genel olarak da var olan
istibdattan dem vurulurdu. Ahmet Nazif bu siyasi tartmalarn ierisinde o gnlerde
pek ok siyasi akmlarla tanmt. zellikle de ttihat ve Terakki'ye byk bir
sempatiyle bakyordu.
Ahmet Nazif'in arkadalar Padiahn hafiyeleri tarafndan devaml suretle takip
altnda bulunuyor ve her hareketleri saraya rapor ediliyordu. Bir Jurnal sonucu bir gn
arkadalaryla beraber hafiyeler tarafndan tutuklandlar. Uzun sren soruturmalardan

126 Sadk Albayrak, Son Devir Osmanl Ulemas, C.4-5, stanbul, 1981, s.287.

45
sonra akbetleri belli oldu.(Olu Turgut YILMAZ ise babasnn Sultanahmet mitingine
katlmasndan dolay baz medrese rencileri ve Harbiyelilerle birlikte srgne
gnderildiklerini anlatmtr.)
"Devletin bekas ve toplumun huzuru iin stanbul'dan uzaklatrlp Msr'a
srgne gnderilmelerine karar verildi. Onca gen insann gelecek hakknda yaptklar
planlar, umutlar bir kalemde silinmiti127."
Ahmet Nazif Msr'n Pord Said limannda gemiden indiinde cebinde be paras
yoktu. Gnlerce viran bir ekilde dolatktan sonra El-Ezher Medresesi'nin yannda (El-
Ezher niversitesi) bir lokantada garson olarak i buldu. Lokantada ki iine devam
ederken bir mddet sonra Msr'da bulunan aydn evrelerle temasa geti. Bo
zamanlarnda yerel gazetelerde yazlar yazmaya balad. mkan bulduka bu yazlarn
stanbul'da bulunan arkadalarna gnderip farkl isimlerde yaymlatyordu.
Hac Mft'nn olu Turgut Ylmaz kendisiyle yaplan rportajda bu olay u
ekilde anlatyor128:
"Babam Ahmet Nazif ile Celal Bayar'n arkadal ok eski zamana
dayanr129.Onlar stanbul medresesinde (dar-l fnun, niversite ) okurken niversiteli
ve Harbiyeli yaklak 200 kiilik bir arkada cemiyetleri vard. Bunlar ttihat olduklar
iin Padiah babam ve arkadalarn Msr'a srgne gnderdi. Gemiyle Msr'a
giderlerken Padiah tarafndan gemi kaptanna geminin batrlmas emri veriliyor. Fakat
gemi kaptan ok vatanperver bir adam babam ve arkadalarna kyamyor. Msr Port
Sait limanna vardklarnda gemi kaptan babam ve arkadalarn yanna ararak

127 Turgut zm, a.g.e., s.15.
128 11 Haziran 1996 Gn,Hac Ahmet Nazif'in olu Turgut Ylmaz ile rportaj yaplmtr.
129 Hac Mft'nn olu Turgut Ylmaz Celal Bayar, Hacim Muhittin arkl ve Hac Ahmet
Nazif'in ok iyi arkada olduklarn u ekilde anlatyor. "Babam, Hacim arkl ve Celal Bayar
ok iyi anlaan arkadalar. Bir gn berberlerken karar alyorlar.Eer hepsinin olu olursa
birbirlerinin adn oullarna verecekler.Nihayet benim bym abim eski uak milletvekili
Hacim Ylmaz'dr,dier aabeymin ad da Celalettin'dir.Hacim Bey ve Celal Bey'de ayn bu
ekilde oullarna isimler veriyorlar,sonra diyorlar ki eer birer olumuz daha olursa onlarn adn
da Turgut koyalm.Benim adm oradan geliyor.Celal Bayar'n Turgut isimli olu sa olmas
gerekiyor.htilal zaman svire'de byk eliydi.Hacim arkl'nn Turgut isimli olu da ticaret
bakanl mstearyd.u anda nerde bilmiyorum. Hacim Muhittin'in oullarndan birinin ad
Nazif biride Celal'dir. Turgut Bayar svire'de ld onu biliyorum Turgut arkl'dan be senedir
haber alamyorum. 5 sene ncesine kadar her sene Alaehir kongresinin yldnmnde
buluurduk. Babalarmzn hatras iin (2 haziran 1919)".

46
padiahn kendisine emir verdiini ama onlara kyamad iin bu emri yerine
getirmediini sylyor130."
Ahmet Nazif lokantada alt gnlerden birinde bo bir vaktinde yaz yazarken
lokanta sahibi yanna gelerek ne yaptn sorar, Ahmet Nazif'in aklamasndan sonra
lokanta sahibi onun okuryazar olmasn hayretle karlar, kendisi ok istemesine ramen
bir trl okuma ve yazmay renememiti Ahmet Nazif'in okuryazar olmas onu ok
memnun etmiti. Ahmet Nazif eitimin yarda kaldn syleyince lokanta sahibi
nfuslu biri olduunu tandklar sayesinde isterse onu El-Ezher niversitesine
kaydettirebileceini syler. Ahmet Nazif bu teklif karsnda hayrete derek tereddt
etmeden kabul eder.
Ahmet Nazif'in olu Turgut Ylmaz babasnn El-Ezher Medresesi'nde eitimine
devam etmesini u ekilde aklyor:
"Babam Msr'a indiinde yannda hi paras yoktur uzun bir sre sknt ektikten
sonra bir lokantada i buluyor. Bu lokantaya Cami-l Ezher'in (El-Ezher niversitesi)
renci ve retmenleri geliyorlar yemek yemek iin. Bunlar babamn sohbetinden
holannca onu orada okutuyorlar hatta retim grevlisi olarak orada kalmasn
istiyorlar. O ise memleketimde bana ihtiya var diye geri dnyor."
Ahmet Nazif bir taraftan okumaya devam etti bir taraftan da lokantada ki iini
srdrd. El-Ezher niversitesini birincilikle bitirdikten sonra Hac farizasn yerine
getirmek zere kutsal topraklara gitti. Hacdan gemi yoluyla zmir'e geti oradan da
yllardr zlemini tad memleketi Eme'ye dnd131.
Hac Ahmet Nazif Eme'ye dndkten sonra Mft Hac Mustafa Efendi'den
icazet almtr. 20 Ekim 1904'te Eme Mftlne atanmtr. 132Balkan savann
kmasyla (19111912) beraber gnlllerden bir alay oluturarak Gnll Alay
Kumandan ve Alay Mfts olarak balkan harbine katlmtr.133. Savan sona
ermesinin ardndan tekrar Eme'ye dnerek Mftlk grevine devam etmitir.
Elvanlar kynn kkl ve zengin ailelerinden olan Paalarn kz Glabbi
Hanm'la ilk evliliini gerekletirdi. Bir ka yl sonra dnemin gelenek ve grenekleri

130 Hac Mft'nn olu, Turgut Ylmaz'n, yaymlanmam hatralarndan.
131 Turgut zm, a.g.e., s.17.
132 Ali Sarkoyuncu, a.g.e.,C. II, s. 249.
133 Milli Mcadelede Mft Ahmet Nazif Efendinin emri altnda arpmalara katlan Burdur
Bucak Ketsel Kynden Ahmet Bozkurt'un, yaynlanmam hatralarndan.

47
iinde yine Elvanlar kynden Mahmut Aa'nn kz Sdka hanm'la ikinci evliliini
yapt.
Yaman bir avcyd avcl zerine kimseye sz syletmezdi. Her gittii avdan
mutlak suretle elleri dolu gelirdi. Ekinlere musallat olan yaban domuzlarna kar srek
av dzenlerdi. Bir gn uzun zamandr grmedii arkada Kayal ky hatibini ziyarete
gitti. Akam yemei sonras yats namazn eda etmek zere camiye gittiler. Mftnn
kye geldii duyulunca tm erkekler camiye topland ve Hac Mft'nn arkasnda saf
tuttular. Namaz mteakip ky odasna geerek ge saatlere kadar sohbet ettiler.
Sabah kahvalts yapldktan sonra Hac Mft Eme'ye doru hareket etti,
yolculuu esnasnda o zamanlarn ekyalarndan Eeki Hseyin Hac Mft'nn
yolunu keserek yaralanmasna sebep oldu.Hac Mft can havliyle Eeki Hseyin'in
zerine atld ve onu etkisiz hale getirdi.fkesini son anda kontrol altna alan Hac
Mft Eeki Hseyin'in fieklerini alarak gitmesine izin verdi.
Balkan savann yaralar henz sarlmamken, Dnya'y kana bulayp
milyonlarca insann lmne sebep olacak olan Birinci Dnya Sava patlak verdi. Bir
oldubittiyle Osmanl Devleti de bu savan iine ekildi. Milyonlarca asker en son
teknoloji rn lm makineleriyle insanln sonunu getirmek istercesine bir savaa
tutumutu134.
2. Hac Mft'nn Milli Mcadelecileri Tekilatlandrmas
Hac Mft sava sresince Eme'den ayrlmad ve Mftlk grevine devam etti.
Drt yl sren Birinci Dnya Sava sonunda Osmanl ve mttefikleri yenilip mtareke
imzalad. ngilizler Franszlar ve talyanlar bata stanbul olmak zere Anadolu'yu
igale baladlar. Kargaa ve kaosun yaand akbetin ne olaca tartld ve her
kafadan bir ses kt o gnlerde zmir ve Ege'nin Yunanllar tarafndan igal edilecei
sylentileri ald ban gitti.
Saray ve Bab- Ali (Sadaret Makam, Hkmet merkezi) bu sylentileri her ne
kadar yalanlasa bile yerli Rumlar, Anadolu ve stanbul'da yaptklar propagandalarda
Byk Yunan Devleti'nin adil olduu u anda yaanan kaos ortamn ortadan
kaldraca, igal edilecek olan yerleri medeni bir ekilde idare edecei, kar

134 Turgut zm, a.g.e., s.22

48
konulmad takdirde tm bunlarn olaca ve kendilerinin de Trk komularna sahip
kacan sylyorlard.
Sonunda korkulan oldu ve 15 Mays 1919 gn zmir Yunan askerleri tarafndan
igal edildi. Ac haber Eme'ye ular ulamaz, Hac Mft Kaza'nn nde gelenlerini
toplad ve igale kar savalmas gerektiini syledi. Civar kasaba ve kylerde
bulunan dostlaryla haberleerek igale kar direni gstermelerini istedi. Vaazlarnda
halk igale kar direnmeye armaya balad.
Hac Mft Balkan Harbi esnasnda olduu gibi hemen gnlllerden oluan
Mfrezeler kurmaya balad ve Turgutlu'ya kadar gelen dmana hcum etti. Eme'nin
Bat Anadolu'nun i ksmlarnda bulunmas ve dman igaline henz uramam
olmas, Eme'yi ksa srede Milli Mcadele merkezi haline getirmitir. Bu oluumda
Hac Mft'nn gayretleri olduka etkili olmutur135.
Mft Ahmet Nazif Efendi, bu hizmetlerinden yle sz eder:
"zmir'i Yunan'n igali zerine 21 Mays 1335 (1919)'te Kuva-y Milliye tekilat
yapp, Saltanat- Feridiye'ye (Ferit Paa Hkmetine) isyan ettim. Daa ktm. Turgutlu
kasabasnda Yunan'a kar kotum. Otuzsekiz senesi Terin-i Sanisine (1922 senesi
Kasmna) kadar mcahedeye (arpmaya) devam ettim. Silahm elimden brakmadm.
Bu sebeple mftlkten nsbi (yarm) maa aldm. al ve Mildi muharebelerinde
gsterdiim eceat (yararlk) zerine cenup (Gney) cephesi Mfts tayin edildim. Bir
sene mftlk maa almadm. kinci nn muharebesinde, Ktahya, Sakarya
muharebelerinde gsterdiim fedakarlk Heyet-i Vekile'nin taht-
tasdikindedir
(Bakanlar Kurulunun bilgisi vardr). Sakarya Muharebesinden sonra Menderes Havalisi
Aknc Kumandanl vazifesiyle muvazzaf oldum (grevlendirildim)"136.
nc Cumhurbakanmz ve Milli Mcadele'nin "Galip Hocas" Merhum Celal
Bayar Bey, "Mft Nazif Efendi, muntazam ordu haline getirilinceye kadar Kuva-y
Milliye'de almtr"137 diyerek, Mft Efendi'nin hal tercmesinde yazdklarn
dorulamaktadr.
Daha igalin ilk gnlerinde Eme'deki Milli Mcadelenin ekirdek kadrosu
olumutu. Hac Mft bakan, Belediye Reisi Kara Yunus Efendi bakan vekiliydi.

135 Turgut zm a.g.e. s.30.
136 Turgut zm a.g.e.,s.35.
137 Celal Bayar, a.g.e., C.8, s. 2464.

49
yelerse Elvanlar kynden atalolu, Hac brahim olu Hakk Efendi, Hac Rt ve
oullar, Kolonkaya kynden Nizam oluydu. Kranky'den Madanolu Mustafa
Efendi'yi de daha nce kazada tahsildarlk yaptndan para pul ilerini iyi bilir
dncesiyle ekirdek kadronun ierisine dahil edilmi Kuva-y Milliye'nin para
kasas,sand grevi verilmiti.Daha sonraki gnlerde Madanolu Mustafa Efendi
Sandk Mustafa Efendi diye arlr olmutu.(O dnemde veznedarlara sandk deniyor,
Madanolu Mustafa'nn da Osmanl devleti dneminde yolsuzluk dolaysyla
veznedarlktan uzaklatrld duyulmutur.)
Kuva-y Milliye'nin Eme'deki ekirdek kadrosunu oluturan btn yeler
memleketi dman igalinden kurtarncaya kadar savaacaklarna ve gerekirse bu
uurda canlarn seve seve feda edeceklerine dair erefleri ve namuslar zerine silaha
ve Kuran'a yemin ettiler.
17. Kolordu Komutan Bekir Sami Bey,3 Haziran 1919 sabah Eme'ye gelerek
Milli Mcadelenin Hac Mft ile burada alevlendiini grd. Bu alevin daha da canl
bir ekilde yanmas iin yaklak 14 gn boyunca Eme'de kald ve ok olumlu
sonularla 17 Haziran 1919 gn Kula'ya doru yola kt. Bekir Sami Bey'in Eme'ye
gelmesi ok olumlu sonular dourdu138. Eme'de kalan 4 yerli Rum aileyi, aile
reislerini idam ettirdikten sonra buradan srdrd139. Bu sayede Eme'de casusluk
endiesi ortadan kalkm oldu ve Hac Mft Mdafaa- Hukuk cemiyetini kurarak,
Kuva-y Milliye Hareketini daha verimli almalara tam oldu.
Hac Mft Eme'de Mdafaa- Hukuk Cemiyeti ile Kuva-y Milliye Hareketinin
grev dalmn yaparak daha nce gnlllerden oluturduu Mfrezesinin bana
geerek Salihli cephesinde dmana ani basknlar verip intikal yollarn kesip, Bat
Anadolu'nun ilerine doru ilerlemesinin nne gemeye alyordu. Ayn zamanda
frsatn bulduka camilerde vaaz ve hutbeler verip halk milli direni'e davet ediyordu.
Hac Mft her gittii yerden gnlller toplayp, Milli Mcadele saflarna yeni
yeni neferler kazandryor. Kuva-y Milliye'nin ihtiyalarna karlk verebilmek iin
yardmlar topluyordu. Eme'de bulunan Kuva-y Milliye mensuplar da bo durmuyor
gelen gnllleri ve yardmlar Elvanlar istasyonu yoluyla trenle cepheye gnderiyordu.

138 Turgut zm, a.g.e., s.40.
139 lhan Seluk a.g.e, C.2, s.87-88.

50
Hac Mft Eme delegesi ve Kuva-y Milliye Kumandan olarak140 68 Austos
1919 tarihinde toplanan Birinci Nazilli Kongresine katld. Uzun sredir toplanmas iin
bizzat kendisinin de ura verdii 1625 Austos 1919141 tarihlerinde Belediye Reisi
Yunus Efendi ile birlikte Eme delegeleri142 ve Mfreze Kumandan olarak Alaehir
Kongresine katld. Alaehir Kongresi temsil edilen delegeler bakmndan neredeyse
tm Ege'deki Milli Direnii temsil edecek nitelikteydi.
Alaehir Kongresi 16 Austos gn saat 15.00'te Halil Hseyin Paazade Mustafa
Bey'in evinin salonunda143 yapld. lk oturumda Balkesir delegesi Hac Muhittin
(arkl) Bey. Kongre bakan seildi. Kongre ilk itimasnda(Toplantsnda) Reisi
Evvel(Bakan) olarak Balkesir delegesi Hac Muhittin Bey 30 oyla seilmitir
144.Kongre kararlarn yrtmek iin Heyet-i Merkeziye oluturuldu. Heyet-i Merkeziye
her kazadan birer olmak zere azadan olumaktayd145.
Heyet-i Merkeziye Kuva-y Milliye'nin ynetimi, ihtiyalarnn giderilmesi,
cephe gerisinde asayiin salanmas, cephede savaanlarn ve ehit denlerin ailelerinin
iaesinin temini, stanbul Hkmeti ile ilikiler, demiryolu irketinin Yunanllara
salad kolayl Kuva-y Milliye'ye de salamas iin demiryolu irketiyle temasa
geilmesi konularnda grevler yrtecekti.(Ognlerde demiryolu idaresinde Trkler
yoktu.)
Kongre devam ederken Hac Mft gn iin 18 Austos 1919'da Eme'ye
geldi146. Eme'deki tekilatla fikir alveriinde bulunduktan sonra Alaehir'e geri
dnd.Heyet-i Merkeziye almalarna devam edebilmek iin alt ay sreli bir bte
yaplmtr.Bu btenin 400 bin lira olmas ngrlmtr. Kazalardan yardm eklinde
toplanacak olan bu paradan Eme'nin payna den % 5,6 'dr(22,400 lira). Bu parann
iane eklinde ve taksitte toplanarak Uak Heyet-i Merkeziye' sine gnderilmesi
uygun grlmtr.

140 Ali Sarkoyuncu, a.g.e., C.2, s.252.
141 lhan Tekeli-Selim lkin, a.g.e., s.184.
142 lhan Tekeli-Selim lkin, a.g.e., s.186-187.
143 lhan Tekeli-Selim lkin, a.g.e., s.186.
144 lhan Tekeli-Selim lkin, a.g.e., s.190.
145 lhan Tekeli-Selim lkin, a.g.e., s.195.
146 lhan Tekeli-Selim lkin, a.g.e., s.186.

51
Gn getike Heyet-i Merkeziye Kuva-y Milliye'nin ihtiyalarn karlamada
zorlanmaya balad. Bu zorluu aabilmek iin kente giren herkesten "Oktrua Resmi"147
ad verilen vergi alnmaya baland.
Oktrua vergisi de ihtiyalar karlamakta yeterli olmaynca Aar depolarna el
koymaya148, Aar ambarlarnda bulunan arpa, buday dnda ki zahirenin satlarak,
Mdafaa-i Hukuk veznesine yatrlmas istenmitir149. Daha sonra ki gnlerde Duyun-u
Umumiye ambarna el koyulmas gndeme gelmitir150.
Hac Mft Kuva-y Milliye tarafndan Bozda'da ve Menderes havzasndaki
Efelerle temasa gemesi ve onlar Milli Mcadele saflarnda savamaya ikna etmesi iin
grevlendirildi. Hac Mft ilk olarak Bozda'da bulunan ve dmana kar mnferit
savaan Poslu Mestan Efe'yle grt.
Daha sonra gneye Menderes havzasna geerek orda bulunan Efelerle grt.
Efelerin bir ksm daha igalin balad ilk gnden itibaren dmanla savamaya
balamt bile.Hac Mft bu giriimleri sonucunda daha sonralar kendisine Efelerce
"Baba" diye hitap edilecek dostluklarn temellerini atmt.Her biri birer yiitlik abidesi
olan Yrk Ali Efe,Demirci Mehmet Efe,Poslu Mestan Efe, Kllolu Hseyin
Efe,dmanla savarken ehit den Gken Efe ve daha nice Efelerle Zeybekler Milli
Mcadelenin iinde yer almtr.
Yunan igaline kar Ege'de ilk direni hareketinin ekirdei olan bu yaman
insanlar,zerlerine onlarca trk sylenen kahramanlklaryla Kuva-y Milliye'de birer
bayrak olmulardr.Osmanl'nn son dnemindeki rmeye yz tutmu sisteminin bir
rn olan efeler birer "Sosyal Ekya"dr151. Zamann ky aalarna kar ayaklanp
dalara karak hakk gzetip haksz kazan salayan zenginden aldklar haralar hak
sahiplerine vermiler ve bir ekilde ilahi adaletin maas olmulardr.
3. Hac Mft'nn Celal Bayar'la Birlikte Yapt Faaliyetler:
ttihat ve Terakki'nin zmir Katib-i Mesul Mahmut Celal Bey (Bayar),zmir'in
igalinden ksa bir sre nce balatlan ttihat avnda tutuklanacan son anda haber
alarak zmir'den kamak zorunda kalmtr. 15 Mays 1919'da zmir igal edilince

147 lhan Tekeli-Selim lkin, a.g.e., s.263.
148 lhan Tekeli-Selim lkin, a.g.e. s.265.
149 lhan Tekeli-Selim lkin, a.g.e., s.264.
150 lhan Tekeli-Selim lkin, a.g.e., s.266.
151 Sabri Yetkin, Ege'de Ekyalar, stanbul, 1996, s.5

52
Ege'de "Galip Hoca" takma ad ve tebdil-i kyafetle ky ky, kasaba kasaba gezerek,
Efeleri eski ttihatlar ve halk igale kar direni balatmalar iin gece gndz
alyordu.
Son grevi Demirci Mehmet Efe'nin yannda, Efe'nin maviri olarak
bulunuyordu. Milli Mcadeleciler Efeyi igale kar direnmeye ikna etmi ve Celal
Bey'i de onun yannda grevlendirmilerdi. Cahil ama vatansever biri olan Efe, Galip
Hoca diye bildii Celal Bey'i sever ve sayard. Efe en ufak bir olay karsnda bile Galip
Hoca'ya danr fikir al veriinde bulunurdu152.
Milli Mcadele kartlar; Denizli Mutasarrf, Hrriyet ve tilaf Frkas yandalar
Demirci Mehmet Efe'yi kendi yanlarna ekmek iin uralar veriyorlard. Galip
Hoca'nn varl tm bu hain uralar boa karyordu. Bu sebepten dolay Galip
Hocann Efenin yanndan uzaklatrlmas ya da ldrlmesi gerekiyordu153.
Ykselen Bat Anadolu Kuva-y Milliye Hareketini ortadan kaldrmak eer bunu
mmkn klamazlarsa en azndan o gnlerde Sivas Kongresini toplayan Mustafa Kemal
Paa ile birlemelerini nlemek amacyla stanbul hkmeti Ege blgesine Jandarma
umum Kumandan olarak Ali Kemal Paa'y gnderdi. Ali Kemal Paa Kuva-y Milliye
dman birisiydi onun bu kimliini iyi bilen Celal Bey Paa'y Demirci Efeye
tutuklatt. Ancak Paann tutukluluk hali pek uzun srmedi. Denizli Mutasarrf ile
Hrriyet ve tilaf Frkas mensuplar Ali Kemal Paa'nn serbest braklmasn
saladlar154.
Demirci Efe ve Ali Kemal Paa grm bu grme neticesinde Efe Ali Paa'ya
"istersen gznn nnde Galip Hoca'y kuruna dizdireyim ya da elini kolunu
balayp sana teslim edeyim. Padiah babama gtr teslim et"155 demitir. Milli
Mcadele kartlar iin bundan iyi bir frsat olamazd Efe zerinde byk etkisi olan
Galip Hocay ortadan kaldrtp, Demirci Efeyi kendi saflarna ekebilirlerdi.
Bu komployu Kuva-y Milliyeciler renmi ve Celal Bey'i kurtarmak iin hemen
harekete gemilerdir. Celal Bayar bu olay hatratnda u ekilde anlatyor."Denizli'den
haber haber stne mutlak surette Sarayky'de Hacim Muhittin Bey (arkl) ve Eme
Mfts hac Nazif Efendi ile bulumam ve grmem iin srar ediliyordu."

152 Turgut.zm, a.g.e., s.54.
153 Turgut.zm, a.g.e., s.55.
154 Turgut.zm, a.g.e., s.57.
155 Celal Bayar ,a.g.e., C.7, s.142.

53
Celal Bey trenle Sarayky'e geldi. ttihat ve Terakki'den tand eski dostlar
Hacim Muhittin ve Hac Nazif Efendiler onu karladlar. Celal bey'i sapa salam gren
eski dostlar byk bir sevin yaadlar. Kendisine hazrlanan komployu ksaca ona da
anlattlar.
Hacim Muhittin ve Hac Mft'nn Celal Bey hakkndaki endieleri hite yersiz
deildi. Her trl atma ihtimaline kar tepeden trnaa silahla donatlm bir halde
gelmilerdi karlamaya. Celal Bey bu konu hakknda da unlar sylemektedir;" Onlara
gre mutlak bir lmden kurtulmu veya kurtarlm oluyordum"156 .
Celal Bey bu karlamay u ekilde dile getiriyor:
"5 Eyll 1919 sabah Sarayky stasyonu'na gittim. Her iki dostumu (Hacim
Muhittin arkl ve Eme Mfts Hac Nazif Efendi) intizar halinde buldum. Beni
grnce o kadar sevindiler ki ardm. Teekkrle kaydetmeliyim ki gsterdikleri
sevinte ahsma kar besledikleri sevginin etkisi bykt. Hacim Bey, vaktiyle eme
Kaymakaml'ndan zmir Polis Mdrl'ne getirilmiti. Dost olmutuk. Mft
Efendi iyi bir ttihat idi"157.
Hac Ahmet Nazif'in olu Turgut Ylmaz, Celal Bayar'n Demirci Mehmet
Efe'nin yanndan ayrln ve babas Hac Mft ile bulumalarn u ekilde anlatyor:
"Bir gn Celal Bayar Kuva-y Milliye'nin toplad paralar alarak hazineye
aktarmak iin bu yreye geliyor. Demirci Mehmet Efe'de bunu tutsak ediyor. Toplad
paralarla Denizli yresinden gelirken yakalyor. Demirci Mehmet Efenin o zaman 400
adam var. erkez Ethem'in 360 civar bunlar birlemek istiyorlar. Fakat Mustafa
Kemal Paa, babama telgraf gnderiyor. Celal Bayar' Demirci Mehmet Efe yakalam
ne yap yap onu kurtar diye bildiriyor. Babam Celal Bey'i kurtarmak iin yannda
bulunan 65 kii, Kula Mftsnn yannda ki yaklak 5060 kii ve Alaehir'den
Mtevelli zade Mehmet Efendinin yanndaki 250 kiiyi de alarak Celal Bey'i kurtarmak
iin yola kyor. Demirci danda saklanan Demirci Mehmet Efeye ulayor ve haber
gnderip konumak istediini bildiriyor. Demirci Mehmet Efe gelmek istemiyor. Bunun
zerine babam tekrar haber yolluyor. Ben yalnz geleceim sen on adamnla gel, Byk
Menderes'in kysnda bulualm diyor. Demirci Mehmet Efe ve on adam Byk
Menderes'in kysna geliyorlar. Babam hatip olduu iin ikna kabiliyeti ok yksektir.

156 Celal Bayar, a.g.e., C.7, s.139.
157 Celal Bayar, a.g.e., C.7, s.282.

54
Demirci Mehmet Efeyi ikna ediyor ve Celal Bey'i oradan alyor, Eme'ye getiriyor.
Celal Bey bizim evde 15 gn kadar kald"158.
Celal Bey'in gvenlii asndan hemen bu blgeden uzaklamas gerekmekteydi.
Arkadalar onun yeni grev yerini dahi belirlemilerdi. Akhisar cephesinde Kuva-y
Milliye Kumandanlar arasnda uzlamazlk vard. Akhisar cephesine geip dalmak
zere olan bu birlii kurtaracakt. "Ben Akhisar'a gidip bu ie el koymazsam burada
Kuva-y Milliye'nin dalmas ihtimali varm, bundan dolay Akhisar Cephesi Milli
Alay Kumandanlna seilmem gerektii Balkesir Kongresinde n grlm".
Celal Bey yeni grevini kabul etmi ve Sarayky'den ayrlmadan nce yeni grev
yerine gitmek zere olduunu ve iyi dileklerini belirten bir telgraf Demirci Mehmet
Efeye gndermitir. Celal Bey yeni grevine balamadan nce dostlar tarafndan ismi
tekrar deitirilmi ve Germencik Mftsnn olu Seyit Ahmet Efendi olmutur.
Hacim Muhittin Bey kendi grev yerine Buldan yoluyla dnmek zere harekete
gemi, Hac Mft ve Celal Bey'de Eme'ye doru yola kmlard159.
Kk bir kafile eklinde Hac Mft Celal Bey ve beraberindekiler silahl ve
tehizatl bir ekilde Eme'ye doru yola ktlar. Kurban Bayram arifesi olduu iin
hzl bir ekilde yolculuk yapyorlard. Celal Bey hatratnda Hac Mft'y u ekilde
tarif ediyor ;"Mft Hac Nazif Efendi iri vcudu, banda kocaman sar, muntazam
kesilmi sakal, elinde ngiliz filintas, belinde fieklerle ngiliz cinsi at zerinde ok
heybetli grnyordu. Yannda silahl be muhafz vard".
Kafile akam saatlerinde Elvanlar imendifer istasyonu yaknna Hac Mft'nn
ky olan Elvanlara geldi. Hac Mft hepsi de kendi kyls olan muhafzlar evlerine
gnderdi. Celal Bey'i de hemen evinin misafir odasna yerletirdi160. Akam yemei
sonras hemen yattlar. Celal Bey gnlerdir uykusuz olduu halde bir trl
uyuyamyordu. Ertesi gn Kurban Bayramyd ve ailesini zmir'de brakm uzun
zamandr da haberleemiyorlard.
Ertesi sabah Hac Mft ve Celal Bey abdest alarak bayram namaz iin evden
ktlar. Bayram namaz sonras kurbanlar kesilmeye balad.le saatlerinde Eme
ilesi erkan bata Kaymakam evki Bey olmak zere yemee geldiler.Hac Mft

158 Hac Mft'nn olu Turgut Ylmaz'n yaynlanmam hatralarndan.
159 Celal.Bayar, a.g.e., C.7, s.145.
160 Celal.Bayar, a.g.e., C.8, s.20.

55
Celal Bey'i Germencik Mftsnn olu Seyit Ahmet Efendi olarak takdim
etti.Konuma konusu esas itibari ile politika ve Milli Mcadele zerine sregeliyordu.
Konu politika olunca sohbet dnp dolap ttihatlara gelmiti. Sofrada
bulunanlardan biri bir ara "zmir Katib-i Mesulu Celal Bey vard, acaba ne oldu ona?"
diye bir soru sordu. Kaymakam sze kararak Celal bey'e dnd ve "Celal Bey'in
sizin tarafta Aydn havalisinde olduu syleniyor ylemi?" diye bir soru daha sordu.
Hac Mft Celal Bey'in yzne bakakald. Celal Bey bozuntuya vermeden "bende yle
iittim" diye cevap verdi.
Celal Bey yemekte olup bitenleri u ekilde kaleme almtr. "Yemek bu ve buna
benzer konumalarla sona erdiinde misafirler basit bir veda ile ayrlmlar bende
kendilerini evin kapsna kadar uurlamtm.
Binek hayvanlar on metre ileride duruyordu Hac Mft onlara refakat ediyordu.
Tam hayvanlarna binecekleri srada Hac Mft fsltl bir ekilde bir eyler syledi.
Bu anda hepsinin birden dnerek adeta koarcasna yanma geldiklerini grdm. Bu
defa Celal Bey diye sevgi ile beni kucakladlar. tiraf etmeliyim ki uykusuz geen
skntl bir gecenin vermi olduu burukluk bu muhabbet karsnda yeniden taze bir
hayata azim ve iradeye kavutum161".
8 Eyll 1919 gn Hac Mft ve Celal Bey Kula'ya gelerek daha nceden
kararlatrdklar gibi Hacim Muhittin Bey ile bulutular162. Hacim Muhittin arkl ile
Hac Mft Celal Bey'i mutlak bir lmle sonulanacak byk bir komplodan kurtard
ve Hac mft Celal Bey'i Eme'ye getirip evinde misafir etti.163
4. Hac Mft'nn ikayet Edilmesi ve Faaliyetleri
Hac Mft Kuva-y Milliye Hareketinin muvaffak olmas iin elinden gelen
gayreti gsteriyordu. Ayn gayreti Kuva-y Milliye kartlar da gsteriyor ve Hac
Mft'nn almalarna engel olmak iin her eyi yapyorlard. Son olarak da Kuva-y
Milliye'ye asker ve yardm topluyor diye stanbul Meihat makamna ikayet ettiler.

161 Celal.Bayar, a.g.e.,C.8.,s. 21.
162 Celal.Bayar a.g.e., C.8, s.21.
163 Turgut zm, a.g.e., s.25.

56
Eme Sabk Kads Hseyin kr imzasyla gnderilen 14 Eyll 1919 tarihli
dilekede; Hac Nazif Efendi'nin Kuva-y Milliye tekil ettii Kuva-y Milliye iin
yardm toplad dile getirilmektedir 164 .
ikayetten her hangi bir ey kmad. Hac Mft hakknda yaplacak bir ilem
olmadna dair Saruhan Mutasarrflnn 28 Terini Evvel 1335/1919 tarihli Aydn
Valiliine hitapl yaz yazd165. Aydn Valiliinin Eme Mfts Nazif Efendi hakknda
Meihat (eyhislamlk) makamna hitapl 17 Terini Evvel 1335/1919 tarihli yaz
yazd166. Soruturma da bylece kapanm oldu.
Yunanllarn Anadolu'nun ilerine doru ilerleyeceini tahmin eden Hac Mft,
Kuva-y Milliye'nin de artlarn iyi bildiinden dolay savan uzun sreceini tahmin
etmiti. Gnlerce evine uramad oluyordu ve k iyice yaklamt. K bastrdnda
evine gelemedii gnlerin says daha da artacakt. Elerinden Sdka Hanmn
hamilelii de iyice ilerlemiti. Bir de Yunanllarn Eme'yi igal etmeleri dncesi
Hac Mft'y iyice skntya sokmu, Yunanllarn ve yandalarnn el ele verip
kendisine olan fkelerini ailesinden karmalar iten bile deildi.
Ailesinin ktlklere maruz kalmasn istemeyen Hac Mft, Belediye Reisi
Kara Yunus Efendi ile birlikte Kuva-y Milliye Kumandan ve Eme delegesi olarak
ikincisi 1920 Eyll, ncs 6 Ekim 1919 tarihlerinde toplanan Nazilli Kongrelerine
katldktan sonra, ailesini Anadolu'nun daha i kesimlerine tamaya karar verdi.
ki tane at arabas temin etti arabalara birer kat yatak, yorgan, kap, kacak ykledi.
Sabah erken saatlerde elerini ve ocuklarn arabalara ykleyip silahl iki muhafz
onlara refakati vererek Ulubey'de Halit Hoca'nn yanna gnderdi kendisinin de akam
saatlerinde geleceini syledi.
Hac Mftnn eleri ve ocuklar ancak yats namazna doru Halit Hoca'nn
evine varabildi. Eski bir ittihat olan Halit Hoca misafirlerini hemen evinin misafir
odasnda arlamaya koyuldu. Gece ge vakit harpten dnen Hac Mft toz toprak
iinde Halit Hoca'nn yanna varabildi167.

164 Ali Sarkoyuncu, a.g.e., C.2, s.253.
165 Ali Sarkoyuncu, a.g.e., C.2, s.421.
166 Ali Sarkoyuncu, a.g.e., C.2, s.424.

167 Turgut zm, a.g.e., s.28

57
Hac Mft'nn olu Turgut Ylmaz ailesinin yapt bu g yolculuunu u
ekilde anlatyor:
"Yunan Alaehir'i igal ettii zaman babam buradan kyor (Eme),iki anam
varm ikisini de alp kyor. Yanlarna birka kii veriyor ve arabaclara diyor
ki;"Buradan Ulubey'e gideceksiniz, orada Halit Hoca var ona gidip benim gnderdiimi
syleyin ve orada kaln ben akam gelirim."Babam kendisi harbe gidiyor. Akam
babam geldiinde iki at deitirmi doru bir at varm, kpk ve tozdan atnn rengini
bilemezlermi.O kadar toz olurmu ki,babam bile tanyamazmlar.Babam tekrar harbe
gidermi.Arabaclara talimat verirmi "Yarn Uak Sofularda, Sofuolu Abdullah'a
gideceksiniz."Ertesi gn Yunan Eme'ye kyor ve Emeden herkes kayor168".
Sabah erkenden kalktlar. Hac Mft Halit Hoca'ya teekkr ve veda ettikten
sonra tekrar grev blgesine geri dnd. Ailesi de refakatileri eliinde Uak'a doru
yol ald. Akam karanlnda Uak'a vardlar. Geceyi Sofuolu Abdullah Bey'in evinde
geirdiler. Sabah tekrar yola koyularak Dumlu'nun karsndaki Tosunlara ulap
Haydar Aa'ya misafir olacaklard. Hac Mft gndz grev yerlerine gidip, gece ne
yapp yapp ailesinin yanna gelip onlar kolaan ediyordu. Ailesinin konaklad her
kii Hac Mft'nn yakn arkadalaryd ve onlarn geleceini daha nceden
biliyorlard.
Afyon'a geldiklerinin ertesi gn Cuma'yd. Milli Mcadele taraftarlar Afyon'a
Kuva-y Milliyeci Eme Mfts geldi. Merkez camiinde vaaz verecek diye haber
saldlar ve ok kalabalk bir cemaat topland. Hac Mft minbere kp vaazna balad:
"Ey cemaati Mslimin, Ey Afyonlular. Buralar brakp kamayn. Katiyen
topraklarnz brakp gitmeyin. Yunan buralara kadar gelecek olursa memleketi bo
bulmasn. Yoksa dman rahata gelir yerleir buralara. Dmana kar koyun. Din ve
Muhammet akna kar koyun. Dman izmesi altnda esir gibi yaamak
istemiyorsanz kar koyun. Kadnlarnzn ve kzlarnzn namusu iin buralar brakp
kamayn. Elimizde silahmz yok diyenlere sesleniyorum. Vatan iin Millet iin
Toprak iin kazma, krek, diren, yabayla kar koyun dmana. Dmanla savamann
Allah katnda yeri pek yksektir. Dinimizce dmanla savarken len her Mslman
ehittir ve cennete gider kalanlarsa gazidir."

168 Hac Mft'nn olu, Turgut Ylmaz'n yaynlanmam hatralarndan.

58
Daha sonra Sandkl zerinden Burdur'a vardlar. Burdur'da daha sonradan en
gvendii sadk adam olacak olan yanndan hi ayrlmayacak olan, Burdur'un Bozlar
kynden Ahmet'le (Bozkurt ) tant. Ahmet'i de yanna alarak ailesiyle birlikte
Antalya'ya geti.
Burdur'lu Ahmet Birinci Dnya Savanda birok cephede ve son olarak ta Suriye
Cephesinde Mustafa Kemal Paa'nn Alman Generali Liman Von Sanders'le birlikte
savat Yldrm ordularnda savam bir sre Mustafa Kemal Paa'nn emir
avuluunu yapm, Osmanlnn yenilgiyi kabul etmesiyle terhis edilip Burdur'a
kyne dnmtr169.
Antalya'ya vardklarnda ailesini Antalya Medresesine yerletirdi. Medresedeki
baz mderrisler okul arkada kt. Buna daha da sevinerek gnl rahatl iinde
Kuva-y Milliye ve memleket iin savaabilirdi. Askerlik ubesi bakan da ailenin
hizmetine iki asker verdi ve her ay askerlik maa balad.
Cepheden bir mddet uzak kalan Hac Mft, cephe ve Yunan birlikleri hakknda
bilgiler aldktan sonra, Efeler ve Milis gleriyle dmana ani basknlar dzenleyip
pusu atyordu. Bu eylemleriyle dmann moralini bozup huzursuz brakp, zaman
zaman da dmann yapt taarruz ve ani basknlarna kar savunma hatlar oluturup
ilerlemesine engel oluyorlard. Dmanla yapt savalarda gsterdii cesareti en n
saflarda savamas ve kendine has kfrleriyle herkesin zellikle de Efelerin takdirini,
sevgisini ve saygsn kazanmt. Efeler Hac Mft'ye duyduklar sevginin gstergesi
olarak "Baba" diye hitap ediyorlard170. Bu sevgi, sayg ve takdirler onun gururunu
okayp mcadelesini kamlyordu.
Yunan askerlerinin igal altnda tuttuu bir blge iin Hac Mft ve arkadalar
Yunan ileri kollarndan birine baskn dzenlemeyi planladlar. Karakol hakknda tm
bilgileri saladktan sonra yeteri kadar Mfrezeyi toparlayp baskn iin yola
koyuldular. Yunan devriyelerine ve gzclerine grnmemek iin karakol basknn
gece dzenleyeceklerdi. Dalardan inip atlaryla epey yol aldktan sonra incir
aalaryla kapl bir alanda atlarn braktlar ve yaya olarak devam ettiler. afak
skmek zereyken karakola yz metre kadar yaklamlard.

169Hac Mft'nn en yakn adam, Ahmet Bozkurt'un yaynlanmam hatralar.
170 Turgut zm, a.g.e., s.59.

59
Hac Mft'nn iaretiyle tm Mfreze yere yatt ve yirmi metre kalana kadar
srnerek yaklatlar, herkes mevzi almaya balad. Kimisi aa arkasna, kimisi bir
kaya yamacna, kimisi de bir gn nce yaan yamurla oluan su birikintilerinde
mevzilendi. Ortalk aarmaya balad esnada Hac Mft ate emrini verdi. Henz
yataklarndan kalkmam Yunan askerleri neye uradklarn ardlar.
Toparlanmaya alan Yunan askerleri karakolun st katndaki mazgalda bulunan
makineli tfei ateleyip, Mfrezenin stne mermi yadrmaya balad. Makineli
tfei susturmaya alan iki asker bu uralar sonucunda ehit dtler. Makineli
tfein susturulamamas byk kayp vermelerine sebep oldu ve evrede bulunan dier
Yunan birliklerinin yardma gelmeleri asndan Yunanllara zaman kazandrd. Bunu
fark eden Hac Mft geri ekilme emri verdi ve yarallar alp ekilmeye baladlar.
Mfrezenin yarsndan ou yaralanm ve on kii de ehit verilmiti. Az geride bulunan
aalk alana ulatklarnda biraz rahatlamlard. Makineli tfek atnn kesilmesi
akabinde karakolun arka ksmndan Yunan svarileri Mfreze zerine hcum ettiler.
Hemen siper alp atee balayan Mfreze karsnda aknla den Yunan svarileri
geri ekildi ve susan makineli tfek at tekrar balad171.
Mfreze atlarnn bulunduu yere zar zor varabilmi ve hemen at binip ate
emberinden kmaya alyordu. Yunan svarileri takibe balam ve her geen dakika
aradaki mesafeyi ksaltyordu. Bunun zerine Mfreze baz zamanlar atlarndan inip
Yunan svarilerine ate ayordu her iki tarafta akam olduunu fark etmemiti bile.
Hac Mft nne kan dere kenarndaki gleri gemeye alrken, Mfrezeyle
aras ald ve bir mddet sonra Mfrezeden iyice koptu. nne kan kk bir tepeye
doru srd atn ve hzla tepenin stne vardnda nnde koskoca bir yar aadaysa
Menderes rma boz bulank bir ekilde akyordu. Kafasn geriye evirip baktnda
yirmi metre kadar arkasnda Yunan svarilerini grd. Banda ki sarn gren Yunan
askerleri onun Hoca ve Mfreze kumandan olduunu anlam ve atei kesip teslim
olmas iin yarm yamalak Trke ile baryorlard. Irman dier tarafna gemeyi
baaran Mfreze askerleri Hac Mft'nn yakaland dncesiyle Baba yakaland
diye dvnyorlard. Ama Hac Mft'nn teslim olmaya kesinlikle niyeti yoktu.

171 Turgut zm, a.g.e., s.60

60
Hac Mft "Ya Allah Bismillah" diyip atn yara doru srp Menderesin azgn
sularna dald Yunan askerleri bu durum karsnda bakakalmt. Kar kyda
bulunanlar suda srklenen Hac Mft'y bir sre takip ettiler ama bir mddet sonra
gzden kayboldu. Arkadalarndan bazlar hemen al Ortaky'e giderek kyn nde
gelenlerinden mer Aa'y buldular ve durumu izah ettiler. Hemen kyden adam
toplayp Hac Mft'y aramaya koyuldular172.
Hac Mft azgn sularla uzunca bir mddet boutuktan sonra bir st aacnn
dallarna g bela tutunabildi. Ocak aynn dokuzuydu ve zemheri ayaznda her taraf
srlsklam slanm bir vaziyette tir tir titriyordu. Aradan epeyce bir zaman gemi ve
mer Aa ile arkadalar Hac Mft'y g bela bulabilmitiler. Hac Mft iki gn
boyunca mer Aa'nn evinde kaldktan sonra Kuyucak'ta ki hastaneye gtrld.
Hastanede kald gnlerde Hac Mft Burdur'lu Ahmet'ten baka kimseyle
grmyordu. Dostlarnn onu hastane kenarlarnda aciz bir ekilde grmesini
istemiyordu.
Hac Mft'nn elerinden Sdka Hanm Hac Mft'nn aya atlad gn bir
erkek ocuu dnyaya getirdi. Bu haberi alan Hac Mft olunun adn en sevdii
dostlarndan Hacim Muhittin Bey'in adnn konulmasn syledi. Hastaneden ayrldktan
sonra yeni doan olunu grmek ve ailesini ziyaret etmek iin Antalya'ya doru hareket
etti. Bir sre burada kaldktan sonra doktorlarn tm itirazlarna ramen, Milli
Mcadeleye kald yerden devam etmek zere cepheye kotu.(Hacim YILMAZ daha
sonralar X.dnem milletvekili olmutur)
5. Hac Mft'nn Ankara Hkmeti Fetvasn mzalamas
11 Nisan 1920 tarihinde Padiahn emriyle eyhlislam Drrizade Abdullah
Efendi fetva verdi ve "Fetva-y erife" adyla devletin resmi organ olan Takvim-i
Vekay ile o tarihlerde stanbul'da kan Peyam- Sabah gazetelerinde yaynland
173.eyhlislam bu fetvada;
"Milli Mcadeleyi balatanlarn ve bu Milli Harekat ynetenlerin hak hukuk
tanmayan asi, cani, bai, aki, Hilafeti ve Saltanat ykmaya teebbs eden kiiler
olduklar, kiisel karlar iin zorla halktan vergi aldklar ve zorla asker topladklar.

172 Turgut zm, a.g.e., s.62
173 Ali Sarkoyuncu, a.g.e., C.2., s.30.

61
Padiahn gnderdii memurlar zorla grevden aldklar kendi adamlarn i bana
getirdikleri bu arada stanbul ile btn balarn kestikleri, huzur ve skunu bozmak iin
de yalan haberler uydurarak karlklara sebep olduklarn ifade etti174.
Fetva-y erife milyonlarca nsha bastrlarak ngiliz ve Yunan uaklaryla
Anadolu'nun drt bir yanna datld. Ayrca hususi vastalarla en ulalabilecek yerlere
kadar datm salanmaya alld. Bu arada fetvalarn Anadolu'ya ulatrlmasnda
ngiliz Konsolos ve ajanlaryla Rum ve Ermeni komitaclarda yardmc oluyordu.
Karadeniz sahilinden geen tilaf Devletlerine ait gemilerde fetvalarn tamaclna
yardmc oluyordu.
Kuva-y Milliye alanlar bu fetvalarn Anadolu'ya ulamasn engellemek iin
birok aba gstermelerine karn maalesef bunda pek baarl olamadlar175. Sivas'tan
Ankara'ya gelmi olan Mustafa Kemal Paa ve arkadalar bu fetvann etkilerini
azaltmak amacyla kar bir fetva yaynlanmasna karar verdiler176.
Bata Mustafa Kemal Paa olmak zere Milli Hareketin ileri gelenleri; Padiah ve
Halife dahi esirdir. Makam- Hilafet ve saltanatn tahlisi (kurtarlmas ) lazmdr,
dncesinden hareketle; dman elinde esir olan Halifenin zor ve bask kullanlarak
byle bir fetvann yaynlattrld, haliyle bu fetvada ki hkmlerin geersiz olduu
hususunda durdular. Ankara Mfts ve ayn zamanda Ankara Mdafaa- Hukuk
Cemiyeti Reisi olan Mehmet Rifat Efendi bakanlnda Ankara'da bulunan be Mft,
dokuz Mderris ve medrese mdr ile alt kiilik ilmiye snfndan mteekkil toplam
yirmi kiilik bir grup fetva hazrlad177.
Kar fetva 16 Nisan 1920 tarihinde Heyet-i Temsiliye Bakanlnca Anadolu'ya
gnderilerek btn Mftlklere tebli edilmesi ve bu her mftnn onaylamas talep
edilmitir178. Ayrca bu konuda mlki ve askeri yetkililerin yardmc olmalar
istenmitir. Fetva 192225 Nisan 1920 tarihlerinde t, rade-i Milliye ve Aksz
gibi Milli Hareket yanls gazetelerde yaynland179.

174 Ali Sarkoyuncu, a.g.e., C.2, s.31-32.
175 Ali Sarkoyuncu, a.g.e., C.2, s.36.
176 Mustafa Fehmi Gereker, Karacabey'den Ankara'ya, Ankara, 1982, s. 22.
177 Ali Sarkoyuncu, a.g.e., C.II, s.37.
178 ATESEArivi, Klasr No:299, Dosya No:13, Fihrist No:154.: Klasr No:950, Dosya No:1, Fihrist
No:73.: Klasr No:312, Dosya No:51, Fihrist No:154.
179 Ali Sarkoyuncu, a.g.e., C.2, s.40.; Bayram Sakall, Ankara ve evresinde Milli Faaliyetler,
s.106-108.; Fetvann yaynland gazeteler ve tarihler: rade-i Milliye, 6 Mays 1920, Hakimiyeti

62
Fetva Eme'ye de ulat, Mft Hac Nazif Efendi fetvay tasdik etti180. Camilerde
fetva ile ilgili vaazlar verdi. Fetva-y erife'yle kar fetvay karlatrp halk
bilgilendirdi.
6. Hac Mft'nn Mustafa Kemal Paa le Grmeleri
Hac Mft. Cephelerin durumunu ihtiyalar ve genel konularda fikir edinmek
Mustafa Kemal Paa ve dier Kumandalarla tanmak iin Ankara'ya gitmek istiyordu.
Cepheden ve dier ilerden dolay bir trl frsat bulamyordu, nihayet cephenin sakin
olduu bir zaman Ankara'ya gitmeye karar verdi. Yanna Burdurlu Ahmet'i alarak
Ankara'ya doru yola kt.
Akam saatlerinde Ankara'ya vardklarnda doruca Meclis binasna gittiler.
Meclis o gnk oturumunu tamamlam mebuslar birer ikier dalyordu. Atlarndan
indikten sonra kyafeti ve banda ki sar gren mebuslar Hoca Efendi ho geldin
diyerek, onlar karladlar.
Hac Mft Meclisin nnde bulunan bir Zabit'e dnerek,"Mustafa Kemal
Paa'ya Eme Mfts geldi diye haber verin" dedi. Zabit koarak ieri girdi. Aradan
birka dakika geti ve nde Fevzi akmak, arkasnda Mustafa Kemal Paa ve birka
kii hzl admlarla Hac Mft'nn yanna geldi. Fevzi Paa'yla Mft daha nceden
tanyorlard. Uzun zaman olmutu grmeyeli. Fevzi Paa Hac Mft'y Mustafa
Kemal Paa'yla tantrd181 .
Mustafa Kemal Paa Hac Mft'ye "Ho geldin Hoca Efendi" dedi ve elini
pmek istedi. Mft elini aa ekerek, Mustafa Kemal Paa'nn omuzlarndan tutarak
anlndan pt. Mustafa Kemal Paa "Elinizi niye ptrmyorsunuz Hocam? Siz deil
eli, aya plecek bir insansnz. Taa! Ege gibi yerden at srtnda geliyorsunuz182" dedi.
Mustafa Kemal Paa, Hac Mft'nn koluna girerek, Meclisteki odasna gtrd.
Oda da onlardan baka Fevzi Paa, Celal Bey (Bayar) vard. Hemen yorgunluk kahvesi
itiler. Celal Bey Mustafa Kemal Paa'y Mftnn faaliyetleri hakknda daha nceden
bilgilendirmi ve Mustafa Kemal Paa Mftye yaptklar almalardan tr iltifatlar
ediyordu.

Milliye, 5 Mays 1920, t 19 Nisan 1920, Aksz 25 Nisan 1920, Erturul 27 Nisan 1920,
zmir'e Doru 2 Mays 1920.
180.Ali Sarkoyuncu, a.g.e., C.2, s.393-394.
181 Turgut zm, a.g.e., s.54.
182 Turgut zm, a.g.e., s.55.

63
Sohbetin sonland anda Mustafa Kemal Paa, Hac Mft'ye: "Bu gece benim
misafirim olun" diye teklif etti, Fevzi Paa sze girerek: "Aman Paam Hocam bu gece
benim misafirim, biz msaade isteyip kalkalm183"dedi.
Fevzi akmak, Hac Mft ve Celal Bey uzun zamandr grmedikleri iin gece
ge saatlere kadar sohbet ettiler. Hac Mft Ankara'da be gn kald. Bir ok
Kumandan ve Mebusla tanp, fikir al veriinde bulundu. Bir kerede izleyici olarak
Meclis oturumuna katld.
Ankara'da yaanan siyaset ve politika Hac Mft'nn houna gitmemi ve
bundan Celal Bey'e yaknmt. Celal Bey Mft'nn bu yaknmas karsnda "Hoca
Efendi maalesef politika dedikleri bu ama siz hi zlmeyin onlarn hepsi memleketin
kurtuluu sz konusu olduunda btn fikir ayrlklarn bir kenara brakp tek yumruk
olurlar" dedi.
Hac Mft Ankara'dan ayrlmadan nce son bir kez Mustafa Kemal paa ile
grt. Bu grme esnasnda Paa'ya Ege blgesindeki son durum hakknda detayl
bilgi verdi ve cephede ki ihtiyalarn bildirdi. Mft konumasn bitirdikten sonra
Mustafa Kemal Paa "Sayn hocam! htiyalarnzla teker teker, bizzat ilgileneceim.
Mmkn olan en ksa zamanda ihtiyalarnzn giderilmesine alacam. Sizden tek
istirhamm ne yapp edin, Ege dalarndaki Efeleri birletirip, dmana kar durup
oylamanz. Bizim de zaman kazanmamz. Dzenli ordularmz kurulduktan sonra el ele
verip, gzel yurdumuzu dmandan kurtaracaz184".
Hac Mft, Ankara'dan ayrld. Fakat bundan sonra Ankara'ya birok defalar
gelecekti. Dzenli ordularn kurulmasndan sonra Ankara ikinci adresi olacak, cepheyle
Ankara arasnda srekli gidip gelecekti.
7. Hac Mft ve Yunanllarn Geri ekilii
Gney cephesinde ki savalarda Efelerle birlikte dmana aman vermeyen Hac
Mft baarlarndan dolay Gney Cephesi Mftlne tayin edildi. kinci nn ve
Sakarya savalarna katld. Bu savalarda zverili almalar ve gzn krpmadan
dmana saldrmas byk takdir toplad185.

183 Turgut zm, a.g.e., s.55
184 Turgut. zm, a.g.e., s.56
185 Turgut. zm, a.g.e., s.77.

64
Sakarya savandan sonra, Menderes Havalisi Aknc Birlikleri Kumandanlna
getirildi186. Ege'de Milli Mcadele iin savaan tm Efelerin ete ve mfrezelerin
resmen kumandan oldu. Yeni grevinin banda daha ncede olduu gibi ciddiyetle
duruyor ve dmana Menderes havzasnda gz atrmyordu. (Hac Mft'nn
adamlarnn bir ksm cezaevinden kard mahkmlardan olumaktadr.)
Yunanllarn Kk Asya hayali byk bir hsranla son bulmaktayd. Sakarya
Savann galibi Trk ordusu'na son darbeyi vurmak iin hazrlk yapmaktayd ve 30
Austos 1922 de balayan Byk Taarruz sonucunda Yunan ordularnn byk bir
blm imha ve esir edildi.2 Eyll 1922 gn Yunan askerleri Eme ve evresini
yakarak geri ekiliyordu.
Elvanlar ky ahalisi dmann geri ekilmesi ve Trk svarilerinin kylerine
gelmesi karsnda her ne kadar evleri barklar alev alev yansa da ok sevinmi byk
bir gururla Hac Mft'nn gelmesini bekliyorlard187. Nihayet bir sre sonra Hac
Mft Elvanlara geldi. Dier Kuva-y Milliye ve Milli Mcadeleye gnl veren
arkadalar gibi hakl bir gururun n yanstyordu yznde188.
Anadolu igalden kurtulmutu ve Trk halk "Ya istiklal Ya lm" kaidesiyle
verdii mcadeleden alnnn akyla km, gerek bireyler baznda gerekse toplumsal
olarak ulusal bir destan yazmtr. Yunanllarn byk hayali olan Megalo deas'n
yerin yedi kat dibine gmmtr. Her ne kadar byk bir gurur ve onur yayor olsalar
bile evlerini, kylerini ve canlarn kaybetmenin hznn de yayorlard.
8.Hac Mft'nn Zafer Sonras Faaliyetleri
29 Ekim 1923 gn Cumhuriyetin ilan edilmesi akabinde Gen Cumhuriyet
Kurtulu Savanda canla bala mcadele eden Kuva-y Milliye, asker, sivil tm
kahramanlarn stiklal Madalyasyla onurlandrd. Hac Mft bu onuru gsnde
tamas gerekenlerin en banda geliyordu.
Hac Mft zafer sonras Eme'de yrtt Mftlk grevine devam etti.
Kazada en etkili en nfuzlu kii o olmutu. Kaymakam bile her hangi bir konuda karar
vermeden nce onun fikirlerine danrd. Hkmet dairelerine alnacak memurlar ve
vilayetle olan ilikileri o belirliyordu.

186 Turgut. zm, a.g.e., s.90.
187 Turgut. zm, a.g.e., s.90
188 Turgut. zm, a.g.e., s.91

65
Bizzat Mustafa Kemal Paa tarafndan iki kez milletvekili olmas teklif edildi.
Fakat daha nce Ankara'da bulunduu sre zarfnda politikaya bir trl snamam ve
sevmemiti. Birok kiinin olmak iin bir yn ura verdii, Milletvekilliini o
kibarca:"Ben politikadan anlamam kapal yerde sklr fazla oturamam hem benim
yaptklarm yeter. Olmaz ya eer bu memleket bir kez daha igale urarsa tfeimi alr
daa karm. Beni mazur grn keme ekilip oluk ocuumla mrm nihayete
erdirmek istiyorum "deyip reddetmitir.
Yunanllarla ibirlii yapp Yunan Kaymakam olarak Eme'de grev yapan
Madanolu Mustafa kendi akrabalarn eitli grevlere getirmiti bu dnemde
yeenleri Hac Rt ve oullar Kamil Aa ile Haydar bu grevlerde yer alm Kamil
Aa muhtarlk yapmt. Dman igalinden kurtulduktan sonra Eme ahalisi Hac
Rt ve oullar hakknda Yunanllarla birlikte halka zulm ettiklerinden dolay
ikayette bulunup Hac Rt'y hapse attrmlard.
Eme Mftl grevini yrtmekte olan Hac Ahmet Nazif Efendi'ye ahali
ierisinden Hac Rt'nn susuz olduu Madanolu Mustafa yznden kendisine
hakaret edildii sylendiinde onu affettirmek iin aba sarf etmitir. Ama Hac
Rt'nn oullar Kamil Aa ve Haydar babalarnn mahkmiyetinin Hac Mft
yznden olduu ve dier kardeleri Murat'n lmnn de Hac Mft emriyle
olduunu iddia edip ona kin beslemilerdi.
Hac Rt'nn kk olu Haydar aabeyi Kamil Aa'ya sk sk Hac Mfty
ldrmekten bahsedip bu ekilde intikam alacan sylemekteydi. Kamil Aa her
defasnda onun bu sylemlerine kar kmaktayd. Yalnz kardeinin srarlarna daha
fazla dayanamayp bir gece vakti Hac Mfty ldrmek zere eve gidi gzergahnda
pusu kurdular.
Ne acdr ki o gece Hac Mft bulunduu ortamda sorulan bir soru zerine Hac
Rt'nn affedilmesi iin gereken her eyi yapacana dair sz verip oradan ayrlmt.
Yol zerine kurulmu olan pusudan habersiz bir ekilde evine doru ilerlemekte olan
Hac Mft srtndan vurularak ehit edilmitir.
Mft Nazif Efendi, Merhum Orgeneral Kazm zalp'in "O gayr-i msait ahval
ve erait (Uygun olmayan durum ve artlar) iinde muhterem ulemamz, ne gemiler,

66
mnhasran telkin ve irad (uyarma) ile iktifa etmemiler(yetinmemi), milli kuvvetlerin
banda arpmtr"189 dedii din adamlarndan birisidir.
Celal Bayar, hatratnda Mft Hac Ahmet Nazif Efendi'nin ldrlmesi ile ilgili
u bilgileri vermektedir:
"Mft Hac Nazif Efendi, Muntazam ordu haline getirilinceye kadar Kuva-y
Milliye'de almtr. Eme'de Kuva-y Milliye lehindeki ve aleyhindeki mcadele
iddetli olmutur. Lehteki hareketi Mft Nazif Efendi Temsil eylemitir. Lozan
Bar Andlamas gereince Milli Mcadele aleyhinde bulunanlarn 150'lik listeye dahil
edilerek memleket dna karld zaman da190, Eme'de Muhterem Mft Efendi'nin
siyasi husumet sebebi ile ehit edildii sylenilmektedir191"
Mft Hac Ahmet Nazif Efendi, ldrldnde evli olup 5 ocuk babasyd,
eleri Sdka ve Hatice Gllabi hanmlarn Eme Kaymakamlna hitaben yazdklar 13
Austos 1932 tarihli dilekelerinde;
"Kocamz Mft Hac Nazif Efendi, Yunan amaline hizmet (eden) Mft olu
Kamil ve Kardei Haydar tarafndan katledilmitir. Be ocuu ile sefil kaldk. Eytam
ve eramil (dul ve yetim) maa tahsisi iin mracaat etmi isek de maa kayt sureti ile
Nfus kayt sureti musaddaka (onayl nfus czdan sureti) s talep edilmektedir.
Binaenaleyh istidamzn (dilekemizin) Maliye Dairesi ile Nfus Dairesine havalesi ile
kayt suretlerinin karlmasna msaade buyrulmasn istida ederim efendim".
Mft Hac Nazif Efendi'nin cenaze treni srasnda Foto Fethi tarafndan ekilen
fotoraf zerine, "1/2 ubat 1927'de iki melun el ile katledilen Eme Mfts Merhum
Hac Nazif Efendi'nin "Elvanlar'dan Eme'ye getirilmesi" notu dlmtr.
Kurtulu Savamzdaki fedakarca hizmetleri dolaysyla, Krmz eritli stiklal
Madalyas ile dllendirilmitir192. Ayrca halk tarafndan I. Dnem TBMM yesi

189 Cemal Kutay, Kurtuluun ve Cumhuriyetin Manevi Mimarlar, Ankara, 1955, s.383.
190 Madanolu Mustafa, Saruhan (Manisa) ve zmir Milletvekilleri Reat, Kemal, Ethem ve
Aabeydin Beylerin Meclis Bakanlna verdikleri nerge zerine, 150'likler listesine dahil
edilerek yurtdna karlmtr. Bkz. Ali Sarkoyuncu, a.g.e., s. 254.
191 Celal Bayar, a.g.e., C.8, s.2464.
192 Ali Sarkoyuncu, a.g.e., C 2, s. 253.

67
seilmek istenilmise de kabul etmemitir193. Ancak milletvekillii, byk olu Hacim
Ylmaz'a nasip olmutur194.
Hac Mft'nn Kurtulu Sava Mcadelemizde ne kadar nemli bir yer tekil
ettiini Uak Heyet-i Merkeziye zabtlarnda u ekilde gemektedir195 .
"Mft Hac Nazif Efendi alt gndr esir-i firatr. Tedavisine ihtimam
edilmektedir. nallah kabiren kesb-i afiyet eder (nallah ksa zamanda iyileir). u
gnlerde buradan infikaki (ayrlmas) cidden ilerimizi yarm brakacaktr"196.
III. BEKR SAM BEY VE FAALYETLER
1. Milli Mcadele ncesi Bekir Sami Bey'in Hayat ve Yapt Grevler
Trk ordusunun tarihini, Trk milletinin teekkl ettii en eski dnemlere kadar
gtrmek mmkndr. Milattan nceki dnemlerden gnmze dnya corafyasnn
birok blgesine dalm olan Trkler, buralarda uzun sreli hakimiyetler kurdular.
Tarihe yn vermi olan Trk ordusunun, geliigzel bir rgtlenme yapsna sahip
olduunu dnemeyiz. nk kurulan devletlere ve hakim olunan corafyaya
baktmzda, bu ileri ancak iyi tekilatlanm ve ok iyi ynetilen ordularn yapt
gerei ortaya kar197.
I. Dnya Savann sona ermesi ve Osmanl Devleti'nin savatan malup
ayrlmasnn ardndan Mondros Atekes Anlamas'yla, lkenin birok blgesinde
igaller balamt. Yerli aznlklarn da yrtlen bu yabanc igallerine destek
vermeleri, Trk Milli Mcadelesi'ni balang safhasnda olduka g bir duruma
sokmutu. Mondros Mtarekesi'yle birlikte gerek ordunun byk lde terhis edilmi
olmas gerekse ulam ve haberleme aralarna itilaf Devletleri tarafndan el konulmas
Trk milletini yok olua gtrecek sreci balatmt.
Yunanllar, 15 Mays 1919 tarihinde zmir'i ve akabinde Bat Anadolu Blgesi'ni
igal etmeye baladlar. Bu igale stanbul Hkmeti fazla tepki gsterememi, yer yer

193 Ahmet Bozkurt, Hac Mft'ye milletvekili olmasnn teklifini bizzat Mustafa Kemal Paa
tarafndan yapldn, ancak yal ve yorgun olduunu ileri srerek kabul etmediini
belirtmektedir. Ahmet Bozkurt'un yaynlanmam hatralarndan.
194 X. Dnem T.B.M.M. yesi Bkz. Ali Sarkoyuncu, a.g.e., s. 253.
195 31 Aralk 1335/1919 tarihli yaz Demirci Mehmet Efe'ye yazlmtr. Bkz. Ali Sar Koyuncu,
a.g.e., s.252.
196 Yaznn Tamam in Bkz. lhan Tekeli Selim lkin, a.g.e., s.434.
197 Ramazan Gkimen, "Milli Mcadelede Albay Bekir Sami Gnsav", Jandarma Eitim Dergisi,
Say 39, Ankara, 2006, s.34.

68
mahall protestolarla geitirmeye almtr. Fakat Trk ordusu igali kesinlikle
kabullenmeyip topyekn sava iin tekilatlanmaya balam ve bu ama dorultusunda
Bat Anadolu Blgesi'ne
birok
deerli
komutan
grevlendirmitir. Bu
grevlendirilenlerden birisi de gen ve cesur kumandan Albay Bekir Sami (GNSAV)
Bey'dir198.
Bat Anadolu Kuva-y Milliye hareketlerinin ilk nderlerinden olan Albay Bekir
Sami Bey, 1879 ylnda Bandrma'nn Haydar kynde dnyaya geldi. Babas
Kafkasya'dan Anadolu'ya g eden erkez beylerinden GUBZE (Muharip
Kumandan) Hasan Bey ve annesi Aye Hanm'dr. Aile adlar ZARUKHUE
(ZARAKO)'dur. Orta renimini Bursa Asker Lisesinde tamamlayarak 1896 yl
sonlarnda stanbul'daki Harp Okulu 1 nci snfna piyade olarak naklolan Bekir Sami 1
nci snf 37 nci, 2 nci snf 33 nc srada bitirmi ve 17 Ocak 1900 tarihinde, 421
renci arasndan 17 nci olarak mlazm- sanilie (temen) nasbedilmitir. Bekir Sami
Bey'in 421 renci arasnda 17. inci olarak mezun olmas onun baarl bir renci
olduunu gstermektedir. Nitekim o yllarda Harp Okulu'ndan mezun olanlarn ilk 40'a
girenleri Erkan- Harbiye'ye (Harp-Akademisi - Kurmay Okulu) ayrlyordu199.
Bekir Sami, Erkan Harbiye'den 4 Kasm 1902 tarihinde mmtaz Yzba
olarak mezun olduktan sonra 6 Aralk 1902'de 4 nc Ordu emrine,1904'te 57 inci Alay
1 nci Tabur 3 nc Blk Komutanlna, 4 Mays 1906'da Erzincan Harp Okulu
Topografya retmenlii Yardmclna, 30 Kasm 1908'de Erzurum Asker Lisesi
Matematik retmenliine, 12 Eyll 1909'da 4 nc Ordu 8 inci Tmen Kurmay Heyeti
Mlhaklna, 3 Nisan 1910'da stanbul Harp Okulu Topografya retmenliine, 15
Temmuz 1911'de 13 nc Kolordu Kurmay Heyeti Mlhakna, daha sonra 70 nci Alay
2 nci Tabur Komutanlna, 16 Mays 1912'de 6'nc Kolordu 16 nc Tmen Kurmay
Bakanlna, 5 Austosta Harbiye Nezareti Makam Emir Subaylna, 28 ubat
1914'te Satn Alma Komisyonu Bakan olarak Almanya'ya, 7 Eyll 1914'te 5 nci
Kolordu Kurmaylna, 15 Eyll 1914'te 43 nc Alay Komutanlna, 21 Ocak 1915'te
5 nci Kuvve-i Seferiye (52 nci Tmen) Komutanlna (Irak Cephesi'nde) atand200.

198Ramazan Gkimen, "Milli Mcadelede Albay Bekir Sami Gnsav", Jandarma Eitim Dergisi,
Say 39, Ankara, 2006, s.34.
199 Muhittin nal,. Miralay Bekir Sami Gnsav'n Kurtulu Sava Anlar, stanbul, 2002, s.15
200 Muhittin nal, a.g.e., s.16.

69
9 Austos 1917'de atalca Savunma Hatt Komutanlna, 11 Nisan 1918'de
ihracat ve Sipariler Daire Bakanlna, 20 Mays 1919'da 56 nc Tmen Komutanl
ve 17 nci Kolordu Komutan Vekilliine, 25 Haziran 1920'de Bat Cephesi
Komutanlnn kurulmas zerine 20 nci Kolordu Komutanlna, 4 Eyll 1920'de
Mula ve Antalya Havalisi Komutanlna atand. (Daha sonra Sovyet Rusya'ya
gnderilen heyete Kuzey Kafkas Asker Mmessili olarak katld.). 6 Haziran1922'de 6
nc Depo Alay Komutanlna atanan Albay Bekir Sami Bey, 1924'te emekli oldu201.
2. Milli Mcadele Dnemi Bekir Sami Bey'in Faaliyetleri
Hayat ve Mill Mcadele ncesi asker grevleri bu kadar eitli olan Bekir Sami,
bu grevlerde byk tecrbeler kazand. Albay Bekir Sami Bey, zmir'in 15 Mays 1919
tarihinde Yunanllarca igal edilmesi ile birlikte, basz kalan ve dalan orduyu
toparlamak ve yre halkn Mill Mcadele'ye tevik etmek amacyla, Genel Kurmay
Bakan Cevat Paa (OBANLI) ve Rauf Bey (ORBAY) tarafndan Ege Blgesi'nde
bulunan 56 nc Tmen Komutanlna asaleten atand. Ayn zamanda 17 inci Kolordu
Komutanlna da vekaleten 20 Mays 1919 tarihinde tayin edilmitir202.
Albay Bekir Sami Bey, tayin edildii birlie katlmak iin yaveri Yzba
Selahattin (YURTOLU) ile birlikte 21 Mays 1919 tarihinde, stanbul'dan, Glnihal
Vapuru ile Bandrma'ya (Oradan da Manisa'ya gemek zere) hareket etmitir. Ayn
gnn akam Bandrma'ya ulaan Albay Bekir Sami Bey, Harbiye Nezaretine ve
Bandrma'daki 61 inci Tmen'e, geldiini yazyla bildirmitir. Manisa'ya tren olmad
iin Bandrma'da konaklamtr203.
22 Mays 1919 sabah Bandrma sokaklarnda halk tarafndan igale kar
yeterince diren gsterilmediini gren Albay Bekir Sami Bey, ivedilikle yerli Rumlar
tarafndan aslm olan bayraklar toplatarak Bandrma halkna hitaben bir konuma
yapm ve onlar, blgede mill mukavemet oluturmalar konusunda harekete
geirmitir.
23 Mays 1919 tarihinde, daha nce bu blgeye gnderilen Albay Kazm
(ZALP) ile buluarak, birlikte Manisa'ya gitmek zere trenle yola kmlardr. Ayn
gnn akam Balkesir'e gelen Bekir Sami Bey ve kafilesi, buradan Manisa'nn igal

201 Muhittin nal, a.g.e., s.18.
202 Ramazan Gkimen, a.g.e., s.35.
203Ramazan Gkimen, a.g.e., s.36.

70
edilmek zere olduunu renmilerdir. Bunun zerine Manisa'da Yunanllarca tevkif
edileceini dnerek oraya gitmekten vazgeen Bekir Sami Bey, telgraf merkezi
bulunan ve Manisa'ya yakn olan Akhisar'a gitmeye karar vermitir. 24 Mays 1919
sabah heyeti ile birlikte Akhisar'a gelen Albay Bekir Sami Bey, istasyonda kendisini
karlamaya gelen halk bezgin ve tedirgin bir durumda grm, bunun zerine hemen
Kaymakamlkta Akhisar'n ileri gelenlerini toplayp halen igal edilmemi olan
Akhisar'n halkn, Yunanllara kar kuvvet oluturmalar konusunda harekete geirmek
iin bir konuma yapmtr.
Fakat Akhisar' llardan bekledii oranda bir tepki alamamtr. Bunun zerine
kafilede bulunan Kazm Bey, baarsz olacaklarn dnerek stanbul'a geri dnmeye
karar vermitir. Ancak Albay Bekir Sami Bey, mcadelesine devam etmi ve
Bandrma'daki gibi burada da Kuva-y Milliye ruhunu oluturma ynnde baarl
olmutur.
Bekir Sami Bey, hibir zaman zorluklar karsnda ylmam, nne kan engeller
karsnda pes etmemitir. 24 Mays gn Albay Bekir Sami Bey, Manisa'nn her an
Yunanllarca igal edilebilecei endiesiyle, Manisa'da bulunan 17 inci Kolordunun
silah, mhimmat ve cephaneliinin daha emniyetli bir blge olan Salihli'ye nakledilmesi
iin Manisa Mevki Kumandan Ahmet Zeki'ye bir telgraf ekmitir. Fakat Ahmet Zeki,
bu telgrafa verdii cevapta, askerlerinin ounun firar etmi olmas sebebiyle
malzemenin tamamen sevkinin mmkn olmadn; ancak, mevcut subay ve erlerle
birlikte, kullanlabilen top, makineli tfek, hafif silah ve yryebilecek durumdaki
hayvanlar gtrmeye altklarn, bunun da ngiliz Mmessili tarafndan engellenerek
bu malzemelerin ehre geri gtrldn bildirmitir.
Ertesi gn (25 Mays 1919) Manisa, Yunanllar tarafndan, gl bir mukavemetle
karlalmadan igal edilmi ve Bekir Sami'nin ok gvendii ve byk mitler
balad Manisa cephanelii ile buradaki toplar Yunanllarn eline gemitir. Bekir
Sami Bey yine mitsizlie kaplmam; mcadeleye ylmadan, ama baka yollar
arayarak devam etmitir204. 17 nci Kolordunun Manisa'nn dnda nemli bir erzak ve
cephane deposunun bulunduu baka bir yer de Bergama'yd. Albay Bekir Sami Bey,
25 Mays 1919 tarihinde Bergama'daki Mlazm- Evvel (stemen) Nuri Efendi'ye

204 Ramazan Gkimen , a.g.e., s.36.

71
bir telgraf ekmi; telgrafnda Nuri Efendi'ye elindeki mevcut silah ve mhimmatn bir
ksmn Ayvalk Mevki Komutanna, Soma Askerlik ubesine ve lazm olduu zaman
Mdafaa- i Milliye iin kullanlmak zere emin yerlere datmas emrini vermitir.
Akhisar'daki faaliyetlerini tamamlayan Albay Bekir Sami Bey, 27 Mays 1919 gn
Akhisar'dan Salihli'ye gitmek zere Yzba Rasim, Yzba Selahattin, iki asker ve
Jandarma ile yola km, ertesi gn leden sonra buraya ulamtr205.
Bekir Sami Bey, Salihli'deki zamannn byk bir blmn, igal edilen
Ayvalk'ta Kuva- y Milliye ruhunu oluturmak iin buras ile yazmalar yapmaya
ayrmtr. Burada da daha nceki yerlerde olduu gibi Harbiye Nezareti ve EHUR
(Erkan- Harbiye-i Umumiye Riyaseti Osmanl Genel Kurmay Bakanl) ile irtibat
halindedir. Bekir Sami Bey, Salihli'de iken Manisa'dan Jandarma Tabur Komutan
Mehmet Fehmi imzasyla bir telgraf almtr.
Telgrafta Mehmet Fehmi Efendi, "igalden sonra Jandarma Birliinin
dalmadn ve Manisa'da kalarak faaliyetlerine devam ettiini, zmir ve Manisa'daki
birliklerden hayvanlar
ile birlikte
firar edenlerin evredeki
jandarmalarca
yakalandklarn, bunlar nereye teslim edeceklerini sorarak bundan sonraki verilecek
her trl emrin yerine getirileceini" bildirmektedir. Bekir Sami Bey de cevaben ektii
29 Mays 1919 tarihli mesajnda, "Elinizdeki mevcut mevad- (fazla) iaeyi trenle
Balkesir'e nakle alnz." emrini vermitir. Salihli'deki faaliyetlerini bitiren Albay
Bekir Sami Bey, 29 Mays 1919 gn leden sonra trenle Alaehir'e gitmitir. Ayn
gn ulat Alaehir'de hemen Askerlik ubesine giderek burada Kaymakam, Askerlik
ube Bakan, Jandarma Komutan ve Alaehir Asker ae Komisyonu Bakan ile
grm ve ehrin durumu hakknda bilgi almtr. Ald bilgiler dorultusunda, ertesi
gn (31 Mays 1919) Alaehir'in ileri gelenlerini arm ve onlarla Mdafaa -i Mill
esaslarn konumutur.
Alaehir'in ileri gelenlerinin, Mdafaa-i Milliye iin hazr olduklarn fakat
silahlarnn olmadn belirtmeleri zerine, Albay Bekir Sami tarafndan 100 adet silah
temin edilmi ve Alaehir'de 100 kiilik bir Kuva-y Milliye oluturulmutur206. Bekir
Sami Bey, Alaehir'de kald 29 Mays - 3 Haziran 1919 tarihleri arasnda Asker
makam EHUR ve Harbiye Nezareti'yle yazmalar yapm, Bergama Mevki

205 Ramazan Gkimen , a.g.e., s.37
206Enver Konuku, a.g.e., s.33.

72
Kumandan'na mesajla emirler vermi, en nemlisi de Mustafa Kemal Paa ve
Konya'daki 2 nci Ordu Mfettii Cemal Paa'y telgrafla blgedeki durum hakknda
bilgilendirmitir. Bekir Sami Bey, 31 Mays 1919 tarihinde gnderdii telgrafta Mustafa
Kemal Paa'ya o tarihe kadar ilerlemi olan Bat Anadolu'daki Yunan igallerini,
Osmanl ordusunun durumunu, blgedeki Rumlarn durumunu, mahall ve mlki
idarelerin Heyecan- Milliyeyi sndrmek iin birbirleriyle nasl yartklarn anlatm
ve blgedeki olaylar ak bir ekilde rapor etmitir207. Bekir Sami Bey Alaehir'de
Mill Direni hareketlerini oluturmakla urarken Mustafa Kemal paa da Havza'da
Mill Kurtulu faaliyetlerine balam bulunuyordu. Alaehir'deki almalarn
tamamlayan Bekir Sami Bey, 3 Haziran 1919'da Alaehir'den ayrlarak ayn gn, uzun
bir zaman (317 Haziran 1919) Mill Mcadele almalarn yrtecei yer olan
Eme'ye gelmitir208. Eme'yi tercih etmesinin ve burada uzun bir sre kalmasnn
sebebi Eme'nin tren yoluna uzak olmas ve bundan dolay tehlikeye maruz kalmamas,
Eme Mftsnn Mill Mcadele'ye taraftar ve evrede nfuzlu biri olmas ayn
zamanda Eme'nin Rum nfusuna sahip olmamasdr209. Bekir Sami Bey iin, Bat
Anadolu'daki direni hareketlerinin ortaya kmasndaki rol bakmndan Eme,bir
dnm noktas niteliindedir. Eme'de bulunduu sre ierisinde, beraberinde bulunan
68 nci alay'n 1 nci Taburu'nu takviye etmekle uramtr.
Ayrca Eme, Kula, Salihli, Alaehir, Grdes, Uak ve Demirci'den yeni Kuva-y
Milliyeciler toplamtr. Burada kendisine byk bir bilgi ak gelmeye balam ve 3
Hazirana kadar geen 11 gnlk sre ierisinde, gnderdii 44 telgrafa karlk 29
telgraf gelirken; Eme'de kald 14 gnde, gnderdii 34 telgrafa karlk 62 adet
telgraf almtr.
Bu da gsteriyor ki, Albay Bekir Sami, Bat Anadolu'da yrtlen Mill
Mcadele hareketinin merkezi konumundadr. Albay Bekir Sami Bey, Eme'deki
faaliyetlerini tamamladktan sonra, 17 Haziran 1919 sabah, yannda 15 subay ve 30
askerle birlikte Kula'ya hareket etmitir. Kula'da, daha nceden yapt almalar ve
yazmalar neticesinde mill kuvvet oluturmak iin byk bir faaliyetin baladn
grmesi zerine ok mutlu olmutur. Kula'da kald 4 gnlk sre ierisinde,

207 Ramazan Gkimen , a.g.e., s.38
208 lhan Seluk, a.g.e., s.87.
209 Ali Sarkoyuncu, Milli Mcadelede Din Adamlar, C.2, s. 251.

73
Salihli'de oluturmak istedii Mill Kuvvetler iin Alaehir, Eme ve Uak ile srekli
yazmalar yapmtr. Bu blgedeki almalarn baaryla tamamlayan Bekir Sami
Bey, 14 nc Kolordu Komutan Yusuf zzet Paa'nn Soma'dan gnderdii 20 Haziran
1919 tarihli telgrafyla birlikte, Bursa'daki Tmen'in bana gemek zere 21 Haziran
1919'da Bursa'ya hareket etmi ve 21 Mays 1919 tarihinde balad Bat Anadolu'daki
Kuva-y Milliye'yi oluturma abalarn, 21 Haziran 1919 tarihinde baaryla
sonulandrmtr.
15 Mays 1919 tarihinde zmir'in Yunanllarca igal edilmesinden sonra,
Manisa'da bulunan 17 nci Kolordu'nun mhimmat ve cephaneliini daha emniyetli bir
blgeye ekmek, ayrca Ege Blgesi'ndeki dalan orduyu toparlamak amacyla; 56 nc
Tmen Komutanlna atamas yaplan Albay Bekir Sami Bey, 25 Mays 1919 tarihinde
Manisa'nn igal edilmesi zerine bu blgede Kuva-y Milliye ruhunu oluturma
ynnde byk abalar sarf etmi ve bunda baarl da olmutur. Albay Bekir Sami Bey,
Anadolu'ya kt: 21 Mays 1919 tarihinden Bursa'ya hareket etmek zere Kula'dan
ayrld, 21 Haziran 1919 tarihine kadar olan sre ierisinde Bandrma, Akhisar,
Salihli, Alaehir, Eme ve Kula'da Mill Mcadele'yi tevik etmi; Bergama, Ayvalk,
demi, Denizli, Uak, Grdes, Aydn ve Manisa Blgelerinde ise yazmalarla Mill
ruhu oluturmaya almtr210.
Mill Mcadele'nin ilk safhasnda ve henz balang aamasnda, birok kiinin
eitli tereddtler ve ekinceler tad bir zamanda Bekir Sami Bey gibi yrekli bir
kiinin ortaya k, Trk Mill Mcadelesi iin byk bir ans olmutur. Harbiye'den
aldklar eitimin bir yansmas olarak dman izmesi altnda yaamaktansa gerekirse
lmeyi yelemek, Bekir Sami Bey gibi adlarn Trk tarihine altn harflerle
yazdranlarn ilkesi olmutur. Trk Dnyas gazetesinin 27 Ekim 1919 tarihli saysnda
"Mill Hareketi dare Edenler" balkl yaz dizisinde biyografisi anlatlm Mill
Mcadele kahraman bu byk ahsiyet, 9 Eyl1934 tarihinde vefat etmitir.211
ldnde cebinden 9 lira kmtr. lene kadar alt T.C.D.D. tarafndan cenazesi
Karacaahmet Mezarlnda defnedilmitir. Sonradan T.C.Devlet mezarlna silah

210 Bergama, Ayvalk, demi, Denizli, Uak, Grdes, Aydn Ve Manisa'ya ektii Telgraflar.
Bkz. Hamdi Grler, a.g.e., s.105.
211 Ramazan Gkimen, a.g.e., s.38.

74
arkadalarnn yanna nakledilmitir.212 Bugn, kahramanlk ruhunu kazand ve mezun
olduu Harbiye'de (Kara Harp Okulu), bst dikilen stiklal Harbi Komutanlar
arasnda saygn yerini almtr213.
IV. MADANOLU MUSTAFA BEY VE FAALYETLER
Yunan ordularnn zmir'i igal etmelerinden ksa bir sre sonra Eme'deki Milli
Mcadelenin ekirdek kadrosu olumutu. Hac Mft bakan, Belediye Reisi Kara
Yunus Efendi bakan vekiliydi, yelerse Elvanlar kynden atalolu, Hac brahim
olu Hakk Efendi, Hac Rt ve oullar, Kolonkaya kynden Nizam oluydu.
Kranky'den Madanolu Mustafa Efendi'yi de daha nce kazada tahsildarlk
yaptndan para pul ilerini iyi bilir dncesiyle ekirdek kadronun ierisine dahil
edilmi Kuva-y Milliye'nin para kasas, sand grevi verilmiti. Daha sonraki
gnlerde Madanolu Mustafa Efendi Sandk Mustafa Efendi diye arlr olmutu.(o
sralarda veznedarlk yapanlara sandk deniyordu.)
Yunanllarn Alaehir ve Salihli'yi igal etmelerinden sonra Al Boazn geip,
Eme'ye ulamalar bir iki gn srecekti. Bunun zerine Belediye Reisi Kara Yunus
Efendi Kuva-y Milliye alanlarn ararak gizli bir toplant dzenledi. Son durumlar
zerine konutuklar bu toplant sonras strateji belirlediler. Kar hcum yapmann
intihar olaca dncesi ve Kuva-y Milliye kartlarnn kendilerini ihbar edecek
olmalar ve halk gelecek olan Yunan askerine kar konulmad taktirde zulm
etmeyeceklerine inandrm olmalar, bir ksmnn Eme'yi terk etmeleri gerektiini,
dierlerinin ise Eme'de kalp Yunan ve taraftarlarnn durumlarn bildirmeleri
gerektii hususunda karar kldlar. Anadolu'nun ilerinde ki direniilere katlp Milli
Mcadeleyi bu ekilde srdreceklerdi.
Madanolu Sandk Mustafa Eme'de tahsildarlk yaparken toplad paralar
klfna uydurup yedii sylentilerinin ayyuka kmas zerine grevinden alnmt.
Eme'de Kuva-y Milliye tekilat kurulurken bizzat Hac Mft tarafndan tekilata
alnm, muhasebe iinde tecrbeli olduu iin tekilatn kasas, sand grevi
verilmiti.

212 Muhittin nal, a.g.e., s.469
213 Ramazan Gkimen, a.g.e., s.38.

75
1920 yl Temmuz aynda Yunanllar Eme'yi igal ettiler. Eme'ye ilk giren
Yunan svarilerinin nnde elinde Yunan bayra tayan adam Eme'liler hemen
tandlar. Bu eski hkmet tahsildar ve Kuva-y Milliye'nin eski sandk tahsildar
Madanolu Sandk Mustafa'yd.
Celal Bayar yazd eserinde Madanolu Mustafa hakknda "Madanolu Eme
ilesinde Kuva-y Milliye kurulduu ilk anlarda bu kurulun tahsildar olmu, toplad
paralar alp zmir'e kamtr"214 diyor.
Kuva-y Milliye alanlar Madanolu'nun toplanan paralar zimmetine
geirdiini rendiler. Madanolu'nun yaptn davaya, halka ve vatan'a ihanet olarak
deerlendirdiler. Hainlerin cezas hemen verilmeliydi. plak lakapl bir Jandarmay
Madanolu'nu ldrmesi iin grevlendirdiler. plak, Madanolu'nun akrabalarnn
kendisine ktlk yapmalarndan korkarak Madanolu'nun yanna gidip;
"Mustafa Efendi! Beni seni ldrmem iin grevlendirdiler. Ben sana kyamadm,
seni ldrmediim duyulunca bakasn gnderirler, sen ka git buralardan."
Madanolu bu szler zerine derhal Alaehir'e kat. Oradan zmir'e geti.
Yunanllarla anlap, Yunan birlikleri Eme'ye girerken onlara mihmandarlk yapp
elinde Yunan bayra sallamtr215.
Madanolu'nun
ihanetlerine yeni halkalar
ekleyip, Yunan askerlerine
mihmandarlk yapmas herkesi ok etmiti. Olayn i yzn bilmediklerinden dolay
onu ldrmesi iin grevlendirdikleri plak'a sitem edip ldremedii
iin
hayflanyorlard.
Kuva-y Milliye iin alanlara byk bir kin tayan Madanolu Mustafa, ilk i
olarak Eme'de kalmas uygun grlen Kuvay Milliyecileri bunlar etecidir diye
Yunanllara ihbar etti. Eme Kaymakam evki Bey'i "Trk eteleri ile haberleiyor"
diyerek tutuklatm ve hunharca katledilmesine sebep olmutur216.
Yunanllar kendilerine hizmet ettii iin Madanolu Mustafa'y Eme'ye
kaymakam yaparak dllendirdiler. Halk ve memurlar zerindeki otoritesini pekitirip,
nfuzunu salamlatrmak iin kardei Mehmet Efendi'yi Eytam mdr (yetimlerin
paralarn muhafaza ve iletme memuru), kardeinin olu Mustafa Bey'i Mal mdr,

214 Celal Bayar, Bende Yazdm, C.8, s.242.
215 Turgut zm, a.g.e., s.47.
216 Celal Bayar, Bende Yazdm, C.8, s.242.

76
amcas Ltf Bey'i Gre buca tahsildar tayin etmitir. Her biri para ile alakal bu
memurluklara akrabalarn atamas ilgin bir husustur.
Madanolu Mustafa Bey Kuva-y Milliye'nin peini brakmayacan bildii iin
maal olmak zere Daval Ekya Kbk,Alahabal Kynden Ekya inisli ve Ekya
Osmanck'n adamlarndan oluan yaklak yz kiiyi koruma olarak tuttu. Madanolu
korkusunda haklyd. nk Kuva-y Milliyecilerin peini brakmayacan biliyordu.
Bir sre sonra Hac Mft kaymakaml brakmas ve Eme'yi terk etmesi hususunda
Madanolu'na haberler gndermeye balamt.
Madanolu Kuva-y Milliye alanlarnn tehditlerine aldr etmedi ve merkezi
Gney Ky istasyonu olan Papa Yorgi adnda ki Yunanl Kumandan ile i birlii yapt.
Bu suretle Eme ilesini idaresi altnda tuttu217. Kuva-y Milliyeciler Madanolu'nun
ihanetlerinden istihbarat a sayesinde annda bilgi alyorlard ve sonunda onu ldrmek
iin harekete getiler. Hac Mft'nn kumandasnda ve Boyal kynden Necip
Aa'nn klavuzluunda gece yars Madanolu'nun ky Kranky'e yaklatlar.
ki ayr Mfrezeyle baskn yapacaklard. Mfrezenin biri Madanolu'nun evini
basp, etesiyle birlikte yok edecekti dier Mfreze ise ayn saatlerde Elvanlar
istasyonunu basacak ve orada bulunan Yunan askerlerini savunmada brakp,
Madanolu'na yardma gitmelerini engelleyecekti. Birinci Mfreze Madanolu'nun
evinin etrafn sard ne yazk ki, Madanolu o gece eve gelmemiti218. Eme'de kalmt
ans ondan yanayd. Hac Mft ve Mfrezesi Madanolu'nun olu Nuri Bey'i
yanlarna alarak geri ekildi.
Madanolu'nu ldrmek iin baskn dzenleyen Hac Mft ve Mfrezesi
yanlarnda kardklar Nuri Bey'le birlikte hi durmadan Ktahya'ya kadar geldiler.
Nuri Bey'i karmalarnn sebebi Madanolu Mustafa'ya gzda verip, her istediimiz
an seni bulabiliriz mesaj vermekti.Necip Aa,babasnn btn ihanetlerinin vebalini
oluna detirler diye Nuri Bey'e acd Ktahya'ya vardktan birka gn sonra
kamasna yardmc oldu Nuri Bey kaar kamaz Eme'ye doru yola kt.
Yaanan bu olaylar zerine Madanolu'nun Kuva-y Milliyecilere kar kini daha
da artmt. Kaymakam Madanolu etrafna toplad etelerle Kuva-y Milliye'ye kar
saldrlar dzenledi.

217. Turgut zm, a.g.e., s.48.
218 Turgut zm, a.g.e., s.48.

77
Yunan igal blgesindeki imendifer hattn bozmak ve kprleri tahrip etmekle
grevlendirilmi Kuva-y Milliye Mfrezeleri, Gneyky istasyonuna giderken Yunan
hizmetinde ki Kaymakam Madanolu'nun eteleriyle karlat ve yaklak yedi saat
sren bir atma yaand. Mfrezeye bal askerlerden biri yaralandktan sonra bir
alnn ardna sakland. Aradan geen bir zamandan sonra oradan geen obandan
yardm istedi. oban askere yardm getireceine dair sz verip, Takmak kynden
mer Hoca'ya haber verdi219. mer Hoca yaral askeri bulunduu yerden aldrp,
tedavisini yaptktan sonra bal bulunduu Kuva-y Milliye Mfrezesine teslim etti.
mer Hoca'nn istei zerine Mfreze Kumandan tarafndan yaralnn teslim
alndna dair bir mektup verildi. mer Hoca bu teslim mektubunu saklamtr220.
1. Madanolu Mustafa Bey'in Yzellilikler Listesine Alnmas
Eme, 3 Eyll 1922'de Yunan igalinden kurtulduktan sonra Madanolu Mustafa
halkn kendisini lin edeceini dnerek, korku iinde Eme'den kat. Kula'da
bulunan Trk ordusu karargahna giderek, ordu kumandanna teslim oldu221. Madanolu
Mustafa olu Nuri Bey ile birlikte stanbul'daki Kule hapishanesine kapatld222.
Madanolu Mustafa ve olu Nuri Bey'in yarglanmalarna baland. Yarglanma
sresi zarfnda mer Hoca'nn Mfreze Kumandanndan ald teslim mektubunu
ortaya karmasyla Madanolu Mustafa ve etesinin Trk ordusuna kar silah
kulland kesinleti223. Bunun zerine Madanolu Mustafa sulu bulunarak,
yzyirmibirinci
srada yzellilikler
listesine konularak Yurt dna srgne
gnderildi224. Madanolu'nun olu Nuri Bey ise serbest brakld.
Kurtulu Sava srasnda dman devletler ve stanbul Hkmetiyle ibirlii
yaptklar gerekesiyle, 1924'te Trkiye Cumhuriyeti uyruundan karlan 150 kiiye
Yzellilikler ad verildi. 24 Temmuz 1923'te imzalanan Lozan Antlamas birok alt
anlama ve szlemenin yan sra, genel af yasa ve protokollerini de ieriyordu. Ama
istisnai bir hkm Trkiye Cumhuriyeti Hkmetine, Kurtulu Sava srasnda tilaf
Devletleriyle ya da stanbul Hkmetiyle ibirlii yapm 150 kiiyi af kapsam dnda

219 Turgut zm, a.g.e., s.94.
220 Celal Bayar, Bende Yazdm, C.8, s.242.
221 Celal Bayar, Bende Yazdm, C.8, s.242.
222lhami Soysal, 150'likler Kimdiler, Ne Yaptlar, Ne Oldular?, stanbul, 1988, s.98.
223 Celal Bayar Bende Yazdm, C.8, s.242-243.
224 lhami Soysal , a.g.e., s.30.

78
tutma bunlarn Trkiye'ye girmesini ya da Trkiye'de oturmasn yasaklama hakk
tanyordu.
Lozan Antlamas ve buna bal af yasalar yrrle girdiinde sz konusu 150
kiinin adlar henz belli deildi. Yzellilikler konusu TBMM'nin 16,22 ve 23 Nisan
1924'te ki gizli birleimlerinde ele alnd. Bakanlar Kurulu 149 kiilik liste hazrlayarak
Cumhurbakan Mustafa Kemal'e sundu. Onunda listeye bir kii eklemesiyle
Yzellilikler listesi kesin biimini ald ve 1 Haziran 1924'te kararname halinde
yaymland.
Trkiye snrlar dna karlmalar kararlatrlan Yzellilikler 28 Mays
1927'de kabul edilen bir yasa ile yurttalktan karldlar. Trkiye snrlar ierisinde
mlk edinme ve miras devretme haklar ellerinden alnd.
Madanolu Mustafa; Saruhan (Manisa) Milletvekilleri Reat, Ethem , Kemal ve
Abidin Ali Beylerin Meclis Bakanl'na verdikleri nerge zerine, 150'likler listesine
dahil edilerek yurtdna karlmtr. nergede yle denilmektedir:
"Btn harekat milliye esnasnda Yunanllarla teriki mesai ederek birok
hanmanlarn snmesine sebebiyet veren Eme'nin ihrakiyle Uak'n iskatna bais olan
ve ahvali hakknda mukaddema biddefeat Mdafaa-i Milliye Vekili Kazm Paa
Hazretlerine beyan- malumat edilen Eme'nin Kranky Karyesinden Hac Madanolu
Mustafa ve Mahdumu Nuri'nin aff umumiden istifade ettirilerek el yevm mevkuf
bulunduu Kule hapishanesinden tahliyesini Ktahya ve Saruhan Havalisi asayiini
ehemmiyetle ihlal edeceinden merkumann 150 kiilik listesine ithalini teklif
ederiz"225.
Trkiye Byk Millet Meclisi 16 Nisan 1924 aramba gn yapt gizli
oturumda Lozan bar antlamas gerei ilan edilecek Aff- Umumi(Genel Af) dnda
braklacak 150 kiilik Hain listesi zerinde grme yapt226. O gn Meclise eski
Babakanlarmzdan Fethi Bey (Okyar) bakanlk etti. Yazmanlklar da Yozgat Mebusu
Avni Bey (Doan), Ktahya Mebusu Ragp Bey (Soysal) yapt. lk sz Dahiliye Vekili
(ileri Bakan) Ferit Bey (Tek) ald.
Ferit Bey, ok uzun sren bir konuma yapt. Konumasnn esasnda Milli
Mcadele yllarnda vatan'a ihanet eden yerli ve yabanc gerek brokrat gerek

225 TBMM Gizli Celse Zabtlar, C. 4, stanbul, 1999, s.461.
226 Emin Karaca, 150'likler, stanbul, 2004, s.23.

79
kumandan gerekse dier makam ve mevkilerde bulunanlarla ete liderleri ve ete
mensuplaryla yerel halk arasnda bulunan ahslarn Lozan Antlamas gerei 150
kiilik af haricinde tutulacak listeden ok daha fazla sayda olduu ama 150 kii ile
snrlandrlmas gerektiini ve bu snrlandrma yaplrken birok sorunlarn ktn ve
listenin birka defa deitiinden bahsetti. En son liste hazrlandnda daha nceki
listelerde bulunmayanlarn listeye konulduunu ancak, bunlarn zaten yaklak 600
kiiden fazla olan hainlerin iinde yer aldn syledi. Madanolu Mustafa'da ilk
hazrlanan listelerde bulunmamasna karn yaklak altyz kiiden oluan genel listede
yer almtr. Madanolu Mustafa; Saruhan (Manisa) Milletvekilleri Reat, Ethem,
Kemal ve Abidin Ali Beylerin Meclis Bakanlna verdikleri nerge zerine listenin
son haline eklenmi ve 121. srada vatan haini ilan edilmitir227.
Emekli Korgeneral Cemal Madanolu, Madanolu Mustafa'nn ilk einden olma
oludur. Cemal Madanolu emekli olduktan sonra kaleme ald "Anlar" adl kitabnda
babas hakknda u ekilde yazmaktadr.
"Madanolu Mustafa Bey, Eme'de kendi hayatn frtnalar iinde yayor.
Karakter olarak atak ve becerikli bir kiidir. Bu karakteri 150'lik sfatyla kendisine ok
yaryor ve hayatn kazanmasna dayanak oluyor.
Peki, nasl oluyor da Madanolu Mustafa Bey Bulgaristan'a srlyor. Yunan
zmir'i igal ettii gibi Mustafa Kemal Paa'dan askerlik ube reislerine emirler
geliyor.
ube mdrleri Kuva-y Milliye iin yardm komiteleri kuruyor.Eme Kuva-y
Milliye yardm komitesinin bakanlna babam Mustafa Bey getiriliyor. Komite
kylerden para topluyor, Anadolu'ya yolluyor. Babam toplanan paralardan 415 altnn
deftere geirilmediini saptyor. Babama kar olanlar erkez Ethem'e haber
salyorlar.
Madanolu Mustafa Bey Kuva-y Milliye komitesinin banda, Kuva-y Milliye
iin toplanan paralar Anadolu'ya gndermiyor, yiyor228".
Emekli Korgeneral Cemal Madanolu babasna yneltilen sular bu ekilde kabul
edilemez ve iftira olduunu savunuyor. Babas Madanolu Mustafa'nn Yunan
Kaymakaml yapt konusunda da u ekilde yazyor:

227 TBMM Gizli Celse Zabtlar, C. 4, stanbul, 1999, s. 434.
228 Cemal Madanolu, Anlar 19111953, stanbul 1982, s.42.

80
"Yunanllar Eme'ye yaklatklarnda kan atmalar sonucunda Kaymakam
(Kara Yunus Efendi) kayor. Madanolu Mustafa Bey Eme'de kald iin halk
mazbatasyla Kaymakam seiliyor. Yunan geldiinde o kargaa iinde babam
Kaymakam olarak buluyor229."
Cemal Madanolu babasnn ihanet ettiine dair iddialar yalanlad gibi babas
Madanolu Mustafa'nn Kuva-y Milliye iin altn sylyor.
"Babam kardei Madanolu Mehmet'le ilikisini srdryor. El altndan Kuva-y
Milliye'ye yardm ediyor. Baz cephanelikleri havaya uurtuyor. Yunan bunun farkna
varnca babam tutuklayp zmir'e gtryorlar230".
29 Haziran 1938'de kabul edilen 3527 sayl Af Kanunu ile Yzellilikler de
baland. Ama bu kiilere eski memuriyetlerinden dolay emeklilik maa
balanmamas ve sekiz yl sreyle kamu hizmetine girmemeleri ngrld. Ayrca
gerek grlrse yurttalktan yine karlabileceklerdi. Af Kanunu'ndan sonra
Yzelliliklerin bir blm Trkiye'ye dnd. Madanolu Mustafa'da yurda dnen
Yzelliliklerin arasndayd231.




229 Cemal Madanolu, a.g.e., s..44..
230 Cemal Madanolu, a.g.e., s.48.
231 Emniyet Genel Mdrl, "150'likler", Emniyet Mdrl Polis Dergisi, Ankara, 1998, s.6.

81
NC BLM
DZENL ORDUNUN MUHAREBELER VE EME'NN KURTULUU
I. DZENL ORDUYA GE
23 Nisan 1920'de Trkiye Byk Millet Meclisi kurulduktan yaklak ay
sonra, Kuva-y Milliye yerine dzenli ordu kurulmas yolunda tartmalar balad.1920
Haziran' sonlarnda balayan Yunan genel taarruzu karsnda Milli Kuvvetler zaman
zaman baarl mcadeleler verdiler. Yunanllarn zmir'e kmasndan 1920 yl
ortalarna kadar olan sre zarfnda Yunan kuvvetlerinin Anadolu'nun ilerine kadar
ilerleyememesinin belki de tek sebebi Kuva-y Milliye oluumun baarlardr. Bu
baarlara ramen Yunan ordusu git gide ilerlemeye balamt232. nk karlarnda
direnen Trk kuvvetleri dzenli bir ordu eklinde deildi. Nitekim 24 Ekim'de yaplan
Gediz muharebesinde byk bir yenilgiye uradk. Bu yenilgi Ankara'da derin etkiler
brakt. Mustafa Kemal Paa; "Efendiler! Dalgal ve dzensiz ve komutasz baz
savalardan sonra bildiiniz zere Gediz'de yenildik233". diyerek dzenli ordu
kurulmasnn zamannn geldiini iaret etmitir.
Kuva-y Milliye'nin yaps ve niteliinden kaynaklanan baz sebeplerden tr
nizami bir birlik gibi disipline edilemiyordu. Emir komuta zincirine pek riayet
edilmiyordu. Hatta bu sebepten dolay baz dzenli ktalarda salanm olan disiplinde
bozulmak zereydi. te yandan Kuva-y Milliye'nin byk bir blmn oluturan
Zeybek ve Efelerin takn davranlarda bulunmas ve halka eziyet etmesi gibi ikayetler
ayyuka kmt. Bu ikayetler yersiz ya da iftira ieren ikayetler deildi. Birok Efe ve
Zeybek eteleri bana buyruk hareket ediyor ve yerli yersiz davranlarda bulunuyordu.
Kuva-y Milliye ve dzenli ordu hakknda grmelerin yapld TBMM'nin
gizli ve ak oturumlarnda Kuva-y Milliye'nin bu karakterlerinden sk sk bahsedildi.
stanbul Mebusu Hamdullah Suphi Bey 9 Aralk'ta Mecliste yapt konumada,
Deliba isyann bastrmak zere grevlendirilmi olan Demirci Mehmet Efe'nin

232 Nuri Kstkl, a.g.e., s.213.
233 Mustafa Kemal Atatrk, Nutuk, C.2, s.666.

82
yannda bulunan adamlarnn Antalya'da yapm olduklar mezalimi sz konusu
etmitir234.
Dier yandan Kuva-y Milliye'nin lojistik ynden dezavantaj salamas, dzenli
orduya geii tevik eden sebeplerdendir. Bir birliin silah, tehizat, elbise, personel
gibi ihtiyacnn dzenli bir ekilde karlanmas, dman karsnda baarya ulatran en
byk etkenlerdendir. Mustafa Kemal Paa dzenli orduya geilmesi ve Kuva-y
Milliye'nin tasfiyesi hususunda fikirlerini uygulama safhasna geiini u ekilde
anlatyor;"8 Kasm 1920'de Fuad Paa Ankara'ya geldi. stasyonda karladm.
Paa'y omzunda bir filinta olduu halde Kuva-y Milliye kyafetinde grdm. Gen
cephe komutann bu kyafete rabet ettiren fikir ve zihniyet ceryannn ne derece etki
yaptn anlamak iin teredddemahal kalmamt. Ayn gnn gecesi smet ve Refet
Paa'lar davet ederek yeni vaziyet ve vazifelerini kararlatrdk. Kendilerine verdiim
kati direktif: Sratle muntazam ordu ve byk svari ktlesi vcuda getirmekten
ibaretti. Bu suretle 1920 senesi Kasm'n 8.gn gayr- muntazam tekilat fikrini ve
siyasetini ykmak karar bilfiil ve tatbik safhasna geirilmi oldu235."
Bir gn sonra Bat Cephesi Bat ve Gney olmak zere ikiye ayrld.10 Kasm'da
Albay smet Bat Cephesi 11 Kasm'da Albay Refet Gney Cephesi Komutanlna
atandlar. Bylece dzenli ordu kurulmas ynnde ilk adm atlm oldu. Arkasndan da
Kuva-y Milliye'nin tasfiyesine baland. Ekim 1920'den itibaren tasfiyesi kolay ve
fazla problem yaratmayacak Kuva-y Milliye mfrezelerini ordu iine alma almalar
balad236.
II. DZENL ORDUNUN MUHAREBELER
Bat ve Gney cephesi olarak tekilatlanmaya gidildii gnlerde, Yunan
kuvvetleri de saldrlarn srdryordu.06.01.1921'de genel saldrya geip, Eskiehir'e
doru ilerleyen dman kuvvetlerini Albay smet komutasnda ki Trk kuvvetleri, nn
mevkiinde karladlar. nn'de iddetli arpmalar oldu. Yunanllar 10-11 Ocak
gecesi ekilmek zorunda kaldlar237. Bylece Bat Anadolu'da dzenli ordu ilk zaferini
kazanm oldu238.

234 TBMM Gizli Celse Zabtlar, C.1, s.256.
235 Mustafa Kemal Atatrk, Nutuk, C.2, s.676.
236 Nuri Kstkl, a.g.e., s.218.
237 Genelkurmay Bakanl, Trk stiklal Harbi,Bat cephesi,Ankara,1999, C.II, 3.Ksm, s.216.

83
23 Mart 1921'de Yunan kuvvetleri tekrar byk bir taarruza getiler. Yunan
birlikleri bir kez daha nn'ye kadar ilerlediler.27 Mart'ta nn muharebesi balad.
Be gn srecek olan iddetli arpmann ilk gnnde Trk ve Yunan kuvvetleri btn
cephede temasa geti.28 Mart'ta kinci nn muharebesi en iddetli gnn yaad.31
Mart'ta Trk kuvvetleri iddetli bir ekilde kar saldrya geti ve Yunanllar byk
kayplar vererek geri ekilmek zorunda kald239. smet Paa Mustafa Kemal Paa'ya
gnderdii telgrafta, dmann binlerce l brakarak muharebe alann terk ettiini
bildirdi240. Mustafa Kemal Paa ayn gn cevaben yazd telgrafta "Siz orada yalnz
dman deil, Milletin makus talihini de yendiniz"241 dedi.
Dzenli ordunun ald st ste zaferler halk arasnda da byk sevin ve
mutlulua sebep olmu ayrca mnferit bir ekilde savamaya devam eden Efe ve
Zeybeklerin orduya katlmalarnda byk bir rol oynamtr. Kuva-y Milliye
Hareketinin tasfiye edilmesini ho karlamayan baz evrelerin aslnda yaplan
tasfiyenin halkl olduunu kabullenmelerine ve dzenli orduyu desteklemek iin cephe
gerisinde yaplmas gerekenlere yardmc olmalarn salamtr. Ayn dnemlerde
Mustafa Kemal Paa'nn Ba Kumandan oluu ve Meclis tarafndan tam yetkiyle
donatlmas ilerleyen gnlerde byk bir zaferi douracak ve byk Trk ulusunun
kurtuluuna vesile olacakt.
26 Austos 1922'de balayan Byk Taarruz'la birlikte Yunan ordusu bozguna
uratlm ve Byk Yunan mparatorluu hayalini zmir'de Ege denizine dklecei
bir takip harekat balamt.
III. EME VE EVRESNDEK TRK KUVVETLERNN ASKER
FAALYETLER
1. Birinci Ordunun 3 Eyll 1922 Gn Yapt Takip Harekat
Birinci Ordu Komutan 2 Eyll 1922 muharebeleri hakknda ki raporlar
kolordulardan ge aldndan durumunu bat cephesi komutanlna ancak 3 Eyll 1922
saat 01.00 de bildirdi. Takip harekatn pek yakndan izleyen Ordu Komutan, Bat


238 Mustafa Kemal Atatrk, Nutuk, C.2, s.732.
239 Nuri Kstkl, a.g.e., s.231.
240 Mustafa Kemal Atatrk, Nutuk, C.2, s.774.
241 Mustafa Kemal Atatrk, Nutuk, C.2, s.776.

84
Cephesi Komutanlnn emrini almadan kolordulara 3 Eyll saat 01.30 da u emri
verdi:
"Ordumuz 3 Eyll gnde takibe devam edecektir.1. ve 2. Kolordular ara hatt:
Kla da-Bekana (Umurbaba) da hattdr, kolordular 3 Eyll akam Sirke Halimli
(Dervili kynn 3.km. bats)-akal damlar -(Gney ky istasyonunun 4.km dousu)
hattna varacaklardr. Kolordular, keif kollarn yanlardan uzaklara srerek dman
gerilerinde ki savunma hatlarnn Alaehir, Salihli dolaylarnda olup olmadn
renecektir.4. Kolordu Elmada blgesini temizlemeye zayf birlikleriyle devam
edecek tmenleriyle Ulubey dorultusunda yryerek Kseler Sevindikler blgesine
varacaktr. Menderes Blge Komutanl birliklerini bir an nce Sarayky civarnda
toparlayacaktr. 3 Eyll gn Ahmetler kyne cephane ykl bir oto kolu gnderilecek
ve 1. Kolordu ikmalini buradan yapacaktr. Ordu karargah 3 Eyll akam
Takmak'tadr. 2.kolordu telsizini geici olarak Takmak'ta brakacaktr".
Kolordular emrinde bulunan Ordu Ar Topu Taburlarnn Kolordular takip
etmeleri ok zorlamtr. Ordu Komutan bunlar en uygun ynden yrtlp
lzumunda kullanlmak zere hepsini Ordu emrine ald ve Elvanlar'da 25. Ar Topu
Alay Komutannn emrine verildi.
Uakta braklan 4.Kolordu Asayi Taburu esir nakli, kolordularn istihkam ve
kprc blkleri demiryolu tamiri iin Cephe emrine brakld.
Ordu Karargah bugn(3 Eyll) Takmak'a gitti242.
2. Birinci Kolordunun 3 Eyll 1922 Gn Yapt Takip Harekat
Ordu emrine gre 1. Kolordu 3 Eyll akam Sirge-Dervili ve gneyi hattna
varacakt, Kolordu Komutan Mrettep Svari Alayn daha nce Hamidli-Sarack-
Dervili-Akta dorultusuna gnderdi ve imkan bulursa Kula'ya kadar ilerleyerek,
dman gerisinde ki savunma dzenlerini ve Alaehir-Salihli dolaylarnda ne gibi
hazrlklar yapldn renmesini istedi. Tmenlerini saat 07.00 de hareket ettirdi.
15.Tmene Sirge'yi, 14.tmene Sarack', 6.tmene Dervili'yi ve 57.Tmene
Kranky' yry hedefi vermitir.
Mrettep Svari Alay yolda rastlad Yunan dkntlerini toplayarak saat 17.30
da Dervili'ye vard ve Yunanllarn ekildii TakmakKula yolunu kapatt. Buralarda

242 Genelkurmay Harp Tarihi Bakanl, Trk stiklal Harbi, Bat Cephesi, Ankara, 1969, C.II., s.67.

85
rastlad Yunan artlarnn, taarruzla bir ksmn imha ve bir ksmn da esir alarak
kaabilenleri takip etti. Fakat alayn hayvanlar yorgunluktan yryemez olmulard,
yedekte Akta kyne kadar varld. Kyde insan ve hayvanlar iin yiyecek
bulunamadndan tekrar Dervili'ye dnmek ve orada gecelemek zorunda kalnd.
15. Tmen Gre'den vadi yoluyla Yeniehir'e kadar ilerledi. Fakat Yeniehir ile
Sirge arasnda ki yol ksa olmasna ramen ok kt olduundan daha kuzeyden
yrmek zorunda kalnd. ncs ile Adana kynde byk ksm ile Ulucak'ta
gecelendi.
14.tmen lyasl'dan, Camili-Hamidli-Sarack yoluyla hareket etti. Camiliye
varldnda oraya gelen Kolordu Komutan yollarn fenalndan daha fazla
yrnemeyeceine kanaat getirerek tmeni Dereky'e gnderdi ve orada geceletti.
6.Tmen Orulu'dan Cami-Hamidli-Sarack yoluyla hareket etti. Tmenin
ilerisinden giden aknc birlii saat 10.30 da Acdere (Hamidli dousundan geen dere)
rastlad bir Yunan koluna taarruz ederek datt ve bir ksmn da esir ald. Tmen saat
21.00 da Dervili kynde konmaya gitti.
57. Tmen Orulu gneyinden Ktilyasl - Takmak yoluyla Kranky'e hareket
etti. ncs ile Takmak'n 6 km kuzeyine vard zaman buradan top sesleri geliyordu.
Kasaba yanyor ve gney batsnda zayf piyade muharebesi oluyordu. Kasabann kuzey
dou srtlarnda 8.Tmen birlikleri toplu olarak grnmekteydi. Tmen komutan
ncdeki hcum taburunu sratle Takmak'n 1,5 km kuzeyinde ki tepeye yanatrd ve
da bataryalarn ileriye aldrd. Yaplan gzetlemelerde Yunanllarn kasabann gney-
bat tepelerini savunmakta olduklarn (7.Yunan tmeninin, 37.Alay) ve savunma
mevzilerinin gneye doru uzand, Kranky dousundan itibaren kuzeye (Dereky
bat srtlarna) doru uzanan srtlarda da Yunanllarn mevzi ald (7.yunan tmeni
22.alay)grlyordu. Tmen komutan kuzeydeki Dereky dolaylarna 2.Kolordunun
7.Tmeninin geldiini rendi. Kolordularn birbirine karmamas iin 2.Kolordu
Komutannn saat 15.30 da ki ricas zerine tmeni bekletti.
Saat 17.00 olduu halde 8.Tmen cephesi karsnda ki Yunan birlikleri hala
direniyordu. Bunu gren 57.Tmen Komutan 8.Tmene yardm maksadyla iki da
bataryasn saat 17.30 da mevzie sokarak Yunanllara yan atei atrd. Hcum taburunu
da 8.Tmenin kuzey yanndan taarruza srd.

86
Sarslan Yunanllar geri ekildiler. Dereky dolaylarnda 7.Tmen karsndaki
22.Yunan Alay da batya ekildi. Hcum taburu takibe devam etti, arkadan tmende
Kranky'e giderek geceyi orada geirdi.7. Tmenle irtibat vard.
Kolordu Ar Topu Taburu ok etin ve zorlu bir yryten sonra 4 Eyll 1922
gn saat 03.00 de Takmak'a varabildi. Kolordu komutan geceyi Sarack'ta geirdi.
Takmak muharebesinde 250 esir alndn ve durumunu orduya bildirdi.1.Kolordunun
harekat yapt Selendi vadisiyle demiryolu arasnda ki arazi ok sarp, kayalk, yolsuz
ve susuzdu. Havada ok scakt. Erlerin ou yaln ayak kalmt.
Devaml muharebe ve yryler birlikleri ok yormutu. Bununla beraber subay
ve erlerde ki moral ok yksekti. Her subay ve erin balca dncesi ve hedefi;
istilacy boup yok ederek vatan topraklarn temizlemek, Trk halkn hunharca
ldrlmek vahetinden ve memleketi yaklmaktan kurtarmak iin bir an nce zmir'e
girmekti.243
3. kinci Kolordunun 3 Eyll 1922 Gn Yapt Takip Harekat ve Eme
Muharebesi
Kolordu Komutan Ordu emrini almadan,3 Eyll sabah 7.Tmeni Eme
(Takmak) kuzeyinden Bebekli'ye, 8.Tmeni Takmak'tan Gney ky istasyonuna,
4.tmeni demiryolu boyunca Elvanlar istasyonuna yrtt. Sol yan ile Yunanllar
gneyden kuatmak kolordunun grevi olduu halde Tmeni de demiryolu ve
kuzeyinden yrtyordu. Tmenler hareket edince Ordu emri alnd. ki Kolordu ara
hatt da-Kolonkaya-Umurbaba da tepeler hatt olduu halde 7.tmeni 1.Kolordu
blgesinden gneye aldrmad. Yalnz 4.Tmene Cevizlik'in 4.km. dousundaki lhan
dorultusunda ilerlemesini emretti.
7.Tmen 3 Eyll saat 06.00 da Dzky'den Dereky yolu ile hareket etti. nde
giden takviyeli takip taburu Dereky dousunda Yunan artlarnn ateiyle karlat.
Tabur derhal taarruza geti. Yunanllar 200 l 116 esir brakarak Dereky bat
srtlarna ekildiler. Dereky ve Takmak'n bat srtlarn 7.Yunan Tmeninin 22.alay
savunuyordu. Sarack gneyinde 23.alay, Kranky kuzeyinde 5/42. Evzon alay

243 Genelkurmay Harp Tarihi Bakanl, a.g.e., C.2, 6.nc Ksm, s.69.


87
(Plastras Mfrezesi) ihtiyatta bulunuyordu.7.Tmen alarak bu dman mevzisine
doru taarruza balad. Muharebe akama kadar devam etti.
8.Tmen Takmak dorultusuna hareketle saat 15.00 de Takmak dou srtlarna
vardnda, ileriye gnderilmi olan takip mfrezesi (bir tabur, bir da top takm)
Takmak kuzeyinde Yunan artlar ile muharebeye girmi bulunuyordu.
Saat 10.30 da Stl'den hareket eden Kolordu Komutan, Kolonkaya ky
srtlarna karak yapt gzetlemede Takmak kasabasnn batsnn-Elvanlar
istasyonun batsnda ki Kemer dann, Yunanllar tarafndan igal edilmi ve bu
mevziin nceden berkitilmi ve dikenli telle engellenmi olduunu grd. 4.Tmen
Elvanlar'dan batya doru ilerliyordu.7.Tmen daha kuzeyde ise de grlmyordu ve
bu Tmenden bir haberde alnmamt. Saat 15.00 de 57.Tmenin Takmak kasabasnn
kuzeyine geldiini ve 7.Tmen kuzeyinde Dereky dolaylarnda bulunduunu rendi.
Saat 15.30 da muharebe iddetlendi. Kolordu komutan kolordu topusunun 8.Tmenin
emrine verdi ve taarruzun bir an nce sonulandrlmasn istedi.
8. Tmen saat 17.10 da Takmak batsna ilerlerken kuzeyde 57.Tmen
topusunun Yunanllara yan ate amas ve 57. hcum taburunun da kuzeyden taarruza
katlmas zerine Yunanllar saat 17.45 de bir alayla cephelerini takviye ettiler
(Kranky'de ihtiyatta bulunan 5/42. Evzon Alay olmas muhtemel).Takmak
kasabasnn gneyinden 131.Alay kuatc bir ekilde ilerlerken bu srada Tmene
katlan svari bl de gney ak yandan ileriye srld. natla direnmelerine ramen
saat 18.00 de mevzilere girildi. Yunanllar fazla kayplar vererek dank bir ekilde
batya doru ekilmeye baladlar. Bu srada yandan atl hcum yapan Tmen Svari
Bl 200 e yakn Yunan erini yok ederek ekilmelerini bozguna evirtti. Kranky
dorultusunda takibe devam edildi. Fakat ortalk kararmt Yunanllar da batya
savumulard.8.tmen yangn sndrmek iin istihkam bln Takmak'ta brakarak
gney-batya hareketle saat 21.00 de rkden kyne gelip geceledi.
stihkam blnn gayretleriyle Eme (Takmak) kasabasnn bir ksm
yangndan kurtarlmsa da kasabada 20 ihtiyardan baka sa kimse kalmamt. Her
yerde olduu gibi Yunanllar burada da btn halk ldrmlerdi. Asi erkez Ethem'in
300 kiilik etesi de Takmak muharebesi ve cinayetlerine katlmt. Dereky bat
srtlarndan taarruz eden 7.Tmen, karsnda Yunanllarn Kranky ve batsna
ekilmeleri zerine takibe geerek saat 21.00 de Kranky'e vard ve orada geceledi.

88
4.Tmen 3 Eyll saat 08.00 de hareket etti. nc leyin Elvanlar istasyonuna
vardnda bat srtlarndan topu ve piyade ateiyle karlat. Yaplan gzetlemede
Kemer da dou yamalar ve demiryolu gneyi, dikenli tellerle engellenmi tahkimli
bir savunma mevzii grld Tmen komutan ncde ki 58.alay cepheden, 42.alay
demiryolu gneyinden Kemer danda ki Yunan mevziinin gney kanadn kuatmak
zere taarruzla grevlendirildi. Hcum Taburu orta geride,40.alay sa geride ihtiyatta
idiler. Tmen topusunun mevzilenerek atee balamas ile 42.alay sratle ilerledi ve tel
engelli Yunan mevzilerine ksa bir zamanda hcum ederek ele geirdi ve oradan yine
sratle kuzeye dnerek Kemer dann gney yamalarnda ki dmana taarruza
geti.58.alayda cepheden taarruz ediyordu. Saat 18.00 de Kemerda ele geirildi.
Yunanllar ekilmeye baladlar Tmen takibe devamla Gneyky istasyonuna kadar
ilerledi ve orada geceledi.
3.Kafkas Tmeni 3 Eyll saat 07.00 de Yapardalar'dan hareket ederek saat
21.00'de Karacaahmet kyne vard. Kolordu komutan, tekmil bal birlikler, topu
taburu. Seyyar hastane Takmak'ta geceledi244.
4. Drdnc Kolordunun 23 Eyll Gn Yapt Takip Harekat
2/3 Eyll 1922 gecesini Uak dolaylarnda tarama ile geiren kolordu -
23.Tmenden Uak'ta ki esirlerin korunmas iin bir tabur, 5.Kafkas tmeninden
Karacahisar ve Minkarip dolaylarnda ki silah ve eyalarla gere ve aralar ve Yunan
dkntlerini toplamak iin bir tabur braktktan sonra hareket etti3.eyll akam
23.Tmen Karakuyu istasyonu kuzey-batsna, 12.Tmen Ulubey'e, 11.Tmen
Sevindiklere, 5.Kafkas Tmeni Dutluca'ya, 25.ar topu alay ve kolordu karargah ile
bal birliklerle seyyar hastane Kseler'e vararak gecelediler. Bugn 40 km. yryen 5.
Kafkas tmeni ile 25.ar topu alay ve kolordu bal birlikleri konma yerine gece
yars varabilmilerdi.245.
5. Birinci Ordunun 4 Eyll 1922 Gn Yapt Takip Harekat
Ordu komutan takip harekatna devam iin 4 Eyll 1922 saat 05.00 de u emri
verdi:

244 Genelkurmay Harp Tarihi Bakanl, a.g.e., s.70.
245 Genelkurmay Harp Tarihi Bakanl, a.g.e., s.71.

89
"ekilen dman Takmak-Elvanlar hattnda direnmek
istemi
ise de
taarruzlarmzla geri atlmlardr. Takmak ve civar kyleri kamilen yaklmtr.
ivril'den gelen 54.Bamsz Yunan Alay bu blgededir.2.ordu 4 Eyll akam Eskin
Yeniehir hattna varacak, 5.svari kolordusu bir tmeniyle Sirke ve dierleriyle
Selendi vadisinden ilerlemektedir.1. ve 2. kolordular byk ksmlaryla Gediz
vadisinde ki Dereky-Akta-Alihan-Sargl hattna varacaklar, byk ksmlar daha
batya gemeyerek emri bekleyecektir. Yalnz btn cephanede dmanla temas
muhafaza edilecek, kuvvetli mfrezelerle 1.kolordu Mahmutaa Dan (Kurttepe)
,2.Kolordu Gzlbaba dan (Cevizli kynn gneyinde) igal edecekler. Kula
kasabas yaklmasna meydan verilmeden svari ile ele geirilmelidir. ki kolordu
arasnda ki hat Umurbaba da Mantarl hatt (1.kolorduya dahil) dr.Kolordular
dmann Alaehir civarnda direnme hazrlklar olup olmadn kefedeceklerdir
(Alaehir kuzey ve dorusunda Kurttepe-Suba-Derbent hattnda tahkimat olduu
haber alnmtr). 4.Kolordu 4 Eyll akam Ahmetler-Kayal-Ulubey evresine
varacakt. Menderes blgesi grevinde deiiklik yoktu. 3.Svari tmeniyle irtibat
nemlidir. Ordu Karargah 4 Eyll gn Takmak'tadr."
Ordu bu emriyle bugn kolordulara uzak bir yry hedefi emri vermitir.1. ve
2. kolordular verilen hatta 510 km. yanam durumda idiler. Yalnz geriden gelen
4.kolordu 2.kolordunun gerisine yanatrlmaktayd. Bu tertip Yunanllarn Alaehir
kuzey-dousunda Kurttepe-Suba-Derbent hattn savunacaklarn gerek 1.Ordu
komutanlnn gerekse Bat Cephesi komutanlnn ummalarndan alnmt.
Ordu karargah bugn akam Takmak'ta kald. Bakomutanlk ve Bat Cephesi
karargahlar da Takmak'a geldiler246.
6. Birinci Kolordunun 4 Eyll 1922 Gn Yapt Takip Harekat
1.kolordu komutan ordunun takip emrini almadan nden mrettep svari alayn
Kula ve batsna hareket ettirerek, Alaehir ve Salihli dorultularnn kefedilmesini
emretti. Saat 07.00 de 15.tmenini Kavack, 6.tmenini Kula bats, 14.tmenini Kula
dousu,57.tmenini Babyk ve Han blgelerine varmak zere yrye geirdi.
Kolordu karargah topu taburu,katar,seyyar hastaneler kolordu bal birlikleri Kula'ya
ilerletildi Birlikler hareket ettikten sonra ordu emri geldi.Geri ordu emrinde verilen

246 Genelkurmay Harp Tarihi Bakanl, a.g.e., s.72.

90
yry hedefi 10-15 km. kadard.Fakat ortalk aarrken erken hareket etmi bulunan
Mrettep svari alay saat 11.00 de Kula'ya girmi, 2.svari tmeninin daha nce
gelerek gneye ilerlediini renerek durumu kolorduya bildirdiinden kolordu
komutan ordu emrine uymakszn yry durdurmayarak tmenlere sabah verdii
yry hedeflerine varmalarn,yalnz 57.tmene Mahmut dan (Kurttepe) kuvvetli
bir mfrezeyle tutmasn emretti ve durumu orduya bildirdi247.
15. Tmen yolun ok fena ve havann ok scak oluundan Dereky gneyine
vardnda byk bir mola verdi saat 24.00 de Kavack'a konmaya geti. 6.Tmen
ortalk kararmadan Kula batsna vard. Emniyet ve disiplin iin bir taburunu Kula'da
brakt. 14.tmen Kula dousuna gelerek konmaya geti.
57.tmen Kranky-Kula yolunda ki kprleri yunanllar tahrip ettiinden arabal
birlikleri daha kuzeyde ki elverili yoldan yrtt. nde 2.kolordunun 7.tmeni
Bebekli'ye gitmekte olduundan tmenin yryn geiktiriyordu saat 11.00 de 39.
alay komutannn emrine kendi alay ve 176. alaydan bir tabur ve bir da bataryas
verilerek bebekli yolu ve Mahmutaa da (Kurttepe) gnderildi. Tmende byk bir
ksm ile saat 17.00 de Babyk'e vararak istirahate geti. Mahmutaa Dana
gnderilen mfreze saat 20.00 de dan yksek noktalarn igal ederek geceledi.
Ordu komutan iki kolordu arasndaki ara hatt ak olarak bildirdii halde
2.Kolordu iki gnden beri girdii 1.Kolordu blgesinden kmad iin 57.tmenle
2.Kolordunun 7.tmeni birbirine karm 1.Kolordunun bu yolsuz sarp dalk ve talk
arazide ki bu mkl yry bsbtn zorlamtr248.
1.Kolordu emrinde ki 25.Ar Topu Alaynn 1.tabura Takmak'ta ki alayna
gnderildi. Kolordunun kendi topu taburu 57.tmeni takip ederek Akta'n 2 km.
batsndaki srtlarda istirahate geti. Yolun ktlnden 6 cephane arabas krlp yolda
kald. Kolordunun iki seyyar hastanesi ve katar ar topu taburunun peinden Akta'a
gelerek geceledi. Kolordu komutan saat 19.00 da Kula'ya gelerek geceledi. Orduya
yazd raporda:1. ve 2. svari tmenlerinin Kula'dan gney batya ilerlediklerini kendi
tmenlerinin de yerlerini bildirdikten sonra "5 Eyll gn yry yaplrsa
yryemeyeceklerini bir shhi heyetle Kula'da brakacan" bildirdi.

247 Genelkurmay Harp Tarihi Bakanl, a.g.e., s.72.
248 Genelkurmay Harp Tarihi Bakanl, a.g.e., s.73.

91
Bugnk yryte havann scakl, susuzluk ve gne arpmasn arttrm,
ayak vurgunu da oalmt. Dokuz gndr devam eden yryler erlerin ayaklarnda
ark brakmamt. 15.Tmen komutan erlerin ok yorulduunu bildirerek durum
elverili ise 2 gnlk bir istirahat teklif etti fakat kolorduca kabul edilmedi.
7. kinci Kolordunun 4 Eyll 1922 Gn Yapt Takip Harekat
Kolordu Komutan Ordu emrini almadan 7.Tmenini Bebekli yolu ile Killik
istasyonu,8.Tmeni Sobran,4.Tmeni Alaehir dorultularna yrtt. Ordu emrini
alnca 7.tmeni Gneyky istasyonuna, 8.tmeni Cevizli batsna, 4.tmene de Sargl'e
kadar ilerlemelerini emretti.
7.Tmen Kranky'den Benekli'ye gelerek byk bir moladan sonra Gneyky'e
hareket etti.5 Eyll 1922 saat 05.00 de Gneyky istasyonuna vararak istirahate geti.
Gneyky'e varan 8.tmen takip mfrezesini daha 10 km. batya gnderdiyse de
Yunanllar ile temas edilemedi.
4.Tmen demiryolu gneyinde ki Alaehir yolunu takip ederek yrd. leyin
Cevizli'ye vard. Yrye devamla (5 Eyll) saat 02.00 de dmana rastlamadan
Sargl'de konmaya geti.Kolordu emri gereince 3.Svari Tmenini aramsa da
nerede olduunu renememiti.
3.Kafkas tmeni 4 Eyll sabah Karacaahmet'ten hareket ederek akam Kayal
dolaylarna gelip geceledi. Kolordu komutan btn bal birilikleriyle Elvanlar
istasyonunda kald. Orduca verilen hedef yakn olmasna ramen 8.Tmen hari dier
tmenler 2025 km. yrmlerdi. Son iki gnlk harekat blgesinde ki Yunanllar
kuyular ldrdkleri insan cesetleri ile doldurduklarndan ve akarsu, eme azlndan
birlikler su sknts ektiler. Ulatrma taburunda ki kollarda bugn rgden'e vararak
birliklerin cephane ve erzak ikmallerini yaptlar. Ordunun kamyonlarla Ahmetler'e
gnderdii cephaneden her iki kolordu da ikmalini yapt249.

249. Genel Kurmay Harp Tarihi Bakanl, a.g.e., s.74.

92
IV. YUNAN KUVVETLERNN
EME VE
EVRESNDEN
EKLLER
Karanlk igal gnleri sonrasnda 13 Eyll 1919 gn Sakarya savann
neticesinde bat ynnde ekilmeye balayan Yunanllar,26 austos 1922 de balatlan
Byk Taarruz Karsnda panik halinde kamaya balamlar, nihayetinde Trk
kuvvetlerinin ileri takip harekatyla igal altndaki memleket topraklar bir bir istiklaline
kavumulardr. Eme blgesindeki takip harekat ve igalden istiklale uzanan srete
Yunanl'larn ekilmesi zet olarak yle gelimitir: I. Kolordu ardak yolu ile
ilerlemi ve 2 Eyll 1922 gn saat 15.30 da Akaky yakmaya alan, Yunanllarn
yerleim yerlerini yakmak iin zel yetitirdikleri, yangn blne rastlayarak ounu
imha etmi, takip harekatna devamla Camili'nin dou srtlarna gelmi ve burada
gecelemilerdir.. I. Kolordu 3 Eyll gn saat 7.00 de hareketle: Mrettep Svari Alay
yolda rastlad Yunan dkntlerini toplayarak saat 17.30 da, Dervili'ye geldi ve
Yunanllarn ekildikleri Takmak-Kula yolunu kapad. Kolordunun 57. Tmeni ise
Orulu'nun gneyinden Kt lyasl (Kk lyasl olacak)-Takmak yoluyla Kranky'e
hareket etti. 14.Tmen ise Camili-Hamitli-Sarayck yoluyla hareket ile Camili'ye
geldiinde, Kolordu komutannn emriyle Dereky'e yneldi. 6.Tmen Orulu dan
Camili-Hamitli-Sarayck yolu ile hareket etti.Tmen ncleri saat 10.30 da
Hamitlikynn dousundan geen Acdere'de rastlad bir Yunan kolunu datarak
bir Ksmn da esir ald. Tmen saat 21.00 de Dervili de konmaya geti.
II. Kolordu 12 Eyll gecesi Yrye durmadan devam ederek: 2 Eyll saat 8.30
da nay istasyonunda rastlad Yunan artlarn pskrterek, 25 vagonluk dolu bir
katar ele geirdi. Yanmakta olan istasyon binalarn da yanmaktan kurtard. II. Kolordu
birlikleri geceyi; Bekili, Emirli, Dzky ve Ahmetlerde geirdiler. Ertesi gn 06.00 da
harekete getiler ve ncleri Dereky'n dousunda Yunan artlarnn ateiyle
karlat.Dmanla muharebeye tututu.Yunanllar 200 l, 116 esir brakarak
Dereky'n batsna ekildi. Yunanllarn blgede 7. Tmeni vard. atma akama
kadar srd. Takmak(Eme)'a birliklerimiz akamst girdi. 8.Tmen istihkam

93
blnn gayretleriyle Takmak (Eme) kasabasnn kk bir ksm yangndan
kurtarlmsa da;20 insandan baka sa insan grnmyordu.250
ekilen Yunan birlikleri hakknda bir fikir edinmek iin 2.Yunan tmen
komutannn 2 Eyll saat 21.30 da zmir'de ki genel karargaha gnderdii raporuna
bakacak olursak, lp lp dirilmeyi u ekilde ifade ediyordu:
"Uzun yryler birliklerin yorulmasna ve karmasna sebep oldu.2.kolordudan
gelenler uzun bir istirahattan nce i yapamaz durumdadrlar. Ar ve skoda topu artk
yoktur. Yalnz sahralardan drt batarya kalmtr. Erlerde moral yok olmutur. Kesin bir
karar alnmas lazmdr."
Yunan svari Tmeni bugn (2 Eyll) Elvanlarda toplanacakt.251
Trk hatlarndan kurtulabilen Yunan silah artklarnn ne mecalleri nede moralleri
kalmt. lenler lm esir denler tutunacak bir dal bulmu ama kaabilenler iine
saplandklar korkudan bir kere deil yz binlerce kez lp lp dirilmiti.
Ka 1 Eyll Cuma gn lenden sonra balamt. Uak civarlarnda ikiye
ayrlmlard. Bir kol Uak-ardak-Takmak ve demiryolunun kuzeyinden dieri
gneyinden yryecekti. Buna yrmek deil komak denebilirdi nk yle bir yol
almlard ki zaman zaman yakalanmalar imkansz hale gelmiti.
Kaanlar sadece Yunan silah artklar deil yerli Rum ve Ermeniler de onlarn
arasna kzleriyle inekleriyle tek veya ift atl arabalaryla katlmlard. Bu kafilenin
iinde elleri bal st ba yrtk evlerinden zorla ve tehditle alnm Trk kadn ve
kzlar da bulunmutu. Ne olur ne olmaz diye kafilenin ardndan srklenmilerdi.
General Franko 3 Eyll 1922 sabah emrindeki birlikleri Sarack-Takmak-
Kemerda-Yeleen dou srtlar mevziine yerletirmiti. Zaman kazanmak istiyordu.
Saat10.00 civarnda atma balad. Yunanllar iin durum ktye gidiyordu,
kuatmadan kurtulmak iin birlikerini batya ekmeye balad. Mevziilerin ou Trk
birliklerinin eline gemiti.
General Franko da karanlk bastktan sonra btn birliklerini Yeleen-Alaehir
yolu, demiryolu ve kuzeyindeki koylardan Alaehir'e ekti252

250 Serdar Sarsr,a.g.m.,s.361-363.
251 Genelkurmay Harp Tarihi Bakanl, a.g.e.s.,56.
252 Genelkurmay Harp Tarihi Bakanl, a.g.e., s.76.

94
V. YUNALILARIN EME VE EVRESNDE YAPTIKLARI MEZALM
Birinci Dnya Savandan sonra vatan paralamay hedef alan Sevr Anlamas ile
Trk topraklar tilaf devletlerince paylalm, Yunanllarda bu paydan bir para almak
iin tilaf devletlerinden gereken izni almt.15 Mays 1919'da zmir'i igal ederek 9
Eyll 1922 ylna kadar olan sre zarfnda Bat Anadolu'da Trk Tarihinde unutulmas
imkansz ac izler brakmtr. ylesine derin ve hzn dolu izler brakmlardr ki
igalin zerinden 85 yl gemi olmasna ramen bunlar deil unutmak bir an dahi
akldan kartmak mmkn deildir. Trk Tarihine kanla yazlan bu gnlerde zulm,
ikence, saldr, yama, ykma, yakma, rza geme, ldrme ve soy krm giriiminde
bulunma gibi birok iren ve insanlk d uygulamalar, gayet sradan bir olaym gibi
yaplarak Trk halk 3 yl boyunca bu vahete maruz braklmtr.
Asrlar boyunca sre gelen Byk Yunan mparatorluu hayaliyle lkelerinden
istila amac gderek kalkp deniz ar topraklarda bu insanlk d uygulamalarn altna
imza atan Yunan zihniyeti, bugn dahi bu hayalinden vazgeme taraftar deildir.
Trkiye Cumhuriyeti Devleti tm komu lkeler ve deniz ar lkelerle hibir
dmanlk gtmeksizin dost kalabilmek iin bar elini her daim uzatmtr. Yunan
devleti bu el uzata her zaman yz evirmi ve her frsatta bize olan dmanlklarn
dile getirmilerdir. ok ksa bir zaman nce Kbrs'ta her iki tarafta da yaplan
referandum sonular bunun bir rneidir. Dostluk arlarna verilen sert bir hayrdr.
Bugn Yunan devleti okullarnda Trk dmanl alenen yaplmakta ve yarnlarn
garantisi olan kk beyinlere "Megola dea" hayalini alamaktadrlar. Halbuki biz bu
hayallerini 85 yl nce Ege denizinin derin sularna gmdk. Bundan ders almayan
Yunan zihniyeti ellerine geirecekleri ilk frsatta yarda braktklar insanlk d
mezalimlerin devamn getirme kurgular peindedir. Bu mezalimlerde Trk Halk
kapanmas imkansz derin yaralar almtr, yinede Trk Halk tm bu olup bitenler
karsnda vakur bir duru sergileyerek barn sadece Trkiye ve Yunanistan lkeleri
arasnda deil tm Dnya devletleri zerinde salanmas zlemini tamaktadr.
Yunanistan igal siyaseti belli bir plan dahilinde yrtlmtr. Bir yandan ileri
srd iddialar ile Avrupa devletlerini yanna alan Yunanistan, Osmanl Devleti iinde
ikamet eden Rumlar tekilatlandrmaya alyor ve Anadolu'da ciddi bir iskan siyaseti

95
takip ediyordu. Yunan mezalimi yerli Rumlar vastasyla igalden ok nceleri balam
ve igal sonras da artarak devam etmitir.
Yunanistan yapm olduu igal ve mezalimini Dnya kamuoyuna hakl
gstermek amacyla yalan ve yanl bilgiler ne sryordu. Yunanistan, Hristiyanlarn
Trkiye'de sistemli bir ekilde katliama maruz kaldklarn ve Trk'lerin baka
milletleri idare etmekten aciz olduklarn iddia etmekteydi.
Yunan zihniyeti istila ve igal ettii topraklarda bulunan Rum ahalinin hunharca
katledildiinden ve ikinci snf insan muamelesi grdnden dolay bu igal ve
yaptklar insanlk d mezalimi Dnya kamuoyuna meru gstermeye almaktadr.
Halbuki brakn gemite olduunu iddia ettikleri Rum ve Ermeni soykrm yapldn,
bu tezin hazrlanmas amacyla zerinde aratrma yaptmz gerek eski gerek yeni
kitap, mecmua, dergi, gazete, makale ve birebir yaplan rportajlarla kiiye ait
yaynlanmam hatralarda, Trk topraklarnda yaamakta olan Rum ve Ermeni ahalinin
bahsi getii her konu, her paragraf ve her satrda ayrt etmeksizin "YERL" ibaresi
kullanlmaktadr."Yerli Rum" ve "Yerli Ermeni" sfatn yaktrdmz bu insanlara ne
dn ne bugn nede bundan sonra ki herhangi bir gn dmanlk beslememiz onlar
dlamamz imkanszdr. Bu imkanszlk bizim inanlarmz, rflerimiz, adetlerimiz ve
trelerimiz gereincedir. Bu yzyllar boyunca atalarmzdan bize retilen bir
misafirperverlik ve kardelik duygusudur.
Osmanl mparatorluu fetihte bulunduu hibir toprak zerinde mezalim
yapmam yapmaya yeltenen kii ya da kiileri en ar bir ekilde cezalandrmtr. Trk
tarihinde mezalim yoktur. Ayrca fetih olunan her ehir Trk ordularn ieklerle
karlamtr. 29 Mays 1453 ylnda stanbul'un fethi gerekletirilmi ve Bizans
mparatorluuna son verilmitir. Trk tarihinin bu en nemli fethinde hibir surette sivil
halkn kan dklmemi ve Dnya tarihinde bir a kapanp bir a almtr.
Megalo dea lks, Yunan zihniyeti iin stanbul'un fethinden bu yana
srdrm olduklar Bizans mparatorluu yani Helen mparatorluunu tekrar kurmak
hayalidir. Bu hayal, fetih ncesi Bizans mparatorluuna ait tm topraklarn geri
alnmak suretiyle, stanbul'un da Konstantinopolis olarak bakent yaplmas ve Byk
Yunanistan mparatorluunun kurulmas hayalidir. Bu hayal dorultusunda 15 Mays
1919'da zmir igal edilmek suretiyle Byk Yunan Mezalimi balam bulunmaktadr.

96
Yunan mezalimini ikiye ayrabiliriz: birincisi igal dnemidir, ikincisi ise 30
Austos 1922 de Bakomutanlk meydan muharebesinde Trk ordusunun zaferinden
sonra kurduklar tahrip taburlar ile yerli Rum Ermenileri de alarak yaptklar
mezalimdir.
Yaanan bu gelimelerden cesaret alan Rum din adamlar da Rumlar kkrtmaya
ve Trkler aleyhine tahrik etmeye alyorlard. Aya Fotini kilisesinde Rum cemaatine
hitaben papazlar ne kadar Trk kan dklrse hepsinin Rumlara helal olduunu bu
uurda alanlarn byk sevaba nail olduunu mjdeliyordu. Yunan ordular Rum
klavuzlar253 dorultusunda Anadolu'nun ilerine doru ilerlemeye devam ederken yol
zerinde bulunan tm ehir, kasaba ve kylerde yamaclk yapmaya devam etmitir.
Yunanllar igal ettikleri blgelerde ilk olarak o blgede bulunan evleri en deerli
eyalardan en deersiz bir trnak aksna kadar soymulardr254. Bu yama
hareketleriyle, bu topraklar igal etme sebeplerinden birinin de Trk halknn ekonomik
olarak kertilmesi olduunu gzler nne sermilerdir.
Ege ve Orta Anadolu'da ilerlemeye devam eden Yunan gleri sadece yama
ve gaspla yetinmemi ayn zamanda Trk halknn namusuna ve rzna gz dikerek daha
ocuk yataki kzlar ifal etmitir. Topluca yaplan bu tecavzlerin izlerini tayamayan
gen kzlarmz intihar suretiyle canlarna kastetmilerdir255.
Yunanllar igal ettikleri blgelerdeki zulm ve vaheti Eme ve evresindede
uygulamlardr. yle ki, Yaam ekilmez bir hal almt. Alk ve yokluklar iinde
kvranan insanlar yarnlarnn umutsuzluu iinde aresizdiler. rettikleri, yetitirdikleri
rnler brakn satmay kendi oluk ocuklar ve hayvanlarnn ihtiyalarn
karlamyordu. Btn yokluk ve ktlklara ramen az da olsa yetitirip rettikleri
rnleri Yunanllar hibir bedel demeden ellerinden alyordu.
Bahar geldiinde kuzular, olaklar toplayp gtryorlar, yaznda harman
yerindeyken hasat ettikleri arpa buday ve saman Yunan askerleri el koyup
gtryordu. Yine hibir bedel demeden insanlarn, hayvanlarn yaklaan k da ne
yiyip ieceini dnmeden, gelecek ylda tarlay ekmek iir bir dane dahi tohumluk
brakmadan hasat ettikleri btn rnleri alyorlard. Kyllerin elleri kollar bal

253 Murat zcan, Tarihin Inda Yunan Mezalimi, stanbul, 2005, s.142.
254 Murat zcan, a.g.e., s.219: Kadir Msrlolu, Trkn Siyah Kitab Yunan Mezalimi, stanbul,
1979, s.213-214.
255Genelkurmay Bakanl, Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, Ankara, 1992, s.91.

97
aresiz bin bir emekle rettikleri rnlerini, Yunan askerlerine silahlarnn glgesinde
kahrolarak teslim etmekten baka anslar yoktu.
Yunanllar, Kylleri a braktklar yetmezmi gibi birde, angaryaya
gtryordu. On iki, on yana kadar ocuklarda dahil olmak zere yal gen btn
erkekleri yol inaatlarnda a susuz altryorlard. Ne kadar at, eek, kz, kan, araba
varsa sahipleri ile birlikte toplayp Inay istasyonunda ivrile ve deiik cephelere
cephane tayorlard. Angarya' ya btn kylye, srayla katlmak zorunluluu
getirilmi, angarya sras ve dzenini de ve Muhtarlarn organize etmesi emri verilmiti.
Elvanlar Kyn de angarya sralamasn Muhtar Kamil Aa yapyordu. Kamil Aa,
ayanda izmesi, ngiliz kumandan zenle dikilmi pantolonu, ceketi, elinde kz
sinirinden krbacyla azndan kan her kelime kanun gibiydi. Elvanlar kyndeki
angarya sralamasn yaparken, babas Hac Rt' nn kyly zellikle yetileri
korumasn isteyen telkinine ramen Kamil Aa ncelikle yakn evresini koruyup
gzetiyordu. Hatta Kamil Aann menfaat karlnda baz insanlar angarya listesinden
kard fslt halinde kulaktan kulaa syleniyordu.
Angarya sralamasnda adam kayrmalar hat safhaya ulamt. Bir sre sonra
Elvanlar Kynden angaryaya istenen saynn altnda insan, kan ve hayvan gitmeye
balad. Oysa ilk balarda angarya iin hazrlanan liste ok kabarkt. Daha ok insan,
kan ve hayvan isteyen Yunan Zabitlerine Kamil Aa days Yunan Kaymakam' olan
Madanolu' nun arkasnda olmann gvencesiyle dikleip tartyordu. Hepside kk
rtbeli olan Yunan Zabitleri de Kamil Aa' nn arkasndaki gc bildiklerinden daha
fazla tartmaya girmiyorlard. Kamil Aa' nn gc days Madanolu' yla snrl
deildi, Gney stasyonunda ki Yunan Frka Komutan Papayorgi' yle de ilikileri ok
iyiydi. Papayorgi' yi zaman zaman Elvanlar' a davet ediyor, kuzular evirip boma rak
ve araplar iirerek ziyafetler veriyordu. Her davete geliinde Papayorgi' nin karsnn
boynuna altn beibiyerdeler takyordu.
Yunan Zabitlerinin Kamil Aa' dan asl ekinceleri, Kaymakam Madanolun' dan
ziyade Kumandanlar Papayorgi' yle olan yaknlyd.
Kyller arasnda ki huzursuzluk artmt. Bazlar neredeyse her gn angaryaya
giderken, Muhtar Kamil Aa'ya yakn olan kimseler krk ylda bir angaryaya gidiyor,
bazs da hi gitmiyordu. Kimse angaryaya gitmek istemiyorlard. Hibir karlk
almadan a susuz ve gnlsz olarak gavura yaptklar bu hizmetten dolay, bir sre

98
sonra kyller ben ok gittim, sen az gittin diye karlkl tartmaya ve kavga etmeye
baladlar. Sonunda bir grup kyl Muhtar Kamil Aa angarya sralamasnda adam
kayryor diye, Elvanlar'daki Yunan Kumandanlna ikayet dilekesi verdiler.
Kendileri ile dikleip tartan Muhtara fkesi ve kini olan, Elvanlar Kyn de ki Yunan
Zabitleri Kamil Aa' y hemen tutuklayp, kendilerine karargah yaptklar Gamallar' n
evinde sorgulamaya baladlar. Muhtarn tutuklanmas karsnda ailesi hemen harekete
geti. On, onbe kadar kadn, Yunanllarn karargah olan Gamal ailesinin evlerinin
nnde toplanp barp armaya baladlar. Balarnda; Veli'nin Hatice, Gerele
Kars, gibi cadaloz Osmanl kadnlarndan oluan kalabalk; muhtarmz isteriz,
muhtarmz brakn diye barp aryorlard. Tutuklu olan Muhtar Kamil Aa'y
darya kardlar. Kamil Aa; Komular korkmayn, onlar beni dvemez. Siz daln,
iinize bakn dedi.
Kalabalk dalacan daha da abartmaya balad. Sonra bir Yunan Zabiti darya
kp, Yunanca bir eyler syledi. Kalabalk Yunan Zabitinin ne sylediini anlamad
gibi dalmad da. Bir sre sonra Muhtar Kamil Aa'y serbest braktlar256.
Yunanistan'n Anadolu'da balad harp Hristiyanln korunmas iin;
Avrupa'nn emri ve izniyle yaplmtr. Yunanistan bu konuda Avrupa'nn vekili ve
temsilcisidir. Yoksa Yunanistan'n bu ii bu ii kendi bana baaramayaca ortadadr.
Bu sebeple ne karar verilirse verilsin Yunanistan hep hakl kacaktr257. Bilindii gibi
ABD, hala Lozan antlamasn kabul etmemi ve tanmamtr. Yunanllar Trkler
aleyhindeki Anadolu politikasn Patrikhane nclnde belirlenen 1884 tarihli bir
programa dayandrarak yapmaktadrlar. Bu plan inceleyecek olursak, davrann
temelini daha iyi anlarz. Bunlardan balcalar u ekildedir:
Trkleri ezeli bir dman olarak Rumlara tantmak. Trklerin en ufak hatalarn
byterek, Avrupa'ya duyurmak, medeni dnyay Trklere dman etmek. Trkleri
iktisaden rtmek. Trk Milletini ahlak, milliyet, din ve gelenekleri bakmndan
rtmek. Trkleri zinaya ve dier ahlakszlklara tevik etmek. Trk hkmranln
baltalamak, bu ii azar azar gelitirip stanbul'u ele geirmek ve eski, Konstantiniye'yi
yeniden kurmak. Trk halk arasna daima fitne ve fesat sokarak, Devletle Milletin
arasn amak, isyanlar organize edip, zamannda aradan ekilip Trkler arasnda karde

256 Turgut zm, a.g.e., s.66-67.
257 Kadir Msrlolu, a.g.e.,s.314.

99
kan aktmak. Bir harp esnasnda Trkleri sefalete gtrecek her trl areye
bavurmak. Bunu Rum tccarlar vastasyla yapacaklardr. Tccarlarnn zarar Milli
bankalar tarafndan denecektir. Doktor ve Eczac Rumlar hastalar gizlice zehirleyip
ldrecektir.Devlet idare amirleri rvet ziyafet ve kadn ikramlar ile kullanlr hale
getirilecektir.Frsat bulduka resmi kurumlarda yangn kartlacaktr (Gnmzdeki
genel durum ile benzerlikler dndrcdr.)258.
Yunanllar yapm olduklar bu mezalimler dolaysyla gurur duymaktan hi
ekinmiyor ve kendilerinin nasl bir insan ekline brnen canavarlar olduklarn u
ekilde ifade ediyorlar: Bir Yunan subaynn cebinden kan hatra defterinde unlar
yazmaktadr:"Allah'm beni bu mesut gnlere eritirdiin iin ne kadar bahtiyarm.
imdi tarihini Fatih'in slalesinden derya gibi akan kanlaryla ykarken Hazreti Mesih
sana sonsuz teekkrler, snrsz vgler. Uyan ey kahraman ecdat uyan XI. Konstantin;
Senin tacn ve tahtn askerlerine ineten Fatih'in slalesine bir bak259.
Bu belgeden de grld gibi aradan 500 yla yakn bir zaman gemi olmasna
ramen Yunan zihniyeti stanbul'un fethini unutmu deil ve bunun intikamn almak
maksadyla duymu olduklar kinin hibir ekilde insanla yakan yansmalar yoktur.
Bu zihniyet 500 yllk bir intikamn zevkini kartmak iin oluk, ocuk, yal, gen,
kadn, erkek demeksizin ldrm, rzna gemi ve diri diri yakmak suretiyle intikam
almtr. imdi ok merak ediyorum, acaba 500 yllk bir kuyruk acs olan millet bunu
unutmamken 85 yl nce zmir'de boulduunu unutabilmimidir?
Yunanllarn ele geirdikleri blgelerde slami deerleri ykmak ve Trk halknn
namus, edep gibi temel talarn sarsmak maksadyla, Trk kadnlarnn zorla
alkoyulduu genel evler amalar260, tekmil kahvelerini meyhaneye evirmeleri ve
seyyar satclar araclyla iki satlmasn salamalar genel ahlak kertmeye ynelik
bir psikolojik sava uyguladklarnn ispatdr. Grld gibi Yunan zihniyeti bir
lkeyi igal iin deil bir toplumu her ynyle yok etmek iin tilaf Devletlerinden
icazet almtr.
Elbette ki Trk halknn maks talihi deiecekti. Yzyllar boyunca Dnya
zerinde 3 ktaya adil bir ekilde hkmetmi bir halk, bu ekilde bir mezalime boyun

258 Kadir Msrlolu, a.g.e.s.315-318.
259 Murat zcan, a.g.e., s.269.
260 Talat Yalazan, a.g.e., s.70 , Genel Kurmay Harp Tarihi Bakanl, a.g.e., s.181.

100
emeyecek ve Yunan ordularna verecei bir dersle tm Dnyaya Trk halknn temel
deerleriyle oynanmayacan bildirecekti.
26 Austos 1922'de balayan Byk Taarruz, Yunan ordular ve Yunan
zihniyetinin ve bu zihniyeti destekleyen tilaf Devletlerinin, Anadolu'muz zerinde asla
hibir hakka sahip olamayacaklarn anladklar bir derstir. Ba Komutan Mustafa
Kemal Paa ve arkadalaryla fedakar Trk halk byk bir kurtulu mcadelesinin son
hamlesini yaparak 9 Eyll 1922'de Yunan ordularn, Yunan zihniyetini ve Yunan
Mezalimini Ege'nin derin sularnda bomak suretiyle yok etmitir. Fakat Yunan
alaklar geldikleri gibi kaarken de Anadolu'yu viraneye evirmilerdi. Asm Us:"En
azndan 8000 hane olan Aydn merkezinden 3 evden maadas (3 evden baka hepsi),
keza 17000 ksur hane olan Manisa'nn kymete yzde doksan dokuzu'unu tekil eden
ksm yaklmtr. Ske, Nazilli, Alaehir, Grdes, Kasaba Eme gibi her biri binlerce
haneden meydana gelen en mamur kaza merkezleri tamamen kl ve kmr haline
dntrlmtr."demektedir261. Falih Rfk Atay, Manisa'nn "ta stnde ta yok
denecek kadar yaklm ve yaklm" olduunu sylemektedir262. Bunlarda yalnz Eme
kazasna bal 28 ky: Eserler, Emirli, Dz Ky, Akaky, nez, Fakihli, obanl,
Cevizli, Gney, Manavl, Narnceli, rgden, Kranky, Dereky, Elvanl, Emeli,
yaklmak suretiyle viran hale getirilmitir.
u halde Yunan ordusu ve hkmetinin sorumluluunu tayin etmek iin yalnz
mezalimin genilik derecesini gz nne getirmek yeterli olacaktr. Yunan mezaliminin
iddeti geniliinden ziyade dikkate deerdi. Tarihin hibir devrinde bu mezalimin
derecesinde vahi bir iddetle yaplm tahribata tesadf etmek mmkn deildir. Yunan
ordusunu idare edenler ricat sahalarn tahrip edebilmek iin pek muntazam bir plan
izmilerdi.
Tahrip edilecek her ehri her kasabay ve her ky her eyden nce silahl
kuvvetlerle sardktan sonra batan aya kadar soymak, sonra benzin dkerek ve bomba
atarak, btn evleri yakmak, yangndan kurtulmak iin saklandklar yerden kan biare
ahaliyi en aciz kadn ve ocuklarna varncaya kadar kurun yamuruna tutmaktan
ibaret olan bu tahrip plan yunan ordusunun gei yoluna tesadf eden her ehir her
kasaba ve her kye tatbik edilmiti. Yunanllarn hakiki maksatlar boalttklar Trk

261 Halide Edip-Yakup Kadri-Falih Rfk-Asm Us, zmir'den Bursa'ya, stanbul, 1974, s.116.
262 Halide Edip-Yakup Kadri- Falih Rfk-Asm Us, a.g.e., s.60.

101
topraklarnda ta stnde ta gvde stnde ba brakmamakt. Fakat yunan ordusu hatr
ve hayale gelmez ekilde bozguna urayarak muntazam ricata imkan bulamadklar iin
bu maksatlarna tamamen muvaffak olamamlard. Mesela Manisa'y yakan Yunan
tahrip taburlar kasaba ahalisinden mhim bir ksmnn Manisa dalarna gizlendiklerini
grnce yangndan sonra iki taraftan bu dalar sarmaya balamsa da bu esnada
Muzaffer Trk Ordusu askerleri arkadan yetimi ve katliam planlarn tamamen
muvaffak klmaya frsat bulamadan kamaya mecbur olmulardr.
Bu hal yalnz Manisa'da olmam Yunan facialarn tahkik eden heyet, mezalime
urayan kasabalarn ve kylerin hemen hemen hepsinde "Eer ordumuz yarm saat ge
kalm olsayd kurtulamayacaktk" yahut "Eer askerlerimiz bir gn daha gecikmi
olsalard kymzde canl bir insan kalmayacakt" denildiini grmtr. Bununla
beraber Yunan kundak alaylar bir ok yerde mezarlklar bile yakmaya imkan bulmu
ve mezar talarnn balarn krmak suretiyle tahrip etmitir263.
Yunan mezalimi igal altnda bulunan yerlerin hepsinde ayn iddetle tatbik
edilmemiti. Afyonkarahisar'dan zmir'e kadar uzanan geri ekilme sahasn iki ksma
ayrmak lazmdr. nk Afyon'dan Uak'a kadar olan ilk geri ekilme merhalesinde
nispeten yangn tahribat azd. Uak'tan zmir'e kadar olan mntkada ise yangn ve
tahribat azami iddetini bulmutu. phesiz Yunanllar yangndan uzakta bulunan
yerleri merhametlerinden ve insanlklarndan deil bunlar ancak bir zaruret neticesinde
yakmaktan vazgemilerdir ve bu zaruret kesinlikle askeri zaruretten baka bir ey
deildi.
Bundan u karlabilir ki Yunanllar Afyon'dan geri ekilirken son derecede
akn bir vaziyete dmlerdi. Onun iin geri ekilmeyle beraber esasen tahliye
halinde kararlatrlm olan tahrip planlarn tatbike vakit bulamamlar btn
kuvvetleri mdafaaya tahsis etmilerdi.
Fakat Afyon'dan sonra Dumlupnar malubiyeti gerekleince artk Yunanllar
vaziyetlerini askeri vastalarla mdafaa edemeyeceklerini anlamlar zmir'e doru geri
ekilince tahliye ettikleri yerleri tahrip etmeye karar vermilerdi. te bu ricat ve tahrip
kararndan sonra ki, kuvvetlerinin bir ksmn tahrip vastalaryla donatarak canice
maksatlarna tahsis etmilerdi. Yunan tahribat hakknda fikir edinmek iin bilhassa

263 Kadir Msrolu, a.g.e., s.248-253.

102
Uak ve zmir arasnda yani en ziyade tahribata maruz kalan mntkada cereyan etmi
olaylar tetkik etmelidir.
Uak olaylar 27 Austos 1922 aramba gn balam buralar yaklp
ykldktan sonra facia, 01 Eyll 1922 Cuma gn Eme kazasna sirayet etmitir. Eme
kasabas yaklrken ahalisi Mektebi Rtiye binasnn nndeki meydana toplanm ve
burada kuruna dizilmitir. 4 Eyll 1922 pazartesi gn Alaehir kazasna gemi
bundan sonra 5 Eyll 1922 Sal gn Salihli facialar vukuu bulmutur keza ayn gn de
Turgutlu kasabas yaklm nihayet 6 Eyll 1922 aramba gn Manisa'ya ate
verilmiti. Demek ki her biri binlerce haneden mteekkil olan ehirler azami birer
ikier gnde hak ile yeksan olmutu. Tamamnn imhas iin bir haftalk bir sre
yetmiti.
Bozguna urayan yunan ordusunun geri ekilme istikametini takip eden bu sratli
imha hareketlerinin sorumlusunu bulmak iin bir saniye bile phe ve tereddt
gstermek mmkn deildir. Yunan ordusu aikar (ak) bir ekilde soykrm
giriiminde bulunmu ve nne gelen ky, kasaba ve ehirleri ahalisiyle birlikte
yakmaya yeltenmitir264.
Gerekten Yunanllar, Eme'yi bir kulbe brakmamak zere yakmlard265.
Mustafa Kemal Paa, Eme'den Vekiller Heyetine ve Maliye Vekaletine 5.9.38 (1922)
tarihinde ektii telgrafta: "Dmann terk ve tahliye ettii kasaba ve kylerde ifa
eyledii facia her trl tasavvurun fevkindedir. Kylerin byk ksm tamamen
yaklmtr. Dmann ricat (geri ekilme) yolu zerinde. Kalan zavall kyllerimiz,
kylerinin zararlar zerine sefalet ve zaruret iinde inlemektedirler. Bilinen durumdan
dolay hkmete derhal lazm gelen efkat ve yardmn yaplmas kati bir zaruret halini
almtr. imdilik en fazla himaye ve yardma muhta olanlara adil bir liste dahilinde
datlmak zere yksek emirlerinize verdiim paradan yz bin lirann acele olarak Bat
Cephesi emrine gnderilmesini ve senelerden beri zulm ve sefaletle peneleen
halkmzn skntlarna are olacak tedbirlerin hkmete alnmasn ve bildirilmesini
rica ederim."demektedir. Bat blgesinde halk budayn yeni toplam, bunu iyi bilen
dman da zellikle Eme blgesinde bu rn depolarn yakarak Mslman halkn a
kalmasna sebep olmutu. Genelkurmay bakanl kanalyla hkmet hemen harekete

264 Halide Edip-Yakup Kadri-Falih Rfk-Asm Us, a.g.e.,s. 116-119.
265 Asm Gndz, Hatralarm, stanbul, 1973, s.185.

103
geerek, en ok hangi kylerin yakld ve ihtiyalarnn bildirilmesi iin bat cephesine
yaz yazarak gereinin yerine getirilmesini bildirmitir.266
1. Yunanllarn Mezalim in Tahrip Taburlar Kurmalar
Yunanllar tahrip taburlarn tekil ederken yerli Rumlardan ve Ermenilerden
faydalanmlardr. Yerli Rumlar ve Ermeniler bombalar ve dier silahlarla cephe
gerisinde silahlandrlm ve Trkler zerine saldrmas salanmtr. Yunanllar
bozguna urayarak terk ettikleri Trk topraklarn, Trk ahalisini imhaya karar
verdikleri zaman bunu tatbik mevkiine koymak iin gereken tm vastalar ve imhaya
esasen hazr bulundurmulard. Bundan dolay tahrip hareketine balamak iin
kumandanlar tarafndan daha evvel hususiyetle hazrlanm olan Yunan tahrip
taburlarna bir iaret vermek kafiydi. Gsleri krmz iaretli, balar kalpakl Yangn
Postalar ve Tahrip Taburlarndaki askerlerin bir ksm ehri yakmaya, bir ksm
kuatma yaparak kamaya alan sivil insanlar ldrmeye, bir ksm da ehir iinde
saklanarak cann kurtarmaya alan ahaliyi bulup yok etmeye almaktadr267.
Hakikat halde eer Yunan ordusu daha evvelden benzin ve bombalarla donatlm
bir tahrip tekilat olmasayd bir hafta iinde zmir'den Bursa'ya kadar devam eden
igal mntkalarn batan baa yakmaya ve tahrip etmeye imkan bulabilirmiydi.
Nitekim Karacabey kazas ahalisi Yunan kuvvetlerinin tahliyesi srasnda
kasabann tahrip edileceini anladklar iin mevkii kumandanna kaymakam vastasyla
mracaat ettikleri zaman Yunan kumandan "Ben ahalinin hayatn korumay zerime
alamam ve size hibir surette yardm edemem. nk geriden gelecek olan intikam
alaydr." cevabn vermitir.268
Eme'nin debu kadar abuk yanmas burada da tahrip taburlarndan birinin grev
yaptn gsteriyor.

266 Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, stanbul, Haziran 1985, s.18.
267 Mustafa Turan, a.g.e., s.185, Halide Edip,Yakup Kadri,Falih Rfk,Asm Us, a.g.e., s.120'de
Asm Us: "bir Yunan esirinin ifadesine dayanarak tahrip taburlarnn 3000 kiilik bir kuvvetten
olutuunu" sylemektedir. Sonu olarak bu ifade, abartl olduunu dnsek bile, Yunan tahrip
taburlarnn nemini aklayabilir.
268 Halide Edip-Yakup Kadri-Falih Rfk-Asm Us, a.g.e.,s. 120.

104
2. Yunan Mezalimi Srasnda Ermeni ve Rumlarn Durumu
Yunanllar tahrip ve imha planlarn daha evvelden Rum ve Ermeni aznlklarna
aklamlard. Terk ve tahliye edilen ehir ve kasabalarn yaklmas ve Mslman
ahalinin imhasn mnakaa ve mnazara etmek iin birok kez kiliselerde toplantlar
yapmlardr269. Bu toplantlar neticesinde her ehir ve kasabada meskun olan yerli
Rumlar ve Ermeniler yakma kararlarna itirak etmilerdir. Bu suretle Yunanllar bat
Anadolu'da gerekletirdikleri yakma ve imha hareketine, yerli Rum ve Ermenileri
fiilen itirak ettirmilerdir270.
Mslman olmayan ahali yakma kararlarnn alnmasndan sonra artk yerlerinde
oturmamlar ve tanabilir servetlerini alelacele toparlayp zmir'e ge balamlardr.
Baz blgelerde yanlarnda gtrdkleri takdirde kendilerini yavalatacana inandklar
deerli eya ve hayvanlar deerinin ok altnda satmaya almlardr. Fakat durumun
pek i ac olmamas ve Yunanllarn Afyon ve Uak dolaylarnda malup olmalar
hasebiyle mallarna mteri bulamamlardr. Yalnz Eme kazasnn Mslman ahalisi
her taraftan son derece sk bir Yunan sansrnn basks iinde olduundan yunan
bozgununu duyamamlar yerli Rum ahalisini g hazrlklarn da vaktinde
anlayamamlar bu sebeple piyasadan ucuz fiyatlara satlan mallar Mslman olmayan
ahaliden almlard.
Yerli Rum ve Ermenilerin mallarn satarak umumi bir ge kalkmalar terk
ettikleri ehirlere ve kasabalara bir daha dnememek maksadyla olduunda phe
yoktur. Hatta baz yerlerde bu suretle g eden baz Hristiyanlar teden beri Trklerin
arasnda hususi dost tandklar kimseleri yakma kararndan haberdar ederek kendilerini
ikaz etmilerdi. Mesela Manisa'nn Hora kazasndan Sokrat Manyatopho zmir'e g
ederken elebi zade Cevdet efendiye yangndan gn evvel ehrin yaklmasna karar
verildiini ve nerelerden ate verileceini yaplan planda tayin edildiini haber vermi
eer kendi hayatn kurtarmak isterse bir gn bile gecikmeden zmir'e gitmesini tavsiye
etmitir. Bundan baka yaklan ehirlerin ve kasabalarn ekserisinde yakma karar
kuvvetli bir ayia azdan aza dolamtr bununla beraber tarihte emsali grlmeyen
byle bir faciann olaca ihtimaline Mslmanlardan kimse inanmamtr.

269 Murat zcan, a.g.e., s.142.
270 Mustafa Turan, a.g.e., s.294.

105
Manisa'da yerli Rumlarn ve Ermenilerin umumiyetle g ettii ve ehrin
yaklaca hakknda her tarafta kuvvetli bir sylenti dolat srada Mslman ahali
aralarnda bir heyet seerek merkez kumandan Bagorci'ye gndermiler, Mslman
olmayanlarn hepsinin bir ekilde zmir'e g etmekte olmas Mslman ahali arasnda
byk bir heyecan uyandrmakta olduunda bu gn nne gemesini ve Mslman
olmayanlarn gne msaade edildii takdirde Mslman ahalininde ehri terk
etmelerine engel olunmamasn rica etmilerdi. Fakat Yunan kumandan son gnde
Musevilerin bile ehri terk etmelerine msaade ettii halde Mslman ahaliye gitme
vesikas vermemekte srar etmitir.
Dikkate deer bir nokta uradadr ki her tarafta Mslman olmayan ahali takm
takm zmir'e g ederken mevsim mnasebetiyle krlarda ve balarda olan Mslman
ahali zerinde tasavvur edilen suikast plannn tatbikini kolaylatrmak iin onlarn
toplu bir halde bulunmamasna allm ve bu maksad temin etmek zere baz
yerlerde tellal artlm ve buna benzer bir takm hilekar tedbirlere mracaat
edilmiti271.
3. Yunan Mezaliminde Yangnlar
Yunanllarn tatbik etmi olduklar mezalim plan hemen hemen her yerde drt
blmden olumutu. Bunlardan birincisi soygun ikincisi yangn ncs katliam ve
sonuncusu da g etmeye zorlamakt. Yunanllar her hangi bir ehri ya da kasabay
tahliye ederken ya da geri ekilme esnasnda bir kyn civarndan geerken her eyden
evvel o kye ait olan nakliye iine yarayacak ne kadar hayvan varsa el koymulardr,
bundan sonra kaplara nbetiler koyarak evleri basmlardr, kymetli ne kadar
tanabilir eya varsa aldklar hayvanlarn srtlarna yklemilerdir.
Fakat baz yerlerde gasp ve alnan eya miktar o kadar fazlayd ki hayvanlarn
srtnda tama ihtimali olmad iin resmi kamyon ve otolarla tanmtr. Ayn
Uak'ta olduu gibi272.Mamafih bir kere resmi aralarla soygun baladktan sonra yerli
Rum ve Ermenilere gn domu onlarda bu yamadan pay alabilmek iin Yunan
askerlerine rehberlik etmitir. Bu apulcularn en deer verdikleri yama eyas altnd.
Btn bir mr boyunca almann yegane mahsul olan Anadolu kadnlarnn ve

271 Halide Edip-Yakup Kadri-Falih Rfk-Asm Us, a.g.e., s. 126.
272 Kadir Msrolu, a.g.e., s.248-250.

106
kzlarnn gerdanlklar ve yre adetlerince alnlarna taktklar dizeleri vahi bir ihtirasla
koparlmtr. Sng tehdidi altnda btn mevcut servetlerine el konulan biare halk
canlarn kurtardklarna krediyordu.
Fakat apulcularn ard arkas kesilmiyordu biri gelip yamaladktan sonra bir
dieri onu takip ediyordu. Nihayetinde elde avuta olan apulculara kaptran halkn bir
sonraki gelecek olan apulcu kafilesine canndan baka verecek bir eyi kalmam ve
maalesef cann da hunharca ve canice yunan askeri kurunu ve sngsyle alnyordu.
Mezalimin soygun safhas getikten sonra yangn balyordu koca bir ehrin ya da
kasabann alelade bir yerinden tututurulmas sonucu tamam ile yanmas mmkn
olmad iin planl bir ekilde ok ksa bir zaman zarfnda ehir ya da kasaba birok
yerinden atee veriliyordu. Mesela Alaehir kasabas on yerinden atee verilmek
suretiyle yaklmt kasaba birka saat iinde kl olarak yok oluyordu.
Uak'n atee verildii zaman yaanan insanlk d vahet sahneleri Yunan
askerlerinin tarih sayfalarna isimlerini kara harflerle yazlmasna sebep olmutur.
ehir'de karlan yangn sonucu tellallar kartlarak evleriniz barklarnz yanyor kn
ve yardm edin atei sndrelim arlarna kulak verip sakland yerden kan halk
birer birer katledilmitir.
Eme kasabas akamzeri yaklmaya balanm ve ahali rtiye mektebi
binasnn nne tesadf eden meydanla toplatldktan ve drt taraflarndan sngl
askerlerle kuatldktan sonra akam karanl basnca meydan eviren dier binalar
atee verilmitir. Bu suretle her taraftan ate ve sng emberi iinde kalan ahali bir
taraftan sngl askerleri zorlayarak canlar pahasna kendilerini kasabadan darya
atabilmilerdir.273
Eme yangnnda birok halk canl canl yanm birou da yunan sngleri can
vermiti. Eme'ye gelen 8.tmenin istihkam blnn gayretleriyle Takmak (Eme)
kasabasnn bir ksm yangndan kurtarlmsa da kasaba da 20 ihtiyardan baka sa
insan kalmamt. Her yerde olduu gibi burada da Yunanllar burada da halk
ldrmlerdi. Asi erkez Ethem'in 300 kiilik etesi de Takmak muharebesine ve
cinayetlerine katlmlard.274

273 Halide Edip-Yakup Kadri-Falih Rfk-Asm Us, a.g.e.,s. 129.
274 Serdar Sarsr, "Milli Mcadelede Eme", Uak Sempozyumu, stanbul, 2001, s.362.

107
Eme ile merkeziyle buraya bal 28 ky 1922 Eyll aynn ilk Cuma gn
bozgun halinde ekilen Yunan Kuvvetleri tarafndan yama edildikten sonra ile
merkezi feci bir ekilde atee verilerek yaklmtr. Yunan sansrnn sk emberi
iinde yaayan Eme halk Muzaffer ordumuz yetiinceye kadar Yunanllarn bozgun
halinde ekilmeye baladklar hakknda hibir haber alamadklar iin gafil halde ve ani
bir ekilde tehlike ile kar karya kalmlard. le merkezi yaklrken kamaya
alm, kurtulanlar kendilerini takip eden katliam postalarnn tehdidi altnda korkulu
bir gece geirmilerdi.
Ertesi gn sabahleyin kasabaya bir saat mesafede Kale denilen yere iltica eden
halk yeniden Yunanllardan ve Ermenilerden teekkl eden svarilerle kuatlmtr.
Fakat bu srada Uak tarafndan muzaffer Trk topularnn top sesleri gelmeye
balad iin tela iinde kamaya balayan dmann katliamndan kurtulmulardr.
Evinden barkndan Her trl eya ve gereten mahrum olan Emeliler ve kylleri bir
gn fazla yaayabilmek iin kl ve kmr halindeki erzak ambarlarnn enkazn
kartrmaktan baka bir ey yapamamlardr.275
Prof.Justin McCarthy "Death and Exile" "lm ve Srgn" adl eserinde
Yunanllarn Osmanl Mslmanlarna kar yrttkleri Ulus olarak temizleme
ilemini u ekilde anlatyor:
"Yunan askerleri ve grevlilerince Osmanl Devlet mallarnn ve parasnn
alnmas ikili ama gdyordu: Yunan devletini zenginletirmek ve igal edilmi
yrelerde Osmanl Devletinin ilevini felce uratmak. Bu gibi gasp ilemlerinin
mtareke koullarna ve Yunanllara balak devletlerce verilmi greve dorudan
doruya ters dmesine ramen, Osmanlya ait pek az devlet mal Yunanllarn elinden
kurtarlabildi. zmir, Bursa, Bandrma, Karesi'de (Karesi sancann merkezi olan
Balkesir'de) ve dier yerlerde Osmanl devletinin kayb kendi hesaplarna gre nakit,
altn para, gm para, kat para biimlerinde toplam 17,332,961 lira 95 kuru
idi;nakde evrilebilir bono ve tahvil gibi belgelerle beraber olarak bunun da
zerindeydi.Osmanlya ait fabrikalardan ,tarm okullarndan, askeri imalathanelerden
;donanm,ara gere ,makineler,hayvanlar ve hammaddeler alnp gasp edildi. Osmanl
Ziraat Bankas'na el konuldu ve bu mal varl gtrld. Trk vatandalarnn bana

275 Talat Yalazan, Trkiye'de Yunan Vahet ve Soy Krm Giriimi, C.2, s.70-71.

108
gelen soyulma olaylaryla devletin bana gelen bu ekyalk olay arasnda tek fark
uydu ki, Osmanl Devletinin maln alp gtrrken, Yunanl askerler mala el
koymalarnn ncesinde kendilerine verilmi yazl emri gstermekteydiler." Bu arada
Yunallar igal ettikleri yerlerde ynetimi tamamen ele geirmek, ileride Uluslar aras
toplumun desteini salamak ve bu yerlerin Yunanllar tarafndan ynetildiini
gstermek maksadyla, birok Osmanl memuru zorla Yunanistan'a srmtr. Bunlarn
bir haylisini, daha sonra hi gren olmad; baz memurlar da tutukland ve kestirmeden
kurunland276. Lozan Bar Konferansnda ki Trk Delegasyonu Basn Brosu
1923.ylnda hazrlad kitapkta yaklp yklm olan kasabalarn kylerin vb.
yaplarn resimleri ile birlikte yaymlanmtr277.
Bat Anadolu Kentlerinde Yaklp Yklan Yaplar
Kentler
Yaklp Yklan Yap
Sava ncesi Yap
Manisa
13633
14773
Alaehir
4350
4500
Salihli
2000
2200
Turgutlu
6126
6236
Grdes
431
Tm Yakld
Aydn
6243
Tm Yakld
Nazilli
2121
Tm Yakld
Ske
1731
ou Yakld
Karacabey
1965
Tm Yakld
Pazarky
408
Tm Yakld
Bilecik
2245
Tm Yakld
St
948
Tm Yakld
Yeniehir
1187
Yars Yakld
Bozyk
748
Tm Yakld
Pazarck
644
Tm Yakld
Uak
1971
ou Yakld
Eme
307
Tm Yakld



276 Justine McCarthy, lm ve Srgn,"Death and Exile", stanbul, 1998, s.352-353.
277 Lozan Bar Antlamasnda Trk delegasyonunun sunduu Yunan mezalimine urayan ve
yaklan ky, kasaba ve ehirlerin igal ncesi ve igal sonras durumlar, Tablo-1, Bkz. Justine
McCarthy, a.g.e., s.350.

109
Yunan askerlerinin igal edilmi blgelerde en ncelikli etkinliklerinden biri
Osmanl mlkiye ynetimi ve dzeninin yklmas idi. Bunun iki amac vard. Birinci
olarak Yunanllarn Yunanistan'a katmay planladklar bir blgede Yunanl olmayan
bir Devletin ayakta kalp ilevini devam ettirmesi dnlemezdi. Tm iletim
sisteminde grev yapanlar Yunanl olmalyd. Kendilerinin kuraca sivil ynetime yer
hazrlamak iin Osmanlnnkini yktktan sonra Yunanllar "Biz Anadolu'yu sadece
geici olarak igal etmedik, lkeyi yneten biziz iddiasn gerekten ne srebilirlerdi.
kinci olarak Osmanlnn devlet ilerinden varln zellikle jandarmasn ortadan yok
etmekle Yunanllar Mslman ahaliyi savunmasz tmyle yerli Rumlarn ve Rum
etelerinin ve Yunan askerlerinin insafna brakmakt278.
Eme'nin yaklmas olayna canl ahitlik etmi olan Sleyman oban Yunan
askerinin ne kadar vahi olduunu tm plaklyla anlatyor ve Sleyman oban bu
vaheti anlatrken bir kez daha o gnleri hatrlayp gzyalarn tutamyor:
"Bizim ambar yakmadan nce iki Yunan askeri geldi. Karpuz sordular anam yok
dedi zorla ieri girdiler karpuzlar grnce uvala doldurmaya baladlar amcam o
zamanlar 60 yandayd onun srtna ykleyip trene kadar tattlar amcam karpuzlar
tadktan sonra ona kydeki zenginlerin kim olduunu sormular amcam sylemeyince
o ihtiyar adam dvmler hem de yle dvmler ki geldiinde kan revan iindeydi.
Ky cayr cayr yanarken dada yayl koyunlarmz saml ineklerimizi
kmesteki tavuklarmz kesip kesip yediler artan da sryp gtrdler. Yakaladklar
anamz, bacmz sandan sryp rzna getiler. Yangndan dolay her yeri duman
kaplad iki Yunan askeri: "herkes camiye girsin kumandan camiye girene bir ey
yapmayacak kapsna iki nbeti dikecek" diye barmaya balad. Kyn nde
gelenleri: sakn camiye girmeyin hepinizi yakacaklar herkes kasn diye barmaya
balad. Kyl youn dumandan istifade ederek ormana doru kamaya balad.
Ormana kap, allarn arasna saklandk. ki kii bir arada durmayacak ekilde
yer tuttuk o gn ve o gece orada kaldk hibir ey yememitim. Ertesi gn akama
kadarda bir ey yiyemedim a bir ekilde saklandm. Bana yakn bir yerde saklanan bir
abi vard. Benim olduum yere gelerek, ben yiyecek bir eyler bakmak iin dere
yatana gideceim sen burada bekle birazdan gelirim dedi. Az sonra geldiinde

278Justine McCarthy, a.g.e., s.353.

110
yannda Yunan askerinin yedikten sonra att karpuzun kabuklaryla geldi. Yarsn
bana verdi ve yarsn kendi yedi. Alktan yle bitkin bir haldeydim ki, onlar yedikten
sonra kendime geldim. Az sonra birisi barmaya balad. Herkes evine dnsn Yunan
ky boaltp kat ve bizde saklandmz yerden karak, kye doru ilerledik"279.
4. Yunan Mezaliminde Katliamlar
Yunan ordusu tarafndan igal altndaki silahsz Mslman ahalinin katli ve
imhas soygunculuk ve yangn eklinde vuku bulan mezalimin adeta tamamlayc bir
safhas olarak cereyan etmitir. ehirler ve kasabalar atee verilmeden nce yanlarndan
hi eksik etmedikleri rehberleri yerli Rum ve Ermenilerin verdikleri bilgiler
dorultusunda soyguna balayan yunan askerleri gizlenmi altnlar ya da kat paralar
olduuna hkmettikleri zavall Mslman halk akla hayale gelmeyecek ekilde
ikenceye maruz tutarak tm servetlerine el koymutur. Altnlar bulunmad halde srf
rehberlerinin bulunduunu iddia etmesi mnasebetiyle ikenceler sonucunda altn ve
para getirmeyen halk da hunharca katletmilerdir.
Yunan askerlerinin Mslman Trk halk zerinde uyguladklar bu dehet
grntleri sadece bununla da kalmyor insanlk d bu vahetin en iren
vesikalarndan biride soygun suretiyle ve yangndan dolay tm mal varl elinden
giden ahali elinde kalan son deeri cann da yine tellallar vastasyla yaplan
aklamalar dorultusunda kaybetmitir. Ki bu aklamalar: "Yunan kumandan emridir:
evinden karak camilere toplanacak halka hibir ekilde zarar verilmeyecektir" bu
aklamalara kanan baz zavall halk camilerde toplanm ve zerlerine vurulan kilitten
sonra camilerin atee verilmesi zerine diri diri yanarak can vermilerdir.
Yunanllar tm bu vahetten bir ekilde kamay baarm ve dalara snm
olan Mslman ahaliyi bulup yok etmek iin zel birlikler kartmlardr. Ayrca ii
sadece yakp, ykmak ve katliam yapmak olan Mfrezeler kurmulardr,
Bursa askeri idaresi kumandan alakopolos tarafndan yaynlanan bir bildiride
aynen u ifadeler yer almaktadr.
"Askeri emir
Numara: 460819600
Bursa Askeri dare Kumandanlna

279 Sleyman oban'la 1996 Ylnda Yaplan Rportaj.

111
imendifer hatlar o civarda bulunan kyler ahalisi tarafndan mahvolduu
grlyor. Bu sebepten dolay yollar mahvedenler veyahut bu namlarda bulunanlar
yakalanlarak hemen mahallesinde ki tfekle ldrlmesini emrediyorum. Bu hususta
memurlarn yalnz telakkisi kafidir. Muhakeme edilmeksizin mahvolan yollara yakn
kyler mahvedilecektir.







19 Austos 1922






Bursa Askeri Kumandan







A.alakopolos"
Yunan memurlarna yollar tahrip etmek niyetinde bulunduklarn zannettiiniz
Trklerin muhakemesi yaplmadan katli ve bu yollara yakn tm Trk kylerinin yaklp
yklmas emrinin verilmesi Yunan akileri iin:"Keyfinizin istedii yerde istediiniz
kyleri yaknz ve ahalisini katlediniz demekten baka bir eymiydi? Ve resmen
gazetelere ilan edilen bu emir Yunan hkmeti tarafndan Yunan kumandanlarnn
muntazam bir sistem iinde Trk kylerini imhaya memur edilmi olduu delili
deimlidir280?
Uak'ta yaplan zulm ve vahet 27 Austos aramba gn balam, buralar
yaklp ykldktan sonra facia 1 Eyll Cuma gn Eme ilesine sramtr.2 Eyll 1922
Gn keif uaklarnn raporlarndan nay istasyonunun tamamen yand Elvanlar
istasyonu ile nay kynn yanmakta olduu renildi. Eme bozgun halinde kaan
gal gleri tarafndan yama edilmi ve ile merkezi feci bir ekilde yaklmt.
ekilirken de iffetlerini kirletmek maksadyla kasaba dna kardklar kadnlar
Yunanllarn bu alaka davranlarna kar kp direnince onlar birbirine balayarak
ehit ettikleri cesetlerden anlalmtr.Eme tamamen kl ve kmr haline
getirilmitir.Eme ilesine bal 28 ky Eseler, Emirli, Dzky, Akaky, Karanky
(Kranky), nan (nay), Fakheli (Fakl), obanl, akal, Dereky, Kayal, Nazl,
Kemer, anldam, Elvanlar, Kayapnar, Yelken (Yeleen), Taky, Cevizli, Emeli,
Gney, Manavl, Narinceli, rgden (rkden), -yaklmtr.Eme de Yaklm ve
yklm yap says 307'dir. Genel olarak Eme ve kylerinde Yunanllarn yapm
olduu zarar ve tahribat ise aadaki ekildedir:

280 Halide Edip-Yakup Kadri-Falih Rfk-Asm Us, a.g.e., s. 129.

112
le ve ky halk zerinde:
l: :26
Yaral: :19
Dayak ve ikence: :112
Beraber gtrlenler: :15
Irza tecavz: :62
Bekaret giderme: :11
Kayp ocuk: :4
Yaklanlar:
Ev: :1532
Maaza ve dkkan: :722
Resmi bina: :14
Dini bina: :9

Hayvan ve Mahsul Kayb:
Sr, Koyun, Kei: :19496
Mahsul: :134844 Ton
Zarar Deeri:
Gayri Menkul: :810834
Menkul: :622798
Toplam: :1 438 832 Lira281
Ayrca ileride bahsedildii ekilde Mustafa Kemal Paa Eme'ye geldiinde feci
manzaray yakndan grm ve derhal hkmetin harekete gemesi emrini vermitir.
Bat blgesinde, halk budayn yeni toplam bunu iyi bilen dman da zellikle Eme
blgesinde bu rn depolarn yakmtr.
Buna ilaveten Yunanllar kuyular ldrdkleri insan cesetleriyle doldurmulard.
Bu yzden muzaffer ordularmz takip harekatnda su sknts ekmitir. Bunun yan
sra Yunan igal kuvvetleri yre halkn ar angarya ilerde de kullanmtr. rnek
olarak, Yeleen'in Kocaka mevkiine karargah kuran Yunan Ordusu Yeleen-Alaehir
yolunu evre Halkn altrarak yapmtr. Bu yolun yapm srasnda Yeleen halk

281 Serdar Sarsr, a.g.e., s.362-365.

113
ok sknt ekmitir.Esas sknty Yunan ordusu kaarken eken Yeleen'de
oturulacak ev kalmam, evlerle birlikte yiyecek ve iecekler de yaklmtr.
Yeleenliler kadn erkek, oluk ocuk ve hayvanlar ile birlikte ormanlk bir blge olan
Yksek Kahve mevkiine saklanarak ksmen de olsa Yunan mezaliminde kurtulmay
baarmlardr.Yalnz Eme halk her taraftan sk bir Yunan sansr altnda olduundan
Yunanllarn ekilmesini ve yenilgisini duyamamlardr.Rum ahalinin g hazrlklarn
da zamannda anlayamamlardr.Bundan dolay, piyasada ucuz fiyata satlan mallar
Rum ahaliden almlardr282.
4 Eyll 1922 de Eme'ye gelen Siirt mebusu Mahmut Bey o gnleri yle anlatr:
"Bir kaza merkezi, Yunanllar bu ehri bir yangn harabesine evirmiler.200 haneli ve
olduka mamur bir kasabadan bir kulbe bile yangndan masun kalmam, dmann
ka yoku harabeye, yangn tarlasna dnmtr. Mert ve namuslu hasmna erkeke
mukabele etmek kudret ve kabiliyetinden mahrum olan erefsiz Yunan ordusu btn
hrs ve intikamn zavall ve mdafaasz kyllere zulm etmek, kylerini yakmak
suretiyle dindirmek istiyor. Yarap bu adaletin bu tecellisi bile dman uykudan
uyandrmayacak. Zulmlerine tvbe ettirmeyecek gibi.
akal kynde biraz durduk. IV. Kolordu ktalar kyl kadnlarn heyecanna
payan yok. Yersiz yurtsuz ve eyasz kalm olan zavalllar gene byle bir heyecana
askere su yetitirmeye sevk eden ruh, ne byk ne mucizeli bir eydir. lerinden biri:
"Kemalimizi ne yaptnz buradan geti mi?" dedi.
Mahmut Bey'in de ahit olduu bu mucizevi ruh ki, Milli Mcadele Ruhu Eme
halk arasnda hayat bulmu, igal glerine kar balatlan varolu mcadelesine tm
aresizliklere ve yetersizliklere karn byk bir zveri ile kendi benlikleri nispetinde
katlmlar ve katkda bulunmulardr283.
Sadece Yunan igalinde 1.246.068 evladn ehit vermi284, 141.874 evi
yaklm285, 2.291.387 byk ve kkba hayvan elinden alnm ve telef edilmitir286.
Trk Milleti bana gelen bu byk felaketin ne kendinin nede bunu ona reva
gren Yunan devleti ve milletinin bana gelmesini istememektedir. Hal byleyken

282 Serdar Sarsr, a.g.e., s.365.
283 Serdar Sarsr, a.g.e., s.366.
284 Murat zcan, a.g.e., s.280.
285 Murat zcan, a.g.e., s.276.
286 Murat zcan, a.g.e., s.277.: Bu rakamlar smet Paa'nn Lozan Konferansnda sunduu
metinde yer almaktadr.

114
Dnya zerine bar getireceklerini, demokrasi getireceklerini iddia ederek igal ve
istila yapan devletlere, Dnya kamuoyunun gzleri nnde cereyan eden bu ayba
msaade etmeyecektir.
Yunan Mezalimini birka sayfayla anlatmak elbette mmkn deildir. Bu vaheti
cilt cilt yazmakla da bitirmek mmkn olamaz. yllk igalin her gnnde, her
saatinde ve her ky, kasaba ve ehrinde katliamlar, tecavzler, gasplar, yama ve
yakmalar mevcut olup yce Trk Milletinin tarihine ac bir dnem olarak gemitir. Bu
ac dnem her ne kadar tilaf devletleri ve Yunan devleti tarafndan nemsenmemite
olsa Yunan ve Avrupa tarihine kara bir damga niteliindedir.
Bugn adalktan dem vuran ve medeni toplumlarn oluturduu bir birlik
olduklarn iddia eden devletler, tarihleri boyunca buna benzer vahetlerin failleri
olmulardr. Yce Trk Milletini Ermeni ve Rumlara yaptn iddia ettikleri szde
soykrm hareketinin ardna saklanarak kendi ayplarn rtmeye alyorlardr. Lakin
bu abalar attklar iftiralar gibi aslsz kalacak ve Tarih bu devletleri bir gn mutlaka
yarglayarak mahkum edecektir.
Bu medeni devletler igal ettikleri, istila ettikleri ve smrleri olarak hakimiyeti
altna aldklar topraklar zerinde yaayan ahaliye dil, din, rk ve mezhep ayrtmakszn
vahet ve dehet ierisinde zulm uygulamtr. Ne kadar yazktr ki bu medeni devletler
kendi tarihleri iinde kendi milletlerine bile zulm uygulam kendi soydalarn
katletmilerdir. Dnya zerinde bar ve demokrasi getirmek bahanesiyle bugn dahi
igal ve istilalarna devam edip, kendi topraklarn savunan insanlar ayn bizim
tarihimizde Kuva-y Milliye Hareketi mensuplarna hain damgas vurduklar gibi
terrist ilan etmitirler. Bu istila ve igallerini merulatrmak iin kendi insanlarndan
bir ksmn gz krpmadan ldrmlerdir. Binlerce deniz mili yol kat ederek, Dnyann
en uzak ularna ayplarn tam olan bu devletler, igal ettikleri topraklarda yeralt ve
yer st kaynaklarn smrm ve hala smrmeye devam ediyorlar. Masa zerinde
bulunan haritalarda paylamlar yaparak bunu bir oyunmuasna dalga gee gee icra
ediyorlar.
Trk Milleti bu vahet oyunlarna hibir zaman msaade etmemi seyirci,
kalmam ve kalamayacaktr. Gerek kendi topraklar zerinde gerekse Dnyann her
hangi bir yerinde yaplan vahetleri her daim knam ve buna kar mcadelesini
vermitir.

115
VI. EME'NN DMAN GALNDEN KURTULUU
Byk Taarruzun balamas ve Yunan ordusunun hezimete uramasnn ardndan
igal altnda bulunan blgeler birer birer Trk ordusunun hakimiyeti altna giriyordu.
Dzenli ordunun kurulmasnn ardndan balatlan Byk Taarruz ve kaan Yunan
ordusunu takip harekat Eme'de yaanan yaklak 2 yldan fazla sren dman igalinin
son bulmas anlamna geliyordu. Trk Ordular yava yava Eme'ye yaklayordu.
Nihayetinde Trk Kuvvetlerinin ileri takip harekatyla igal altndaki memleket
topraklar bir bir stiklallerine kavumulardr. ncelememizin konusunu tekil eden
Eme blgesindeki takip harekat zetle yle gelimitir; 1 nci Kolordu kuvvetleri
ardak yolu ile ilerlemi ve 02 Eyll 1922 gn Saat: 15:30' da Akaky' yakmaya
alan Yunanllarn ounu imha etmi. Ardndan Camili'nin dou srtlarna gelmi ve
burada gecelemitir. 6 nc ve 57 nci Tmenler Akaky Orulu blgesinde
konaklamlardr. 1 nci Kolordu 03 Eyll gn Dervili'ye gelerek, Yunanllarn
ekildikleri Takmak Kula yolunu kapamtr. 7 nci Tmen 03 Eyll gn Dereky' n
bat srtlarnda dmanla muhabereye tututu. Yunanllar 200 l, 116 esir brakarak
Dereky'den ekildiler287.
Yunanllarn bozgunu dolaysyla geri ekilmeleri ok hzl oluyordu. Bu sebeple
birliklerimiz ok hzl hareket etmesine ramen yetimekte glk ekiyordu. Tabi ki
tek glmz yetimek deildi. Hem ikmal sisteminde hem de haberlemede
aksaklklar vard. Mesela: "1. Ordu Komutan 02 Eyll 1922 muharebeleri hakkndaki
raporlar Kolordulardan ge alndndan, durumu Bat Cephesi Komutanlna ancak 3
Eyll 1922 saat:01.00' de bildirdi.288" Birliklerimiz haberlemedeki eksikliklerini atl
ulaklar ile gideriyordu. Yunan birliklerinde haberleme byk taarruz sonras daha
byk problem olmutu. Yunan birliklerinin bozgunu, Afyon cephesinin dt, hatta
Trikopis'in Hac Anesti'nin yerine bakomutan olduu bile kendisine esir olana kadar
tebli edilememiti Trikopis'e, telsizle haber iletilememi, Yunan birliklerinin
Bakomutan olduunu, Trk Silahl Kuvvetlerinin Bakomutan Mustafa Kemal Paa,
2 Eyll 1922 tarihinde, esir alndktan sonra huzuruna getirildiinde bildirmiti289.

287 Serdar Sarsr, a.g.e., s.362.
288 Genelkurmay Harp Tarihi Bakanl, a.g.e., s. 67.
289 Turgut zakman, u lgn Trkler, Ankara, 2005, s.653.

116
8 nci Tmen 3 Eyll gn Takmak' n kuzeyinde Yunan artlaryla muharebeye
girierek, Takmak ( Eme ) kasabasnn bir ksmn yangndan kurtarmsa da; Kasabada
20 ihtiyardan baka sa insan kalmamtr. Her yerde olduu gibi Yunanllar burada da
btn halk ldrmlerdi. Trk kuvvetleri ardndan Elvanlar istasyonuna ele geirdiler.
Bylece 03 Eyll 1922'de Eme Dmandan geri alnmtr. Ordumuzun yetimesiyle
Eme'nin bir ksm yaklmaktan kurtarlabilmitir. 04 Eyll gecesi Bakumandanlk
Karargah Eme'ye tanacaktr ve Bakumandan da bundan sonraki yazmalarn da
Eme' den yapacaktr. Mustafa Kemal Bakumandanlk Karargahnn Eme'ye nakli
srasnda kaan dmann geride brakt feci manzaray yakndan grm ve ilk
frsatta harbin sebep olduu yaralar tedavi iin hemen harekata geilmesini istemitir.
Gerekten de Yunanllar Eme' yi bir kulbe bile brakmadan yakmlardr.
Yaklmayan, harap edilmeyen neresi vard? Bozgun halinde kaarlarken toparlanmaya
frsat bulamayan Yunanllar ne hikmetse her getikleri yeri yakp ykmaya, gasp,
yama, tecavz ve can almaya vakit bulup bunu da planl bir ekilde baaryorlard. Ve
artlarnda yanm yklm simsiyah bir harabe brakyorlard290.
Sleyman oban bize Eme'nin Yunan igalinden kurtulmadan bir gn nce
yaananlar ve Trk askerlerinin Eme'ye girilerini u ekilde anlatyor:
"Mustafa Kemal'in ordusu Eme'ye doru ilerledike Yunan askerleri er beer
silahyla kayordu. Cemiyetleri bozulmutu, kamak iin tek yollar vard oda
demiryoluydu. Bu yzden Emeye dolumaya balamlard. Bizim bostann bulunduu
yerden geerken, bizden karpuz alyorlard, ekmek alyorlard ama eskiden olduu gibi
parasn vermiyor, zorla alyorlard. ki kafal ylan olmutu artk Yunan askeri. Bir gn
be tane yunan askeri geldi. Bostann oraya oturdu, karpuz istedi. Bizde verdik. Bize
dnp "Kemal geliyor" dediler, sonra kfr edip, ondan bir canavar gibi bahsettiler ve
"o canavar bizi yutacak" dediler. Karpuzla ekmein parasn vermeden gittiler.
Eme'nin kurtuluundan bir gn nce Yunan askeri cephede bozguna uram,
svarisi, piyadesi blk blk, tabur tabur zmir'e doru kamaya balamt. le
saatlerinde, Uak'ta daha nceden konulanm olan Yunan alay, Eme'ye geldi.
Onlardan biraz sonrada son tren geldi. makinesi bulunuyordu. Batak Kaya geidiyle
Takmak geidin arasnda duruyordu. Arkada bulunan tren geriye gitti ve dere zerindeki

290 Serdar Sarsr, a.g.e., s.363.

117
kpry havaya uurdu. Sonra on kadar Yunan askeri ellerinde ki mataralaryla geldiler.
leri benzin doluymu, biz ne bilelim. ndeki askerler serpiyor, arkadan gelen kibriti
akp atee veriyordu. yle byk bir yangnd ki 350 haneli, 2 camili ky tavuk
kmesine kadar yand. Btn Eme'yi atee verdi gavurlar.
Yunan askeri ky yaktktan sonra kamt. Ky ahalisi de sakland yerden
karak kye doru yrmeye balad. O anda Trk svarileriyle kar karya geldik.
2.alayn 1.blym svariler, Trk svarisini gren ahali atlarn nallarndan,
zerindeki Trk askerinin ayana kadar alaarak pmeye balad. Beyaz ata binen
yalca bir adam vard. Ama rtbesi yoktu, ahaliye "biz onlar hasr gibi inedik
Sakarya'da, Dumlupnar'da merak etmeyin sizinde intikamnz alacaz. Cannz
kurtuldu ya, malnz iin zlmeyin hkmet her eyi halleder" dedi. imizde ki ihtiyar
bir amcaya "amca sen u kar tepelerde hi angaryaya gittin mi? dedi. Amca dedi ki;
"olum ben yalym diye gtrmediler. Amca daha szn tamamlamadan meerse
Yunan askeri iki top bir tepeye, drt topta dier tepeye koymu byk bir uultuyla top
patlad. lk top mermisi yakn bir yere dt, ahali kamaya balad. Beyaz ata binen
yal adam bard; Svariler sol tarafa mar mar, top atnn balad yne doru
hareket ettiler. Biraz sonra 1. blk,2.blk topular gelmeye balad. Derenin
zerindeki srt geince top atndan kurtulmu oldular. Sivil ahalide dere yatana
saklanarak top atndan kurtulmaya alt. Dere yatanda saklanan kylnn bana
'Bozkrl' diye bir asker braktlar. Kar tepelerden gelen youn top atna Trk
topusu da karlk veriyordu. Bir top mermisi sivil halkn bulunduu dere yatana
yakn bir yere dt. O esnada biri Bozkrl ehit oldu diye bard. Biz o yne doru
bakarken Bozkrl topran altndan k verdi stn ban silkeledi ve top atnn
yapld tepelere doru dnerek "Yunan gavuru nereye kadar kaacaksn benden" diye
barmaya balad. Trk askerinin geriye kalan da Eme'ye gelmeye balamt. Bir
blk asker ya da drt takmdan olumas gerekirken bizim askerimiz 3035 kiilik
blkler halindeydi. ldrd Yunan askerinin potinlerini giyenler anslyd, dierleri
ya yaln ayak ya da arkla yryordu. adr bezinden fieklikler vard, bellerinde
ounun mermisi bile yoktu, matarasnda suyu torbasnda ekmei yoktu.
Blk komutanlar bir araya gelerek toplant yaptlar, drbnlerle kar tarafa
bakmaya baladlar. Bir tanesi sol taraftaki top sustu dedi o taraf Takmak tarafyd. O
ynde ok youn atmalar balamt 1.alayn geldii ynde de atma sesleri

118
ykseliyordu. Blk komutanlarndan biri sa ve sol tarafta toplam yedi top alr
vaziyette imdi karsam iki saate kalmaz o tepeleri alrm dedi. Ddn ald,
yaklak 3035 kii yars asker yars sivil, siviller babozuk denen ete yeleriydi
ayaa kalkt yarsnda silah bile yoktu baklar ve ular sivri ubuklar vard tepeye
doru harekete getiler. Onlarn peinden 2.blk harekete geti. 3.blk harekete
gemek zereyken kar tepede ate balam ve ksa sre sonrada sona ermiti. 3035
Kiilik yars silahsz 1.blk tepeleri almt. Yunan askeri silahlarn da brakarak
kamt. Eme yaklak 2 buuk yl sren Yunan igalinden 3 Eyll 1922'de kurtulmu
ama ile'de kadn, erkek, ocuk, yal kaamayan kim varsa ldrlm291, ile batan
aa yaklm hayvanlar telef edilmi ve tarlalar atee verilmiti292. Eme'nin dman
igalinden kurtarlmas esnasnda birok ehit verilmitir293 ve birok askerimizde
yaralanmtr294.
VII. ATATRK VE EME
Milli mcadelenin nemli mimarlarndan biri olan Bekir Sami Bey'in 3 Haziran
1919 tarihinde Eme'ye gelmesiyle, Eme birka gn iinde aktif bir milli mcadele
merkezi halini alm, Anadolu ve stanbul'un her yeriyle haberleme salanarak
tekilatlanma almalar hzlandrlmtr. Celal Bayar Eme'nin karargah merkezi
olarak seilmesinde tekilatlandrmada kendinden yardm umulan Eme Mfts Hac
Nazif Efendi'nin ahsi tesiri olduunu ifade etmektedir. Mustafa Kemal Paa'da Bat
Cephesine ilk yazsn 9 Haziran 1919 tarihinde Bekir Sami Bey'e gndermi ve cevabi
bilgi ak ile Bat cephesinde olup bitenlerden haberdar edilebilmitir295.
Mustafa Kemal Paa'nn kurtuluu mteakiben Uak' ilk resmi ziyareti 2 Eyll
1922 olarak bilinmekte ise de, baz kaynaklarda (mahalli tespitler)Uak'a teriflerinin
ilki Kurtulu Sava esnasnda 1920 yl Austos ay banda olup bu ziyaretinde cephe
kumandan Air Paa'nn karargah olan stasyon Caddesi zerinde ki Hamit Aa'nin
evine indii, ayn gece Mustafa Kemal Paa'nn zel trenle Eme cephesi diye
adlandrlan Elvanlar blgesine gittii sabaha kar Ankara'ya getii belirtilmektedir.

291 Sleyman oban ile 1996 ylnda yaplan grmeden alnmtr.
292 Bkz. Ek.910.
293 Eme muharebesinde ehit den askerlerimizin knye kaytlar iin Bkz. Ek.11-12-13.
294 Eme muharebesinde yaralanan askerlerimizin knye kaytlar iin Bkz. Ek.14.
295 Serdar Sarsr, a.g.e., s.357.

119
Bu bilgileri halen yaamakta olan baz grg sahipleri de (Memduh Uaklgil)
dorulamaktadr. Mustafa Kemal Paa, Uak' biri Kurtulu Sava esnasnda Kuva-y
Milliye hareketini dzenlemek iin dieri ise kurtuluu mteakiben eitli tarihlerde be
kez olmak zere toplamda alt kez ereflendirmitir.
30 Temmuz 1919 da merkezi Uak'ta bulunan Dou Milli Hareket Merkezi
kuruldu. Gnlerce ve aylarca gnll asker temini bunlarn bakm ve yerletirilmesi ii
ile urald.27 Temmuz 1920'de Uak Gnll Alay tekil edilerek Alaehir'e kadar
gelmi olan Yunanllarla savaa baladlar. Resmi olmayan mahalli tespitlere gre:
1 Austos 1920 Pazar gn, Mustafa Kemal Paa Uak'a gelerek, imdiki devlet
hastanesinin bulunduu yerde Uak'llar ve Uak Alay ile konuma yapt. 2 Austos'ta
Elvanlar Eme cephesine gidip geldiler. Mustafa Kemal'in Uak igalinden nce buray
ziyaret etmesi gnll asker yazm iini milis kuvvetleri almalarn hzlandrd. Bu
ziyareti mteakip gnlerde Banaz'dan 47 svari,19 gnll Hacm ve Sivasl'dan 100
svari Karahall'dan gnll birlikler gelip cepheye gittiler.296
Asm Gndz hatralarm adl eserinde: (Mustafa Kemal'in harp akademisinden
snf arkada snf kdemlisi Cumhuriyet devrinin 2.Genel Kurmay Bakan Mareal
Fevzi akmak'tan sonra) 297Yakup evki Paa'nn (Harp Akademisinde Mustafa
Kemal'in hocas), byk taarruzda dman nne katp kovalarken 3 Eyll 1922 de
Eme
srtlarnda Bakumandan'
bulduunu, Yanldn
syleyerek
zr
dilediini(evki Paa byk taarruzdan nce Mustafa Kemal'e eldeki malzeme ve
imkanla bu taarruzun aleyhimize olacan sylemiti) ve kendisini btn kalbi ile
tebrik ettiini anlatmtr. Bu tevazudan ve haktanrlktan ok mtehasss olan Mustafa
Kemal u cevab vermiti:
-"Hocam sa olunuz zafer; hepimizin, milletimizin, ordumuzun eseridir Allah'n
Trk milletine ltfudur."298
Yakup evki Paa Mustafa Kemal'in hocas idi. Byk taarruzda mevzii
kalacan bizi zmir kylarna kadar gtremeyeceini tahmin ediyordu. Kanaatini
byk bir aklkla da ifade etmiti. Fakat bakumandan taarruza karar verince btn
varl ile ona uymu elinden geleni yapmt. Orgeneral Asm Gndz hatralarnda

296 Erhan Akta, Atatrk ve Uak, stanbul 1981, s. 20.
297 Asm Gndz, Hatralarm, stanbul, 1973, s.125.
298Asm Gndz,a.g.e., s.132.

120
Mustafa Kemal Paa'nn Eme srtlarnda "Ordular lk Hedefiniz Akdeniz, leri" emrini
verdiini ileri srmektedir299. Mustafa Kemal ile beraber 1 Eyll 1922 sabah Eme
srtlarndaydk yanmam tek bir ev kalmamt. Bir kahvenin enkaz iinde iskemle
bulabildik. Bakumandan, smet Paa ve ben oturduk karargahmzdan beraberimizde
subay olarak rahmetli kr Ali vard. Mustafa Kemal'de "byk karar" arifesinde
olmann fevkaladelii grlyordu. Bir anda bana dnd: "-Hemen hazr olunuz! Bir
emir yazacaz".
kr Ali'ye iaret ettim kalem kat elinde bekliyordu diz kt elinde ki antay
beraberce tutarak seyyar bir masa durumuna getirdik. Her zamanki gibi dncelerini en
iyi ekilde ifade eden kelimeleri bulmakta hi zorluk ekmiyordu. Metnini zaferimizin
en deerli vesikas olarak hassasiyetle muhafaza ettiimiz tarihi emri yazdrd.

"Trkiye Byk Millet Meclisi Ordular!
Afyon-Dumlupnar byk meydan muharebesinde zalim ve marur ordunun
anasr- aslisini inanlmayacak kadar az bir zamanda imha ederek byk ve necip
milletimizin fedakarlklarna layk olduumuzu ispat ediyorsunuz. Sahibi olan bu Trk
Milleti istikbalinden emin olmakta hakldr. Muharebe meydannda ki maharet ve
fedakarlklarnz yakndan mahede ve takip ediyorum. Milletimizin hakkndaki
takdiratna delalet etmek vazifemi mtevaliyen ifa edeceim.
Bakumandanla teklifatta bulunulmas cephe kumandanlna emrettim. Btn
arkadalarmn Anadolu'da daha baka meydan muharebeleri verebilecei nazar-
dikkate alarak ilerlemesi ve herkesin kuva-i akliyesini, menabi-i celadet ve hamiyetini
musabaka ile ibzale devam eylemesini rica ederim."
Trkiye Byk Millet Meclisi Reisi

299 Asm Gndz, a.g.e., s.164, Orgeneral Asm Gndz Hatratnda Mustafa Kemal Paa'nn
"Ordular lk Hedefiniz Akdeniz,leri" Emrini Eme'de Yazdrdn Bildiriyor.Fakat Genel
Kurmay Bakanl Atase:3214-10-96/Ariv Dosyasnda Bu Tarihi Eri Ktahya line Bal
Altnta lesinin Bugnk Zafertepe, alky Kazasnda sz konusu emri Verdii
bildirilmektedir.Genel Kurmay Bakan Ve Bat Cephesi Komutanyla (Fevzi Paa Ve smet
Paa) 31 Austos 1922 Gn leyin Yunanllarn Ykp Yakt alky'e Geldikleri Ve
Burada Ykk Ve Henz Dumanlar Tten Bir Evin Avlusunda Bulunan Masa Gibi
Kullandklar Krk Bir Kan Arabasnn Etrafnda Durum Deerlendirmesi Yaptklar Ve
Bunun Sonucunda Bakomutann 1 Eyll 1922 Tarihinde Yaynlad Bildiri le "Ordumuza
lk hedefiniz Akdeniz, leri" tarihi emrini verdii tespit Edilmitir.Gerekli Belgeler stiklal
Harbi Arivi,Klasr:1761 Dos:111 Belge:5-2,Klasr :2284 Dos:30 Belge 89-1,Klasr:2019
Dos:71 Belge 6-1 ' de Mevcuttur.Konu ile ilgili belgeler iin Bkz. Ek-17-18.

121
te bana Eme srtlarnda bu tarihi emri yazdrd vakitte ayaa kalkt.
Bakumandan Mustafa Kemal geldi, gler yz ve nemli gzleriyle apoletlerimi o
mbarek elleriyle omzuma takt(terfi)" 300
Ayrca Hac Mft Nazif Efendi dzenli ordunun kurulmasndan sonra Ankara'ya
giderek Mustafa Kemal Paayla tanmtr. Konu ayrntl olarak Hac mft ile ilgili
blmde anlatlmtr.(Bkz. Hac Mft'nn Mustafa Kemal Paa ile grmeleri.)
Eme'nin 3 Eyll 1922'de dman igalinden kurtarlmasndan sonra, 4 Eyll
gecesi Bakumandanlk karargah Eme'ye tanacaktr.301 Bakumandan Mustafa
Kemal Paa'da bundan sonra ki yazmalarn Eme'den yapacaktr. Bakumandan
karargahn Eme'ye tanacan, 4 Eyll'de Uak'tan yazd harp telgraf ile Meclis
Bakanlna ve dier ilgili merkezlere bildirmitir.
Bakumandan Eme'ye gelir gelmez, ifre telgrafla Asm Paa (Gndz)'nn
Kolordu Kumandanl yetkilerini tadn bildirecektir.
Mustafa Kemal Paa Bakumandanlk karargahn Eme'ye tarken kaan
dmann geride brakt feci manzaray grm ve ilk frsatta harbin sebep olduu
yaralar tedavi iin hemen harekete gemesini Hkmetten istemitir. Bu konu ile ilgili
Eme'den 5 Eyll'de ektii telgrafta:
"Dmann terk ve tahliye ettii kasaba ve kylerde ifa eyledii facia her trl
tasavvurun fevkindedir. Kylerin byk ksm tamamen yaklmtr. Dmann ricat
(geri ekilme) yolu zerinde. Kalan zavall kyllerimiz, kylerinin zararlar zerine
sefalet ve zaruret iinde inlemektedirler. Bilinen durumdan dolay hkmete derhal
lazm gelen efkat ve yardmn yaplmas kati bir zaruret halini almtr. imdilik en
fazla himaye ve yardma muhta olanlara adil bir liste dahilinde datlmak zere
yksek emirlerinize verdiim paradan yz bin lirann acele olarak Bat Cephesi emrine
gnderilmesini ve senelerden beri zulm ve sefaletle peneleen halkmzn skntlarna
are olacak tedbirlerin hkmete alnmasn ve bildirilmesini rica ederim."demektedir.
Bat blgesinde halk budayn yeni toplam, bunu iyi bilen dman da zellikle Eme
blgesinde bu rn depolarn yakarak Mslman halkn a kalmasna sebep olmutu.
Genelkurmay bakanl kanalyla hkmet hemen harekete geerek, en ok hangi

300 Asm Gndz, a.g.e., s.185.
301 Mustafa Kemal Paa'nn Eme'ye geldiine dair belge iin Bkz. Ek.15-16.

122
kylerin yakld ve ihtiyalarnn bildirilmesi iin bat cephesine yaz yazarak
gereinin yerine getirilmesini bildirmitir.302
Bakumandan 6 Eyll gn Bat cephesi karargahnn bulunduu Eme'den
ayrlacaktr.303
Eme
6.9.38 (1922)
Byk Millet Meclisi kinci Bakan
Adnan Beyefendiye
cra Vekilleri Bakan Rauf
Beyefendiye
-Tel-
1.Yaynlanmayacaktr.
2.Bugn (6 Eyll) Eme'den Alaehir Salihli istikametine hareket ettim.
Bakumandan
Mustafa Kemal







302 Tlay Duran, "T.B.M.M. den Zafere", Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, stanbul, 1985, s.18.
303 Tlay Duran,a.g.m., s.19.

123
SONU
Tarihi boyunca eitli uygarlklarn hakimiyeti altna giren irin bir Anadolu
kasabas Eme, son dnemde en ok acy Yunan igalinde ekmitir. Trklerin
Anadolu'ya gelmesi ile Eme Trk Boylarn barndrmaya balamtr. Tarih ierisinde
Anadolu'da kurulan Trk devletleri ve beylikleri hakimiyetinde defalarca el deitirmi
daha sonra da Osmanl Devleti hakimiyeti altnda kalmtr. Osmanl Devletinin Birinci
Dnya Sava'nda yenilmesi sonucu Anadolu'nun igal edilmeye balamasyla Yunan
igaline uramtr.
gal ncesi Eme'de gerek Bekir Sami Bey'in faaliyetleri gerek Hac
Mft'nn faaliyetleri sonucu Kuvayi Milliye hareketi rgtlenmi ve Alaehir
kongresinde temsil edilmitir. Eme'de Rum ahalinin bulunmamas nedeniyle gvenilir
bir yer olarak grlp Milli Mcadelenin ilk dnemlerinde haberleme merkezi olarak
kullanlmtr. Ayrca demiryolunun gemesi de nemini arttrmtr. Bu arada Milli
Mcadele hareketinin liderlerinden Celal Bayar'n blgedeki Milli Mcadele taraftar
rgtleme almalar Eme'deki Yunanllara kar direnii etkili klmtr. Eme ve
evresindeki vatansever insanlar bir araya gelerek Kuvay Milliye ats altnda
mcadele etmilerdir. Bu mcadelede en etkin olan ahsiyetler ise ehit Ali Bey, Hac
Mft, Belediye Bakan Yunus Efendi, Hacim Muhittin Bey, brahim Tahtakl,
Yzba Selahattin ve zzettin Paa gibi kiilerdir.
Bilhassa ehit Ali Bey ile ilgili gnyzne kmam belgelere ulalm yapt
faaliyetler ve kahramanlklar gelecek nesile gururla aktarlacak ekilde gn yzne
karlmtr. Sleyman oban, Turgut Ylmaz, Sadk Snmez gibi blgedeki Milli
Mcadele hareketine bizzat tank olan veya o dnemi yaam akrabalarnn hatralarna
sahip olan kiilerle grlerek, yaanan olaylar akla kavuturulmutur. Ayrca Milli
Mcadele dneminde dzenli ordunun Eme ve evresinde Yunanllarla olan mcadele
aamalar kaynaklara dayanlarak incelenmitir. Gerek igal dnemi gerekse
Yunanllarn blgede ekildikleri srada yapm olduklar ve gnmzde unutulmaya
yz tutan Yunan mezaliminin korkun ekli tanklar ve kaynaklarla ortaya konmutur.
Trklere kar yaplan bu Yunan mezalimi ve soykrm giriimi insanlk tarihi asndan
kara bir lekedir.

124
Milli Mcadele hareketi srasnda Eme ve evresindeki ehit olan ve yaralanan
kahraman Mehmetiklerimiz tespit edilmitir.
Milli Mcadele dneminde Mustafa Kemal Paa Eme'ye gelerek, Yunanllarn
yapm olduu mezalimi bizzat yerinde grmtr. Bunun zerine Bakanlar Kuruluna
gnderdii yazda olayn vehametine iaret ederek gerekli yardmlarn derhal
yaplmasn istemitir.



























125
KRONOLOJ
M.. 676 da Eme Kimmer egemenlii altndadr.
M.. 130 da Eme Roma mparatorluu egemenlii altndadr.
M.S. 395 de Eme Bizans mparatorluu egemenlii altndadr.
1285 de Eme Germiyanoullar egemenlii altndadr.
1429 da Eme Osmanl mparatorluu egemenlii altndadr.
1867 Denizli Mutasarrflk olduu zaman, Takmak kaza merkezi olmu; Selendi,
Gre, nay ve Sirge nahiyeleri yeni kazaya balanarak Eme adn almtr.
1898 ylnda Elvanlar'dan demiryolu geince, Elvanlar-Takmak osesi (yolu)
yaplmaya balanm.
1900 ylnn sonlarna doru tamamlanmtr..
20 Ekim 1904 Hac Ahmet Nazif Eme Mftlne atand
15 Mays 1919 zmir Yunan askerleri tarafndan igal edildi.
21 Mays 1919 Hac Mft liderliinde Eme'de Kuva-y Milliye kuruldu.
3 Haziran 1919 Bekir Sami Gnsav Eme'ye geldi.
9 Haziran 1919 M.Kemal Paa'nn Bekir Sami'ye yazd telgraf 11 Haziran
1919'da Eme'de eline geti.
17 Haziran 1919 Bekir Sami Gnsav Eme'den ayrld.
30 Temmuz 1919 Merkezi Uak'ta bulunan Dou Milli Hareket Merkezi kuruldu.
8 Austos 1919 Birinci Nazilli Kongresi yapld Hac Mft ve Kuva-y Milliye
delegeleri kongreye katld.
1625 Austos 1919 Belediye Reisi Yunus Efendi, Eme delegeleri ve Mfreze
Kumandan olarak Hac Mft ile Alaehir Kongresine katld.
16 Austos 1919 Balkesir delegesi Hac Muhittin (arkl) Bey. Kongre bakan
seildi.
5 Eyll 1919 Celal Bayar Sarayky'e geldi, Hac Mft ve Hacim Muhittin
arkl tarafndan karland.
8 Eyll 1919 Hac Mft ve Celal Bey (Bayar)Kula'ya geti.
1920 Eyll 1919 kinci Nazilli Kongresi dzenlendi.
6 Ekim 1919 nc Nazilli Kongresi dzenlendi
11 Nisan 1920 Padiahn emriyle eyhlislam Drrizade Abdullah Efendi
Musfata Kemal ve arkadalarnn hain olduklarna dair fetva verdi.

126
16 Nisan 1920 Kar fetva yaynlanmasna karar verildi.
23 Nisan 1920 Trkiye Byk Millet Meclisi kuruldu
28 Haziran 1920 Eme yunanllar tarafndan ilk defa igal edilmitir.
11 Temmuz 1920 Eme ilk igalden kurtulmutur.
1 Austos 1920 Mustafa Kemal Paa Uak'a geldi.
2 Austos 1920 Mustafa Kemal Paa Eme cephesine geldi ,Elvanlardaki
birlikleri denetledi.
5 Austos 1920 Eme ikinci kez igal edilmitir.
24 Ekim 1920 yaplan Gediz muharebesinde Trk ordusu yenilgiye urad.
8 Kasm 1920 TBMM Reisi Mustafa Kemal Paa dzenli orduya geilmesi
konusunda smet Paa ve Refet Paa'ya talimat verdi.
611 Ocak 1921 Dzenli orduya geilmesiyle I.nn zaferi yaand.
2731 Mart 1921 II. nn zaferi yaand.
6 Temmuz 1921 Ali Bey ehit oldu.
19 Austos 1922 Yunanistan Bursa Askeri Kumandan A.alakopolos verdii
yazl emirle Yunan askerlerinin ekildii tm ky, kaza ve ehirlerin yaklmas emrini
verdi.
26 Austos 1922 Byk Taarruz ve Ba Komutanlk Meydan Muharebesi balad
1 Eyll 1922 Eme ve kyleri Yunanllar tarafndan yakld.
2 Eyll 1922 Mustafa Kemal Paa Uak'a geldi.
1-2 Eyll 1922 Trk ordular takip harekat ile Eme'ye ok yaklat.
3 Eyll 1922 Trk Ordular Eme'ye girdi ve Eme dman igalinden kurtuldu
24 Temmuz 1923 Lozan Antlamas imzaland.
29 Ekim 1923 Cumhuriyetin ilan edildi.
16,22 ve 23 Nisan 1924 Bakanlar Kurulu 149 kiilik liste hazrlayarak
Cumhurbakan Mustafa Kemal'e sundu.
1 Haziran 1924 Cumhur Bakan Mustafa Kemal'in listeye bir kii daha
eklemesiyle Yzellilikler (Hainler) listesi kararname halinde yaymland.
1 ubat 1927 Mft Hac Ahmet Nazif Efendi ehit edildi.
26 Mart 1934 Hkmet kona Elvanlar'a tanarak Elvanlar ile merkezi oldu.
29 Haziran 1938 kabul edilen Af Kanunu ile Yzellilikler de baland.


127
BBLYOGRAFYA
I. ARV BELGELER
1. Genelkurmay Bakanl Askeri Tarih ve Stratejik Ett Bakanl Arivi
stiklal Harbi Koleksiyonu, Klasr No: 1587, Dosya No: 44, Fihrist No: 3
stiklal Harbi Koleksiyonu, Klasr No: 1487, Dosya No: 44, Fihrist No:27
stiklal Harbi Koleksiyonu, Klasr No: 1592, Dosya No: 63, Fihrist No:3
stiklal Harbi Koleksiyonu, Klasr No: 2019, Dosya No: 71, Fihrist No:6-1
stiklal Harbi Koleksiyonu; Klasr No:1398, Dosya No:41, Belge No:2-2
stiklal Harbi Koleksiyonu; Klasr No:725, Dosya No:4, Belge No:5.
II. TBMM GZL CELSE ZABITLARI
TBMM Gizli Celse Zabtlar, C.I, II, III, IV, stanbul, 1999.
III. L YILLIKLARI VE SALNAMELER
Uak li Yll, 1973.
Manisa l Yll 1973.
Aydn Vilayet Salnamesi
IV. GAZETELER
Uak Bir Eyll Gazetesi 1994.
rade-i Milliye Gazetesi, 6 Mays 1920.
Ak Sz Gazetesi, 25. Nisan 1920.
Hakimiyet-i Milliye Gazetesi, 5 Mays 1920.
t Gazetesi, 19 Nisan 1920.
zmir'e Doru, 2 Mays 1920.
Erturul Gazetesi, 27 Nisan 1920.
Eme Grses Gazetesi, 25 Nisan 1984.
Hakikat Gazetesi, 19 Austos 1922.
HATIRALAR VE GRMELER
Ahmet Bozkurt'un yaynlanmam hatralar.
Turgut Ylmaz ile yaplan grmeler.

128
Sleyman oban ile yaplan grmeler
VI. TETKK ESERLER
ADIVAR, Halide Edip, zmir'den Bursa'ya, stanbul, 1980.
AKINCI, Recep, Eski Philedelpia- Bugnk Alaehir, zmir, 1949.
AKTA, Erhan, Atatrk ve Uak, stanbul, 1981.
ALBAYRAK, Mustafa, Milli Mcadele Dnemi'nde Bat Anadolu Kongreleri (17
Mart 1919 -2 Austos 1920), Ankara, 1998.
ALBAYRAK, Sadk, Son Devir Osmanl Ulemas, stanbul, 1981.
ATATRK, Mustafa Kemal, Nutuk, C. I-II, Ankara, 1987.
AYDEMR, evket Sreyya, Tek Adam Mustafa Kemal 19191922, C.II,
stanbul, 1999.
AYDINEL, Stk, Gney Bat Anadolu'daki Kuvva-i Milliye Harekat, Ankara,
1990.
BAYAR, Celal, "Bat Cephesi'nde Kuvva-i Milliye'nin Kuruluu ve Faaliyetleri"
(Yayna Hazrlayan: Tlay Duran), Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, Ankara, 1986.
BAYAR, Celal, Bende Yazdm, C.6, stanbul, 1968.
BELEN, Fahri, Trk Kurtulu Sava, Ankara, 1983.
BELGELERLE TRK TARH DERGS, stanbul, Haziran, 1985.
BYK LAROUSSE ANSKLOPEDS, C. 7, stanbul, 1985.
CEBESOY, Ali Fuat, Milli Mcadele Hatralar, stanbul, 1953.
CUINET, Vital, La Turquie D'Asie, C.III, Paris, 1894.
ALILAR, zzettin, kinci nn Muharebesinde 61.Frka, stanbul, 1932.
ALILAR,zzettin, On Yllk Savan Gnl, stanbul, 1999.
ELK, Recep, Milli Mcadalede Din Adamlar -1, stanbul, 1999.
DURAN, Tlay, "TBMM'den Zafere", Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, S.4,
stanbul, 1985.
EDP, Halide-Yakup Kadri- Falih Rfk-Asm Us, zmir'den Bursa'ya, stanbul,
1974.
ERGL, Teoman, Kurtulu Savanda Manisa 19191920, zmir, 1991.
GENEL KURMAY BAKANLII,Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, Ankara, 1992.

129
EMNYET GENEL MDRL, 150' likler, Emniyet Mdrl Polis
Dergisi, Ankara, 1998.
GENELKURMAY BAKANLII, Trk stiklal Harbi Bat Cephesi (15 Mays
1919-2 Kasm 1923), 2. Cilt 1. Ksm, Ankara, 1963.
GENELKURMAY HARP TARH BAKANLII, Byk Taarruzda Takip
Harekat, Ankara, 1969.
GEREKER, Mustafa Fehmi, Karacabey'den Ankara'ya, Ankara, 1982.
GKBEL, Asaf, Milli Mcadelede Aydn, Aydn, 1964.
GKMEN, Ramazan, "Milli Mcadelede Albay Bekir Sami Gnsav",
Jandarma Eitim Dergisi, S.39, Ankara, 2006.
GNDZ, Asm, Hatralarm, stanbul, 1973.
GRLER, Hamdi, Kurtulu Savanda Albay Bekir Sami-Gnsav- (Mays-
Haziran 1919), Ankara, 1994.
IIK, Hseyin, "Trk Yunan likileri", nc Askeri Tarih Semineri, Ankara,
1986.
KARACA, Emin, 150'likler, stanbul, 2004.
KARPAT, Kemal H., Ottoman Population 1830-1914, London, 1985.
KAYGUSUZ, Bezmi Nusret, Bir Roman Gibi, zmir, 1955.
KILI, Mithat, Yaynlanmam Eme ve evresi incelemesi.
KIRZIOLU, Neriman Grgnay, Eme, Ankara, 1994.
KTSKS, Dimitri, Yunan Propagandas, stanbul, 1963.
KONUKU, Enver, Alaehir Kongresi (16-25 Austos 1919), Ankara, 2000.
KSTKL, Nuri, Milli Mcadelede Denizli, Isparta, Burdur Sancaklar,
Ankara, 1999.
KUTAY, Cemal, Kurtuluun ve Cumhuriyetin Manevi Mimarlar, stanbul, 1955.
MADANOLU, Cemal, Anlar 19111953, stanbul, 1982.
McCARTHY, Justine, lm ve Srgn "Death and Exile", stanbul, 1998.
MISIROLU, Kadir, Trk'n Siyah Kitab Yunan Mezalimi, stanbul, 1979.
KTE, Erturul Zekai, "Yunanistan'n stanbul'da Kurduu Gizli htilal Cemiyeti
Kordus", Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, C.7, stanbul, 1971.
ZAKMAN, Turgut, u lgn Trkler, Ankara, 2005.
ZALP, Kazm, Milli Mcadele 19191922, C.12, Ankara, 1988.

130
ZCAN, Murat, Tarihin Inda Yunan Mezalimi, stanbul, 2005.
ZGEN, Abdurrahman, Milli Mcadelede Trk Aknclar, Ankara, 1971.
SARIKOYUNCU, Ali, Milli Mcadelede Din AdamlarC. II, Ankara, 1997.
SARISIR, Serdar, "Milli Mcadelede Eme", Uak Sempozyumu, stanbul, 2001.
SELUK, lhan, Yzba Selahattin'nin Roman,C. 2., stanbul, 1998.
SOYSAL, lhami, 150'likler Kimdiler, Ne Yaptlar, Ne Oldular?, stanbul, 1988.
SYLEMEZOLU, Galip Kemali, Yok Edilmek stenen Millet, stanbul, 1957.
TANSEL, Selahattin, Mondros'tan Mudanya'ya Kadar, C.1, stanbul, 1991.
TEKEL, lhan Selim LKN, Ege'deki Sivil Direniten Kurtulu Savana
Geerken Uak Heyet-i Merkeziyesi ve brahim (Tahtakl) Bey, Ankara, 1989.
TURAN, Mustafa, Yunan Mezalimi (zmir, Aydn, Manisa, Denizli, 1919-1923),
Ankara, 1999.
TURAN, Mustafa, "zmir'in galinden nce Anadolu'da Rum Taknlklar",
Atatrk niversitesi, Trk nklap Tarihi Enstits Dergisi, Erzurum, 1990.
TMER, Haim, Uak Tarihi, stanbul, 1971.
UMAR, Bilge, zmir'de Yunanllarn Son Gnleri, Anakara, 1974.
US, Asm, Grdklerim, Duyduklarm, Duygularm, stanbul, 1964.
UZUNARILI, smail Hakk, Osmanl Tarihi, C.1, Ankara, 1972.
UZUNARILI, smail Hakk, Ktahya ehri, stanbul, 1932.
NAL, Muhittin, Miralay Bekir Sami Gnsav'n Kurtulu Sava Anlar,
stanbul, 2002.
ZM, Turgut, Kuva-y Milliyeci Hac Mft'nn Hikayesi, zmir, 2000.
YALAZAN, Talat, Trkiye'de Yunan Vahet ve Soykrm Giriimi, Ankara, 1994.
YETKN, Sabri, Ege'de Ekyalar, stanbul, 1996.
YURT ANSKLOPEDS, C. 10, stanbul, 1981.
YCEL, Yaar SEVM, Ali, Trkiye Tarihi, C.I-II, stanbul, 1931.







131










EKLER









132
Ek.1.
(ehit Ali Bey'in akrabalar Ali Tevfik ve Taner Bolel'den alnan vesika)

133
Ek.2.
(ehit Ali Bey'in akrabalar Ali Tevfik ve Taner Bolel'den alnan vesika)

134







EKLER

























Ek. 3
(ehit Ali Bey'in akrabalar Ali Tevfik ve Taner Bolel'den alnan vesika)

135
Ek.4.
(ehit Ali Bey'in akrabalar Ali Tevfik ve Taner Bolel'den alnan vesika)

136
Ek.5.
(ehit Ali Bey'in akrabalar Ali Tevfik ve Taner Bolel'den alnan vesika)

137


Ek-6
(Genelkurmay Bakanl, Harp Tarihi Vesikalar Dergisi, S.63, Ankara, 1968.)

138

Ek.7
(Genelkurmay Bakanl, Harp Tarihi Vesikalar Dergisi, S.63, Ankara, 1968.)

139

Ek.8
(Genelkurmay Bakanl, Harp Tarihi Vesikalar Dergisi, S.63, Ankara, 1968.)

140

Ek.9

141

Ek.10

142






Ek.11

143






Ek.12

144






Ek.13

145






Ek.14

146






Ek.15
(Tlay Duran, "TBMM'den Zafere", Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, S.4, stanbul,
1985)

147






Ek.16
(Tlay Duran, "TBMM'den Zafere", Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, S.4, stanbul,
1985)


148






Ek-17

149






Ek-18


150
ZGEM


19 UBAT 1963 tarihinde Ankara' da dodum. lkokulu ve Ortaokulu
Ankara'da bitirdim. Liseyi stanbul Kuleli Askeri Lisesinde bitirdim.1986 ylnda Kara
Harp Okulundan mezun oldum.20042005 de Eskiehir Osmangazi niversitesinde
tarih lisans tamamlama derslerini aldm. 2005-2006 retim ylnda Frat niversitesi
Sosyal Bilimler Enstits Cumhuriyet Tarihi Anabilim Dalnda Yksek Lisansa
baladm.
Burhanettin ENL