ATATRK NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TARH ANABLMDALI Oktay ZGL TORTUM VE NARMAN EVRESNDE TARH VE ARKEOLOJK ARATIRMALAR YKSEK LSANS TEZ TEZ YNETCS Do. Dr. Alpaslan CEYLAN Erzurum2007 II II NDEKLER ZET. V ABSTRACT... VI NSZ.. VII KISALTMALAR VIII LEVHALAR LSTES . XI GR. 1 1.NARMAN VE TORTUM BLGES CORAF ZELLKLER. 1 1.1. NARMAN BLGES CORAF ZELLKLER. 1 1.1.1. JEOLOJ VE JEOMORFOLOJ... 1 1.1.2. klim zellikleri 3 1.1.3.Toprak zellikleri.. 3 1.1.4. Bitki rts zellikleri. 4 1.2.TORTUM BLGES CORAF ZELLKLER... 5 1.2.1. Jeolojik Ve Jeomorfolojik zelikler. 5 1.2.2.klim zellikleri. 6 1.2.3. Toprak zellikleri. 7 1.2.4. Bitki rts.. 7 2. PREHSTORK (TARH NCES) ALAR... 9 2.1.Paleolitik a 9 2.1.1.Jeolojik Zamanlar.. 10 2.1.2.Alt Paleolitik a... 11 2.1.3. Orta Paleolitik a 12 2.1.4. st Paleolitik a. 14 2.2. Mezolitik (Epi-paleolitik) a. 16 2.3. Neolitik a. 17 2.4.Kalkolitik a.. 18 2.5.Tun a. 21 2.6. Karaz Kltr. 26 III 3.URARTU DEVLET 28 3.1.Kurulu Dnemi 28 3.2.Gelime Dnemi... 28 3.3.Gerileme ve k Dnemi.. 29 3.4.Urartu Merkezleri.. 30 3.4.1. Van-Tupa Kalesi.. 30 3.4.2. Tupa Nekropol-Altntepe... 31 3.4.3. Toprakkale (Rusahinili) 33 3.4.4.Aa ve Yukar Anzaf Kaleleri. 34 3.4.5.avutepe / Sardurihinili 36 3.4.6. Dilkaya Hy 38 3.4.7.Karagndz 40 3.4.8.Giyimli (Hrkanis). 40 3.4.9.Krzt Kalesi. 41 3.4.10.Norgh Kalesi.. 42 3.4.11.Kaml Nekropol.. 43 3.4.12.Gavurkale Nekropol.. 43 3.4.13.Kalecik Nekropol.. 44 3.5.Urartu Kltr ve Medeniyeti 44 3.5.1.Urartu Mimarisi. 44 3.5.2.Urartu Askeri Mimarisi.. 44 3.5.3.Sivil Mimari... 46 3.5.4.Urartu Ulam 47 3.5.5.Urartu Yazs.. 48 3.5.6.Antsal Kaya Kaplar 49 3.5.7.Urartu Madencilii. 50 3.5.8.Urartu Sulama Sistemi... 51 3.5.9.Urartu Taocaklar ve Atlyeleri 52 4. ARATIRILAN MERKEZLER.. 53 4.1. Tortum Kalealt Kalesi. 53 4.2.Tortum Kalesi... 53 IV 4.3.Kapkaya Kalesi 53 4.4. Dikyar Kalesi... 54 4.5. Gkda Kalesi . 54 4.6. Yankta (Ekrek) Kalesi... 54 4.7. Eski Ekrek (Yerlemesi).. 55 4.8. Bakale Kalesi . 55 4.9.Boa Kalesi... 56 4.10.Samikale.. 56 4.11.Alabalk Kalesi... 56 SONU.. 58 KAYNAKA. 60 LEVHALAR.. 101 ZGEM... 126 V ZET YKSEK LSANS TEZ NARMAN VE TORTUM EVRESNN TARH VE ARKEOLOJK ARATIRMALARI Oktay ZGL Danman: Do. Dr. Alpaslan CEYLAN 2007-SAYFA126+ XII Jri: Do. Dr. Alpaslan CEYLAN Do. Dr. Haldun ZKAN Yrd. Do. Dr. brahim AYKUN Medeniyetlerin doduu yer olan Anadolu'nun kuzeydousunda bulunan Tortum ve Narman Havzas binlerce yldr byk devletlerin Anadolu ve Kafkaslara almak iin kulland bir gei noktas olmutur. Tortum ve Narman Blgesinin imdiye kadar bilinen tarihi ierisinde en eski yerleim yerleri oluturmaktadr. Fakat bu blge ve evresinin tarihinin daha eskiye gittii dnlmektedir. nk blgenin evresine nazaran daha uygun iklim ve corafi artlara sahip olduu dnlrse yerlemeye daha uygun olduu grlecektir. Ancak bugne kadar yaplan tespitlerde Paleolitik dnemlere ait ta alet ve gerelerin bulunmamas yaplan almalarn azl ile ifade edilebilir. Bu blgede daha sonra belirleyici topluluklarn banda Diauehi'ler ve Urartular gelmektedir. Anahtar Kelimeler: Tortum, Narman, Erzurum, Diauehi VI ABSTRACT MASTER THESIS A HISTORICAL AND ARCHEOLOGICAL SURVEY OF THE ENVIRONMENT OF NARMAN AND TORTUM Oktay ZGUL Supervisor: Assoc. Prof. Alpaslan CEYLAN 2007-PAGES 126+XII Jury: Assoc. Prof. Dr. Alpaslan CEYLAN Assoc. Prof. Dr. Haldun ZKAN Asst. Prof. Dr. brahim AYKUN The Tortum and Narman basin which is located in the northeast OF Anatolia, the cradle of civilization, has been a pass to Anatolia and the Caucasus for many great nations. Tortum and Narman are the oldest settlements in that region yet it is supposed that the history of these settlements is even older than that of the region. One reason is that these settlements have a climate more suitable for settlement than the rest of the region. The little findings of stone tools and other equipments belonging to the Paleolithic age must be traced back to the few excavations done in the region. Further important communities like the Diauehi's and Urartian have also lived in this region. Keywords: Tortum, Narman, Erzurum, Diauehi, Urartian VII NSZ Bu almada Narman ve Tortum evresinin tarih ncesi alar ve blgede gerekletirilen arkeolojik ve corafi aratrmalarn sonular ele alnmtr. Ne yazk ki blgede gnmze kadar yaplm olan eskia tarihine ynelik aratrmalarn azl sebebiyle bu almann ortaya koyaca sonularn blgedeki eskia tarihinin aydnlatlmasna bir k tutaca fikrindeyim. almamn giri blmnde Tortum ve Narman evresinin bir gei blgesi olmas stratejik neme sahip olmas sebebiyle havzann corafi zellikleri ortaya konmutur. kinci blmde blgenin tarih ncesi alar incelenirken genelde Anadolu'nun zelde ise Narman ve Tortum evresi dikkate alnmtr. nc blmde ise blge tarihinde nemli bir yeri bulunduuna inandmz Urartu'lar ele alnmtr. Drdnc blmde ise Tortum ve Narman evresinde hocam Do. Dr. Alpaslan CEYLAN ile yaptmz yzey aratrmalar ve imdiye kadar blgede yaplm olan tarihi corafi ve arkeolojik aratrmalarn sonular ele alnmtr. Arazi almalarnda deerli yardmlarn benden esirgemeyen hocam Do. Dr. Alpaslan CEYLAN,a Ar. Gr. Yasin TOPALOLU'na, Yavuz GNATI'ya sonsuz teekkr ederim. Erzurum2007 Oktay ZGL VIII KISALTMALAR AAA : Annals of Archaeology and Anthropology, London. AA : Archologischer Anzeiger, Berlin. Ac Ant Hung : Acta Antiqua Academiae Scientiarum Hungaricae, Budapete AfO : Archiv fr Orientforschung, Berlin-Graz. AfO-NF : Archiv fr Orientforschung-Neue Folge, Berlin. AJA : American Journal of Archaeology, Baltimore, Norwood, Concord, New York. AMI : Archaeologische Mitteilungen aus Iran, Berlin. Anadolu-Anatolia : Ankara niversitesi DTCF Arkeoloji Enstits Yayn Ankara. AnAr : Anadolu Aratrmalar, stanbul. Anatolica : Anatolica. Annuaire International pour les Civilisations de l'Asie Anterieure, Leiden. AO : Der Alte Orientalia, Leipzig. Ar Or : Archiv Orientalni, Prag. ARI I : Assyrian Royal Inscriptions I, Wiesbaden. ArkST : Arkeometri Sonular Toplants, Ankara. AST : Aratrma Sonular Toplants, Ankara. AS : Anatolian Studies, London. BiOr : Bibliotheca Orientalis, Leiden. CAH : Cambridge Ancient History. Cambridge. DTCFD : Dil, Tarih, Corafya Fakltesi Dergisi, Ankara. HChI : Handbuch der Chaldischen Inschriften, Graz. IEJ : Israel Exploration Journals, Jerusalem. IRAN : Journal of the British Institute of Persian Studies, London. IRAQ : Published by the British Shcool of Archaeology in Iraq, London. Ist. Mitt. : stanbuller Mitteilungen. Deutshes Archologisches IX Institute, Tbingen. A : Trkiye Diyanet Vakf, slam Ansiklopedisi, stanbul. JA : Journal Asiatique, Paris JAOS : Journal of the American Oriental Society, New Hevan. JCS : Journal of Cuneiform Studies, New Haven. JNES : Journal of Near Eastern Studies, Chicago. KBo : Keilschriftexte aus Boghazki, Leipzig-Berlin. KUB : Keilschrift-Urkunden aus Boazki, Berlin. KST : Kaz Sonular Toplants, Ankara. MDOG : Mitteilungen der Deutschen Orient-Gesellschaft in Berlin, Berlin. MTA : Maden Tetkik Arama Enstits Dergisi, Ankara. MVAG : MitteilungenderVorderasiatisch-gyptischen Gesellschaft, Berlin. MVAeG : Mitteilungen der Vorderasiatisch-gyptischen Gesellschaft, Leipzig. Or Ns : Orientalia. Nova Series, Roma. PZ : Prhistorische Zeitschrift, Berlin, Leipzig. RA : Revue Archologique, (Nouvelle Srie) Paris. REA : Revue des Etudes Anciennes, Strasbourg. RHA : Revue Hittite et Asianique: Organe de la Societe des Etudes Hittites, Paris. RLV : Reallexikon der Vorgeschichte, Berlin. TAD : Trk Arkeoloji Dergisi, Ankara. Tel Aviv : Tel Aviv. Journal of the Institue of Archaeology of Tel Aviv University, srael. TKU : Topographische Karte Von Urartu, Berlin. TTAED : Trk Tarih, Arkeologya ve Etnografya Dergisi, Ankara. TTKong. : Trk Tarih Kongresi, Ankara. TBA-AR : Trkiye Bilimler Akademisi Arkeoloji Dergisi, stanbul. UKN : Urartskie Klioobraznyne Nadpisi, Moskova. X VDI : Vestnik Drejnev storii, Moskova. WVDOG : Wissentschatlische Verffentlischungen der Deutschen Orient-Gesselschaft, Leipzig. ZA : Zeitschrift fr Assyriologie, Berlin. ZE : Zeitschrift fr Ethnologie, Berlin. XI LEVHALAR LSTES Harita-1 Trkiye Corafi Blgeleri Harita-2 Urartu Yaylm Haritas Harita-5 Tortum-Narman Blgesi Cografi Yaps Harita-6 Tortum-Narman Blgesi Tarihi ve Arkeolojik Merkezler Resim-1 Kalealt Kalesi-/Tortum Resim-2 Kalealt Kalesi/Tortum Resim-3 Tortum Kalesi-/Tortum Resim-4 Tortum Kalesi/Tortum Resim- 5 Dikyar Kalesi /Tortum Resim-6 Dikyar Kalesi /Tortum Resim-7 Yankta (Ekerek) Kalesi /Narman Resim-9 Yankta (Ekerek) Kalesi/Narman Resim-8 Yankta (Ekerek) Kalesi/Narman Resim-10 Yankta (Ekerek) Kalesi/Narman Resim-11 Yankta (Ekerek) Kalesi/Narman Resim-12 Yankta (Ekerek) Kalesi/Narman Resim-13 Yankta (Ekerek) Kalesi/Narman Resim-14 Yankta (Ekerek) Kalesi/Narman Resim-15 Eski Ekerek Yerlemesi/Narman Resim-16 Eski Ekerek Yerlemesi/Narman Resim-17 Eski Ekerek Yerlemesi/Narman Resim-18 Eski Ekerek Yerlemesi/Narman Resim-19 Bakale Kalesi/Narman Resim-20 Bakale Kalesi/Narman Resim-21 Bakale Kalesi/Narman Resim-22 Bakale Kalesi/Narman Resim-23 Bakale Kalesi/Narman Resim-24 Bakale Kalesi/Narman Resim-25 Boakale/Narman Resim-26 Boakale/Narman XII Resim-27 Boakale/Narman Resim-28 Boakale/Narman Resim-29 Samikale/Narman Resim-30 Samikale/Narman Resim-31 Samikale/Narman Resim-32 Alabalk/Narman Resim-33 Alabalk/Narman Resim-34 Alabalk/Narman Resim-35 Alabalk/Narman Resim-36 Alabalk/Narman Resim- 37 Baba- Haho Kilisesi/Tortum Resim-38 Baba- Haho Kilisesi/Tortum Resim-39Baba- Haho Kilisesi/Tortum Resim-40 Baba- Haho Kilisesi/Tortum Resim-41 Baba- Haho Kilisesi/Tortum Resim-42 Baba- Haho Kilisesi /Tortum 1 GR 1.NARMAN VE TORTUM BLGES CORAF ZELLKLER 1.1. NARMAN BLGES CORAF ZELLKLER 1.1.1. JEOLOJ VE JEOMORFOLOJ Narman ilesi Dou Anadolu Blgesinin kuzeydousunda Erzurum il snrlar ierisinde yer almaktadr. Yzlm 1275 km olan Narman ilesi, kuzeyden Oltu, kuzeydoudan enkaya, doudan Sarkam, gneydoudan Horasan, gneyden Pasinler, batdan ise Tortum'la komudur. (Harita 1) Ynetim bakmndan Erzurum'a bal olan ile, corafi zellikleri bakmndan Dou Karadeniz Blgesi ierisinde yer alr. lenin bugnk grnmn kazanmasnda tektonik hareketler byk rol oynam, yer yer kvrlmalara ve faylamalara sebep olmutur. Bugn blgede kuzey gney dorultusundaki basn tektonii etkisini gstermektedir.1 Tektonik hareketlere bal olarak ok sayda fay hatt meydana gelmitir. Bunlardan biri kuzeybat-gneydou dorultusundadr. Bu fay hatt da blgede zaman zaman meydana gelen depremlere sebep olmaktadr. le yerleim merkezinin kuzey kesiminde de genellikle oligosen yal formasyonlar gzlenmektedir. Oligosende scak ve kurak iklim artlar sebebiyle iddetli oksidasyon olurken, dier yandan gl ortamnda iddetli buharlama meydana gelmitir. Oligosen arazisinin en st ksmnn oluturan beyazms ve sarms renkteki horizon ilenin kuzeyinden balar ve dou bat ynnde uzanr.2 Aratrma sahasnda kaln jips tabakalara ve bu tabakalar arasndaki kumta ve killere ska rastlanr. Jipsli alanlar gneyden bir fay tabakas tarafndan snrlandrlm olup, olduka kvrml bir yap zellii sergiler ve karmak bir yapya sahiptir. Kimyasal tortul kayalardan biri olan jips kolay kolay paralanabilmekte, eilip bklmekte ve eriyebilme zellii gstermektedir.3 Sahadaki Kuartner'e ait alvyonlar, zellikle Bykay deresi ve Narman suyu evresinde geni bir yaylma eilimi gsterirler. Alvyonlar akarsular 1 Bayraktutan-Dayan - Ylmaz 1984:7 2 Atalay 1982:11-13 3 Bayraktutan-Dayan - Ylmaz 1984:5 2 tarafndan tanan kum, kil, ak gibi eitli elementlerden oluur. Saha bir btn olarak incelendiinde bir birinden farkl 4 jeomorfolojik bir biim gsterir. a. Yksek Sahalar b. Az Eimli Sahalar c. Tabaka Basamakl Yre d. Alvyal Dzlkler Yksek sahalar; dou-bat ynnde uzanan Bykay deresinin kuzeyindeki yreler oluturmaktadr. Bu sahalarda fay hatlarnn da etkisiyle eim farkllar ve arazi birden bire ykselir. Mesela; Gneyba tepe (2126m) ve Kokoan tepe (2090m) ile Bykay deresi arasnda ykselti fark 400m'yi gemektedir ve aralarnda ok az uzaklk vardr. lenin kuzeyinden ykselen eimli saha yerlemeyi de olumsuz ynde etkilemitir. Oligosen yal formasyonlardan oluan yksek sahalarda, iddetli akarsu andrmas sonucu arzal bir topografya yaps meydana gelmitir. Yksek sahalardaki vadiler genellikle ksa olup "V" profili gen vadi zellii tarlar.4 Az eimli sahalarn kuzey yamalarnda yer yer heyelan olaylar meydana gelmitir. Neojen tabakalarnn kuzeye doru eimli olmalar, ktle hareketlerinin daha ok bu yamalar zerinde gelimesine sebep olmutur.5 Aratrma sahasnda tabaka basamakl yre reliefine, Bykay ve Kamz derelerinin gneyinde rastlanmaktadr. Saha neojendeki kelen gl- akarsu, akarsu-gl sedimentlerinden meydana gelmitir. Gerek tabakalarn diren farkll gerekse monoklinal yap zellii, akarsu andrmasnn da etkisiyle basamak geliimini hazrlamtr.6 Genellikle sulu tarm yaplan alvyal dzlkler, Narman suyu ve kollar tarafndan tanan alvyonlardan olumutur. Alvyal dzlkler genellikle Bykay deresi kenar boyunca yer almlardr. Alvyal dolgu malzemesinin temelini genellikle kanglomera ve kum talar oluturur. Genilii bazen 1,5 km varan dzlkler eim deerlerinin dk olmas sebebiyle sulamay kolaylatrmaktadr. 4 Uzun 1986:12 5 Uzun 1986:12 6 Farmaz 1986:23-24 3 1.1.2. klim zellikleri nceleme sahasnn iklim zelliklerini belirlemek iin uzun sreli iklim elamanlarn ieren meteorolojik verileri ihtiya vardr. Ancak Narman Meteoroloji stasyonu (1959-1981) yllar arasnda sadece ya rasatlar yapm ve faaliyetleri de 1981'de durdurulmutur. Bu sebeple sahann iklim zellikleri corafi benzerlikler dikkate alnarak Tortum ve Oltu Meteoroloji stasyonlarnn verilerinden faydalanlmtr. Tortum 1954, Oltu ise 1950 ylndan beri blgede meteorolojik rasatlar yapmaktadr.7 Sahann iklim elemanlarn incelemeden nce blgede etkili olan hava ktlelerini incelemek faydal olacaktr. Dou Anadolu Blgesi, Ekim ayndan itibaren Mays ayna kadar Sibirya zerinden gelerek blgeyi etkisi altna alan kontinantal kutbi hava ktlelerinin etkisi altndadr.8 Bu sebeple blgede ar k artlar yaanmaktadr. Yaz aylarnda ise, blge gneyden sokulan Karadeniz'e kadar ulaan scak kontinantal tropikal hava ktlelerinin etkisine girmekte, scaklk ykselmekte ve buharlama artmaktadr. Isnan havann ykselmesiyle konveksiyonel yalar da artmaktadr.9 Blgede klar souk, yazlar ise nispeten daha scak geer. Tortum'da Temmuzda ortalama scaklk 19.8C iken Oltu'da 22.3C 'dir. Bir yl iindeki donlu gn says Oltu'da 112 iken Tortum'da 129'dur. Yalara bakld zaman Narman'da yllk ortalama ya miktar 416.5mm'dir. Bu rakam (Oltu 384.9mm ve Tortum 455mm) Oltu'ya gre fazla Tortum'a gre ise azdr. En ok ya Narman'a Mays aynda (68.6mm) ve en az ya ise Eyll aynda (17.6mm) dmektedir. 10 1.1.3. Toprak zellikleri Yzyllardan beri antropojen faktrlerin etkisi sonucu blgedeki doal bitki rts byk lde tahrip olmutur. Buna bal olarak blgede iddetli toprak erozyonu meydana gelmitir. Aratrma sahasnn topraklarnn 7 "klim zellikleri incelenirken yararlanlan istasyonlardan Tortum 1550m, Oltu 1275m, Narman ise 1650m yksekliindedir." 8 Erin 1953:23 9 Atalay-Ylmaz-Tetik 1985:37 10 1984 Devlet Meteoroloji Genel Mdrl Verileri. 4 oluumunda jeolojik yap, iklim zellikleri ve eim deerleri etkili olmutur. Blgede farkl jeolojik formasyonlar zerinde deiik toprak trleri gelimitir. Toprak oluumunda kuraklk sebebiyle fizyolojik paralanma da etkili olmutur. Eim deerlerinin yksek olmas sebebiyle blgede toprak erozyonu etkili olmutur. Blgedeki toprak yaps zonal, azonal ve intrazonal gruplara ayrlr. 1970 Toprak Taksonomisine gre ise bu topraklar mollisol ve entisoller olarak snflandrlr.11 lenin gneyinde ve gneybatsnda zonal topraklar grubuna giren kestane renkli topraklar yer alr. Mollisoller olarak adlandrlan bu topraklar Pliosen ve Miosen arazisi zerinde olumulardr. Buna paralel olarak Mollisoller zerinde yer yer heyelan olaylar meydana geldiinden tarmsal faaliyetler yrtlrken glklerle karlalmaktadr. lede dou bat ynnde akan Bykay deresi kenarlar boyunca, azonal toprak grubu ierisinde yer alan alvyal topraklar bulunmaktadr. Bu topraklar yine azda olsa Narman suyu, Kamz ve Bulank dereleri boyunca varlk gsterirler. le yerleim sahasnn kuzeyinde, jipsli arazi zerinde gelimi intrazonal topraklar yer almaktadr. Entisoller iende ele alnan bu topraklar jipsli formasyonun eitli zelliklerinden etkilenmilerdir. Bu sebeple bitki rts bakmndan zayf ve plak bir grnt arz ederler. Bu da blgenin geim kayna olan hayvancl olumsuz ynde etkilemektedir. 1.1.4. Bitki rts zellikleri Doal bitki rts yzyllardan beri eitli sebeplerle tahrip olduu iin blge bitki rts bakmndan fakir bir durumdadr. Tarm alanlar dnda step formasyonu olduka fazladr. Bu step formasyonu tabii deildir. Nitekim baz kasaballar 50-60 yl nce Byksrt evresinde az sayda da olsa saramlarn olduunu belirtmilerdir. Aalk alanlar daha ok Bykay, Bulank ve Kamz derelerinin kenarlar boyunca yer tutmaktadrlar. Akarsu kenarlar 11 Atalay 1982:62-75 5 boyunca yabani ide, ide ve kavak aalarna rastlanr. Ayrca blgede elma, vine, kiraz aalar da yaygnlk gsterir. Blgede yar kurak iklim artlar altnda gelimi otsu karakterdeki step trleri gelime gstermitir. Bunlar arasnda baklagillerden geven, toplu iekgillerden civanperemi, acmk, yavan otu, papatya, sr kuyruklugillerden, srkuyruu, budaygillerden mavi ayrk, domuz ayr saylabilir.12 Bilinsizce hayvan otlatlmas baz step trlerinin giderek azalmasna sebep olmaktadr. Buna karlk hayvanlarn pek holanmadklar geven, ayrk v.b. step trleri de yayl gstermektedir. 1.2. TORTUM BLGES CORAF ZELLKLER 1.2.1. Jeolojik ve Jeomorfolojik zelikler Tortum idari olarak Erzurum'a bal olmakla birlikte, Karadeniz Blgesinin Dou Karadeniz Blm ierisinde, oruh rmann kollarndan birisini oluturan Tortum ay vadisinde yer almaktadr. Dousunda Akdalar, batsnda Mescit dalar, Gneybatsnda Dumlu dalar ve Kargapazar dalar bulunmaktadr. st Kratese formasyonlar volkanik ara katkl bir fli serisi eklinde sahada yaylmtr.13 lenin gneyinde Miosen ve Oligosen'e ait tuzlu ve jipsli depolar bulunmaktadr.14 le merkezinin Yeildere Mahallesinde ve evresindeki st Miosen'e ait formasyonlar volkanik kkenlidirler ve geni bir yaylm gsterirler. Stratigrafik sralamada 3 jeolojik niteye ayrlr. a. Aglomeratik Alt Lav Serisi; bazalt, andezit ve akllarn gri tf ile birlemesiyle meydana gelmi ve aglomera olarak gelimitir. b. Tf, jips ve kum ta ara tabakal Marn serisi c. Aglomeratik st Lav Serisi; ak gri renkte olan volkanik tf balantl andezit, bazalt, diabaz ve akllardan meydana gelmi aglomeradr.15 12 Atalay 1982:76-79 13 Gattinger 1962:1/500.000 lekli Trkiye Jeoloji Haritas 14 Erin 1953:90 15 Acar 1975:15-16 6 Aratrma blgesinde alvyonlar da etei ve vadi tabanlarnda gelimitir. Sahann jeolojik oluumunda ounlukla bazik ve ntr zellikte lav, tf ve aglomeralar nemli rol oynamtr. st Miosen srekli olarak Alp Orojenezi'nin etkisinde kalmtr. Buna bal olarak Yeildere Mahallesi ile Stl Mahallesi arasnda iki fay gelimitir. Kuzeydekinin uzunluu 2km, gneydekinin uzunluu ise 3km kadardr.16 Sahann jeomorfolojik zellikleri dar ve derin vadi tabanlaryla tepelik alanlardan oluur. Blgenin bugn ki grnmn kazanmasnda jeolojik yap, tektonik olaylar ve d etkenler nemli rol oynamtr. Tortum ay vadisi Dumlu dalarndan kaynaklarn alan kuzey-gney ynnde uzanan konsekant karakterli bir vadidir. Bu vadinin dou ve batdan birleen kollar ise subsekant zellikte vadilerdir. Su toplama alan 1700-2250m yksekliindeki tepelerdir. nceleme alanndaki Kaledibi, amlca ve Baheli Mahallelerinde grlen heyelanlar, toprak kaymalar ve akmalar eklinde meydana gelmektedir. Kopma yerleri daha ok belirgin atlaklar olup, ayrlan ktle bulunduu yerin eimine gre vadi tabanna doru kaymaktadr. Heyelan sahalarnda yama eilimleri 20- 30 derece arasnda deimektedir. Sahada etkili olan heyelann sebepleri arasnda; eim deerlerinin fazla oluu bitki rtsnn yoksun oluu ve gnmzde etkileri devam eden don olaylar yamur, kar v.b. gstermek mmkndr. 1.2.2.klim zellikleri Dou Anadolu Blgesi k mevsiminde, Sibirya ve Kuzeybat Avrupa'dan kontinantal ve marritim hava ktlesi ile gneyden sokulan kontinantal hava ktlesinin etkisi altndadr. Bu sebeple blgede iddetli k ve ar hava artlar etkili olmaktadr.17 K mevsiminde daha ok termik doulu, yksek basn kontrolnde uzun sreli (5-10 gn) etkili k souklar ve kararl hava ktleleri etkilidir.18 Yaz mevsiminde blge genellikle tropikal hava ktlelerinin etkisi altndadr. Gei 16 Acar 1975:26-28 17 Erin 1969:298-300 18 Farmaz 1986:23-23 7 mevsimlerinde ise daha ok marritim polar hava ktleleri ile gneyden sokulan tropikal hava ktlelerinin karlamasyla cephesel yalar olumaktadr.19 Blgede yllk ortalama scaklk 8.2C'dir. En scak ay ortalamas Temmuz (19.8C) ve en souk ay ortalamas Ocak (-4.2C)'dir. Tortum'da yllk ortalama ya miktar 455.6mm'dir. En ok ya Mays aynda (68.2mm) ve en az ya ise Eyll aynda (19.1mm)'dir. En fazla yal mevsim ilkbahardr. En az yal mevsim ise ktr. Yllk ortalama karl gn says 28'dir. En ok karl gn says Ocak ayna rastlar.20 Blgede scak su kaynaklar bulunmamasna karlk souk su kaynaklar olduka fazladr. 1.2.3. Toprak zellikleri Blgenin toprak zellikleri ayrntl olarak "Toprak-Su" tarafndan yaplmtr.21 Doal bitki rtsnn tahribinden sonra sahann ekolojik ortam bozulmutur. Az eimli yerler, vadi tabannda meyve sebze bahesi olarak, yksek kesimlerde de ayr olarak deerlendirilmektedir. Eim deerlerinin artt yerlerde bitki rts tahrip olduu iin iddetli toprak erozyonu ortaya kmtr. Tortum ile merkezinin dousunda ve batsnda nispeten eimin az olduu yerlerde kahverengi topraklar yer almaktadr. Bu topraklar azonal toprak grubu iine girerler. Kahverengi topraklarn verimi nispeten dktr. nceleme sahasnn vadi yamalarnda, zellikle 5-10 derece eim gsteren birikinti yelpazeleri ve konileri zerinde kollvyal topraklar grlr. Bu topraklar ana kayacn zelliini tarlar. Aratrma sahasnda, geni vadi taban olmadndan alvyal topraklar pek fazla bulunmaz. Arazinin orman ve bitki rts bakmndan yoksun oluu toprak erozyonunu arttrmaktadr. 1.2.4. Bitki rts Blge yar kurak-yar nemli iklimler arasnda yer ald iin bitki rts de step-pak grnl kuru ormanlardan meydana gelmitir. ok eski tarihlerden 19 Atalay-Ylmaz-Tetik 1985:37 20 1984 Devlet Meteoroloji Genel Mdrl Verileri. 21 "Toprak-Su" 1978;78 8 beri sre gelen orman tahribi asli orman formasyonunun ortadan kalkmasna ve antropojen step formasyonunun gelimesine sebep olmutur.22 nceleme sahasnda yaygn olan doal bitki rtsn step formasyonu oluturmaktadr. Step formasyonuna dahil olan baz trler unlardr: Toplu iekgillerden civan peremi, yavan otu, papatya, stleen, ta nanesi, am iei, zerlik otu v.b. gsterilebilir.23 Tortum ay ve buna karan dereler boyunca st, kavak, yabani ide, yaban gl ve allar yaygnlk gsterir. 22 Uzun 1986:13 23 Uzun 1986:14. vd. 9 2. PREHSTORK (TARH NCES) ALAR Tarih; yaz ncesi ve yaz sonras birde gei sreci olan n tarih (Prehistorya) ile blme ayrlmtr. Yazl tarih, M.. 3. binde yaznn bulunmasyla balamtr. Bu dnemden sonraki gelimeler tarihiler iin kolay alglanabilir iken Prehistorik dnem iin ayn eyi syleyebilmek imkan dahilinde deildir. nsanlk tarihi, yazyla beraber hzl bir gelime kaznm olmakla beraber ok uzun ve zorlu bir sre geirmitir. Tarih aratrmaclar bu uzun dnemi kendi arasnda eitli safhalara blmlerdir; Paleolitik a (Alt Paleolitik, Orta Paleolitik, st Paleolitik) Neolitik a (Erken Neolitik, Orta Neolitik, Ge Neolitik), Kalkolitik a (Erken Kalkolitik, Orta Kalkolitik, Ge Kalkolitik), Tun a (lk Tun I, II, III, Orta Tun, I,II, III, IV, Son Tun) eklinde 5 ana ksma ayrlmaktadr. Anadolu corafyasnda lk Tun andan sonra Prehistorik yani (n tarih) daha sonra da Historik (tarihi alar) a'n balad kabul edilmektedir.24 2.1.Paleolitik a Bu dnem, insann avlanma ve yenilebilir bitkilerin toplanmasyla beslendii, maaralarda ve snaklarda yaad bir dnemdir. Bu dnemdeki insann hayatta kalma sreci an artlar gerei srekli bir g de beraberinde getirmitir. 1989'da C.J. Thomson akmak tann yontulmasyla elde edilen baltalar, kesiciler, deliciler, kazyclar v.b. aletleri tasnifle ie balayarak dnemi Paleolitik veya Eski Ta a olarak adlandrmtr.25 J.Lubbock ise insanlarn yaam biimlerine bakarak bu dneme "Toplayclk ve Avclk Dnemi" adn vermitir.26 Fakat Thomson'un Paleolitik dnem bata olmak zere alar 24 Dou Anadolu Prehistoryasyla ilgili geni bilgi iin bak.; Memi 1989, Knal 1962, Akurgal 1999, Harmankaya-Tannd, 1996 (Tay-I), Harmankaya-Tannd-zbaaran 1997 (Tay-II), Harmankaya-Tannd-zbaaran 1997 (Tay-III), Harmankaya-Erdodu, 2002 (Tay IV). Bingl 2005: 1 vdd, Topalolu 2006: 1 vdd. 25 Dinol 1982:5, Akurgal 1987:12, Knal 1987:9, Memi 1989:8, Akurgal 1999:2, Yldrm 2000:13 26 Dinol 1982:5, Knal 1987:10, Memi:1989:9 10 buluntularna gre tasnif ederek ayrmas bilim dnyasnda daha ok kabul grmtr. 2.1.1. Jeolojik Zamanlar Jeologlar dnyay incelerken kendilerine kolaylk olsun diye dnyann gemiini snflandrmlardr. Bunlara gre dnya eskiden gaz halinde bulunuyordu. Bu gaz halindeki dnyann kat hale gelmesi yaklak 4-5 milyar gibi bir zaman almtr.27 Bundan dolay 4 gelime evresi gze arpar: lkel Dnem (Primitif Dnem): 570/540 milyon yllar arasna Arkean ve Algonkien devirleri de denir. I. Zaman (Paleozoik): Jeologlar bu dnemin 540-200 milyon yl nceye tekabl ettiini sylerler. Bu zamanda hem karada hem de denizde canllara rastlanmtr. Bu devir kendi arasnda da 6 ksma ayrlr. Bunlar; Permian, Karbon, Devonian, Silvrian, Ordovikan ve Kambrian'dr. II. Zaman (Mezosoik): Gnmzden 200-70 milyon yl nceye tekabl eder. Bu dnemde hayat biraz daha gelimitir. ne yaprakl bitkiler, srngenler, dev kular bu dnemin bir zelliidir. Kendi arasnda e ayrlr. Bunlar; Kretakeous, Curasik ve Triasik'tir. III. Zaman (Kenozoik): Zamanmzdan yaklak 70-2 milyon yl ncedir. Dnya grnt itibariyle bugnkne yakndr. klim olduka scaktr. Hayvanlar alemi gelimi ve bunlar ierisinde yer alan memeliler geni yer tutmutur. Bitkiler ise gnmzdekilere yakndr. Kendi arasnda 4'e ayrlr. Bunlar; Poliosen, Miosen, Oligosen ve Eosen'dir. IV. Zaman: Gnmzden 2 milyon yl nceye kadar gider. Bu dnemde iklim deiimleri sonucu buzul ktleleri gneye doru ilerlemi ve byk lde karalar kaplamtr. Kendi arasnda Pleistosen (Buzul Devri) ve Holosen (Buzul Sonras Devir) diye ikiye ayrlr. 27 Bu konuda detayl bilgi iin bk. Baykal:1974; Ketin 1984; Yldrm 11 Prehistoryaclarn "alet yapan insan" olarak adlandrdklar ilk insann Pleistosen dneminde ortaya kt varsaylmaktadr.28 Pleistosen'in nerde balayp nerde bittii hakknda tam bir fikir birlii yoktur. Pleistosen sresince nemli iklim deiimleri yaanm, bu deimeler hem dnyamz etkilemi hem de dnemin kltrlerinin yaylmasnda etkili olmutur. Ayn zamanda bu deiim g hareketlerini de etkilemitir. 2.1.2.Alt Paleolitik a Eski dnyay oluturan Asya, Avrupa ve Avrupa ktalar arasnda bir kpr grevi yapan ve kltrler aras bir kavak olma zellii gsteren Anadolu'nun Paleolitik dnemi ile ilgili aratrmalar son 50 yla kadar azd. nk bu bilim dal zor ve fazla zveri isteyen bir alan olduu iin belki de Trkiye'de yeterince tannmam ve bekledii ilgiyi grememitir. Mzelerimizde bile bu dnemle ilgili olan buluntular tek bir vitrinle snrl kalm, yontma ta endstrisinin geirmi olduu evreler stn kr ele alnmtr. Paleolitik insannn hayat hakkndaki bilgiler ok snrldr. Bunda ta aletlerin dndaki bulgularn gnmze kadar ulamamas etkin rol oynamtr. Trkiye'de Paleolitik dnem iin maara ve ak hava yerlemelerinde ayrntl kazlarn yaplmamas Trkiye iin kesin bir kronolojinin yaplamamasna yol amtr. Trkiye'de ayrntl ve sistematik kazlar yaplmad mddete bu meseleler bir problem olarak bilim adamlarnn karsna kacaktr. Trkiye'deki Paleolitik aletlerin, kronolojileri kesin olarak saptanm olan dier blgelerdeki alet tiplerinden farkl olduu da apak bir gerektir.29 Avrupa ktasnda (ayta) endstrisinin, yaklak olarak 1 milyon yl nce yaand teorisi gnmz Fransa'snda Nice kenti yaknlarnda bulunan Vallonet maarasnda yontma ta aletlerle birlikte ele geen hayvan kemiklerine uygulanan tarihlendirme yntemi sonucu elde edilen 950.000 tarihine dayandrlmaktadr.30 28 Leakey 1988:13. 29 Harmankaya-Tanand 1996:14 30 Arsebk 1995:74 12 Trkiye'de de Tunceli Eekisefine31, Malatya Akta32, Adyaman ehramuz yakn, Ankara etepe33 ve lhan Ky34, stanbul Yarmburgaz35 ve Gaziantep Dllek36 buluntularna dayanlarak ayta endstrisinin varl ortaya konulmutur. Daha nce yaplm olan aratrmalarn topland ve paleolitik yerlemelerinin anlatld S.Harmankaya ve O.Tannd'nn hazrladklar Trkiye Arkeolojik Yerlemeleri 1'de yaklak 105 tekil buluntu yeri ve 58 konaklama yerinin tespit edildii ifade edilmektedir.37 alma sahamz oluturan Narman ve Tortum blgesinde bu dneme ait kesin ifadelerle belirtemediimiz bir merkezin varl tespit edilememitir. Bu sebeple evresinin Oltu, Uzundere ve Erzurum gibi stratejik konuma sahip olduu dnlrse blgenin yeterince aratrlmad grlecektir. 2.1.3. Orta Paleolitik a: Alt Paleolitik a'da geimini toplayclkla salayan38 insan olu bu dnemle birlikte avclk ve toplayclk evresine gemitir.39 Daha nceki dnemde bulduklaryla geimini salayan insanolu yaptklar aletlerle besinleri paralamay renmitir.40 Bu dnem ayn zamanda yaplan aletlerin silah olarak kullanlmaya baland bir dnemdir.41 nsann ara yapmaya geiteki gsterdii gelime ve avcla balamas toplayclk ekonomisinin almasnda nemli bir 31 Kkten 1971:16, Lev, 21/12: Kkten 1974:3; Yalnkaya 1981:214; Yalnkaya 1985:429; Harmankaya-Tannd 1996, 14, Eekisefine. 32 Kkten 1974:3; Lev. 5/2, 5; Yalnkaya 1985:429; Harmankaya-Tannd 1996:14, Akta. 33 Kkten 1951:212, Lev. XVII; Kkten 1952b; 198; Kkten 1953:186; Harmankaya-Tannd 1996:14, etepe Yerlemesi 34 Kkten 1946:224; Kkten 1947b 441-444, Lev.LXXXII-LXXXIII; Kkten 1951:212-213; Kkten 1953:186-188; Takran 1990:38; Harmankaya-Tannd 1996:14; lhanky 35 Kansu 1960:708-709; Kansu 1960:657-671, Kansu 1964:205-213; Kansu 1965:547-548; Kansu 1970:117; 1972:22-31, Res 1-53; Kkten 1963:227-228; Arsebk et all:1990:9-38; Arsebk et all:1991:17-41; Arsebk et all: 1992:1-21; Arsebk 1996a:15-18; Arsebk 1996b:23-50; zbaaran 1995:27-39; Harmankaya-Tannd 1996:Yarmburgaz. 36 Atasayan 1939:314-315; Kkten 1947a:163; Kkten 1947c:234-235, Lev. 5; Kkten 1952b:198; Mellink 1956:371; Goetze 1957:13; Perrot 1962:18, Lev. 9; Bostanc 1963:88-109; Bostanc 1975b:317-321; Bostanc 1980:14-25; Konsu 1971:217; Tomsky 1982:246-247; Yalnkaya 1985:403-413; Yalnkaya 1990:38-40; Takran 1990:40; Harmankaya-Tannd 1996:Dllek 37 Anadolu'da ki Alt Paleolitik Yerlemeler iin bk. Harmankaya-Tannd 1996 38 Childe 1994:53; Childe 1996:42; enel 1995:51; Diakov-Kovalev 1987:13 39 Childe 1994:54; Childe 1996:42; enel 1995:52; Diakov-Kovalev 1987:4 40 Childe 1994:54; Childe 1996:42; enel 1995:52; Diakov-Kovalev 1987:14; Leakey 1988:46 41 Leakey 1988:55. 13 rol oynamtr.42 Erkeklerin avcla gemesiyle beraber, kadn-erkek i blm ve sosyal yapda da nemli deiiklikler ortaya kmtr. nsanolu artk yeni bir evreye "Avclk ve Toplayclk" dnemine girmitir.43 Avclk ve toplayclk dneminde ekirdek talar kullanlmaya balanmtr. Bunlarn en gelimi biimi ise el baltalardr. El baltalar; kt ve geni srtn elin ayasna yerletirilerek kavranan, dar, ucu sivriltilmi 15-20cm byklnde olan talardr. nsann uzun bir sre bu aletleri av ve sava aleti olarak kulland sanlmtr. Fakat L.S.B. Leakey, bunlar silahtan ok her ite kullanlan aralar olduunu ve satrlarn ada olduunu ortaya koymutur.44 Avcln balamasyla beraber erkekler avclkta kadnlar da toplayclkta kalmlardr. Bylece ilk i blm ortaya km ve kadnlar toplayclkta uzmanlaarak verimlilii arttrmlardr.45 Bu ekilde kadn ve erkein bir arada almasyla beraber toplumsal i birlii ortaya km ve ilikiler pekitirilmitir.46 Bu dnemde atein kontrol altna alnmas salanm, gece souktan korunulmu, yakalanan av hayvanlarnn piirilerek yenmesi salanmtr.47 Atein maddi faydasnn yan sra takm ruhunu oluturan insanlarn onun etrafnda toplanarak duygusal ilikilerini gelitirdikleri de sylenebilir. Avc ve toplayc gruplaryla toplaycln srekli gebeliinden insanlar kurtulmu ve beslenme imknlarn da gelitirmilerdir. Bu ekilde insann hayat standartlar da yava yava ykselmeye balamtr.48 Trkiye'de Paleolitik a yerlemelerinin hemen hemen Anadolu'nun tamamna yayld bilinmektedir.49 Ankara yresi50 gibi baz yerlerdeki yerleme bolluunu ise aratrma younluunun fazlalyla aklamak mmkndr. 42 enel 1995:58 43 enel 1995:58 44 Leakey'in el baltalar zerindeki almalarnn ayrntlar iin bk. Leakey 1988:22-24. 45 lin-Segal 1974:11; enel 1995:60 46 enel 1995:61 47 Childe 1994:34; Childe 1996; enel 1995:61 48 enel 1995:62 49 Anadolu'da ki dier Paleolitik Yerlemeler iin bk. Harmankaya-Tannd 1996. 50 Ankara ve evresinin orta paleolitii bk. Kkten 1953; enyrek 1944a; enyrek 1958a; enyrek 1961a; Yalnkaya 1981; Tomsky 1982; Tomsky 1992; Yalnkaya 1995; Kansu 1937; Kansu 1938a; Kansu 1938b, Kansu 1939; Kansu 1940; Kansu 1945a; Kansu 1947; Kansu 1971; Goetze 1957; Kansu-Ozansoy 1948; Knal 1962; Harmankaya-Tannd 1996. 14 zellikle Antakya Tkal51 maaras yalnz bu a temsil eden buluntularyla nem kazanmtr. Yalnkaya tarafndan ynetilen Karain52 kazalarnda Orta Paleolitik a'a tarihlenen tabakann ok kaln oluunun saptanmas, bu yremizdeki Orta Paleolitik a alet topluluunun daha iyi anlalmasna yol aacaktr. Anadolu'nun ilk insan fosilleri de bu aa ait bir maara olan Karain maarasnda ele geirilmitir. 2.1.4. st Paleolitik a: Bu ada insanlar uzmanlam ve zellemi bir "Uzman Avclk" zelliine sahiptir. Bu tr ekonomide avclk erkekler tarafndan yaplmaktadr. Kadnlar ise adr, giysi yaplmas, yemek piirme v.b. ev ileriyle uramaktadrlar.53 Bu uzman avclk dneminin sonuna doru insan topluluklar klanlar biiminde rgtlenmeye gemilerdir.54 Uzman avclk dneminde insanlarn konumaya balad kabul edilir. Bylece insan deneyimlerini kendinden sonrakilere aktarmay baarmtr.55 Uzman avclk dnemi inannn hayal dnyalarnn somut rneklerini onlardan gnmze kadar gelmi olan maara ve kaya resimlerinde, kk heykelciklerde grebilmek mmkndr. Yukar Paleolitik'in maara ve gravrlerinin ounluunu hayvanlar oluturur.56 Bu resimlerde insanlar pek yoktur ya da ok azdr. nk insan bu dnemde doaya ait bir anlaya sahiptir ve doann etkisindedir.57 51 enyrek 1958b:57-60, Lev. I-Res. I - II, Lev. II-Res. I, Lev. IV-VII; enyrek 1959a:9-22, Lev. I-XIV; enyrek 1959b:688; enyrek 1960:707-708; enyrek 1961b:518; Mellink 1960:37; Mellink 1961:37; Mellink 1962:72; Knal 1962:10; Alkm (U-B) 1963:71; Minzani- Deroche 1988:277; Harmankaya-Tannd 1996, Tkal. 52 Btn Paleolitik a boyunca yerleim gren Karain maaras iin bk. Kkten 1947:229-233; Kkten 1949:819-824; Kkten 1952b:199- Res.6,8; Kkten 1955:271-283; Mellink 1962:72; Mellink 1964:151; Mellink 1965:135; Mellink 1967:156; Mellink 1968:126; Yalnkaya 1994:23- 33; Yalnkaya 1995a.;57-60; Yalnkaya 1995b:1-11; Deroche 1993:147-148; Albrecht 1990:211-222; Esin-Benedict 1963:340; Harmankaya-Tannd 1996 Karain. 53 Melleart 1975:18; enel 1995:71. 54 Dinol 1982:8; enel 1995:74. 55 enel 1995:75 56 enel 1995:76; Karpuz 1977:2 57 enel 1995:76 15 Gne, yldz gibi doa glerinin bulunmamas, bitkilerin pek az grlmesi, insanlarn dnyadan ok hayvanlarla ilgilendiklerini gsterir. Bunun sebebi de geim sorunudur. izimleri yaplan hayvanlarn genellikle insanlarn geimlerini saladklar hayvanlar olmalar ve hayatlarn bu hayvanlara balyor olmalar bunun bir gstergesidir. Bu sebeple st Paleolitik Resimleri yorumlayan bilim adamlar insanlarn bu resimleri sanat kaygsyla deil, geim kaygs iin izdiklerini sylerler.58 Maara ve duvar resimlerinin yapl sebebi hayvanlarn oalmas ve avn baarsnn artacann inancdr.59 Ava kmadan nce bu resimlerin nnde yaplan bu trenler, avclar fizyolojik ve psikolojik olarak ava hazrlama ilevi stlendii dnlebilir.60 st Paleolitik'in baka bir simgesi de heykelciliklerdir. Bu heykelcilikler genelde talardan, fildiinden, yontulmu balktan yaplmtr. Heykelciklerin baka bir blm de arkeolojide "Vensler" diye isimlendirilen cinsel zellikleri abartlm bazlar gebe olan kadn heykelciklerdir. Bunlar bilim adamlar tarafndan "bereket klt", "dourganlk klt", "verimlilik klt"'nn iareti olarak yorumlanmtr.61 Ayrca bu kltler daha sonra "Ana tanra" motifinin prototipini tekil etmitir.62 Bu ada alet yapmnda kullanlan kemik, boynuz ve ahabn yan sra baka birok alet ve yapm malzemeleri de ortaya kmtr.63 En ok grlen aletler; n kazyc, yan kazyc ve kalemdir.64 st Paleolitik an sonuna doru mikrolit aletler ortaya km ve bu kk aletler bir araya getirilerek byk aletler yaplm ve insann zeka seviyesi giderek bir artma gstermitir. Yontma ta endstrisinin yan sra kemik alet yapmnn var oluu bu a simgeleyen elerdendir. 58 Leakey 1988:130; Childe 1996:52; enel 1995:76 59 Toynbee 1978:50; Leakey 1988:130; Childe 1996:52; enel 1995:77 60 enel 1995:77 61 Childe 1995:40; enel 1995. 62 Ayrntl bilgi iin bk. Capar 1979; Ik 1991; Belli:2001. 63 Leakey 1988:130; Childe 1995:42. 64 Harmankaya-Tannd 1996:17 16 Bu an Trkiye'de ki baz buluntu yerleri, stanbul Aal65, stanbul Gmdere-Kilyos66, Antalya Beldibi Kumbaca Kaya Sna67, Kahramanmara Direkli Maaras68, Van Kzlarn Maaras69 ve Antakya Merdivenli Maara70 yerlemeleridir. Bu aa ait buluntular burada saylamayacak kadar oktur.71 2.2. Mezolitik (Epi-paleolitik) a: Bu ada insanlar yine ta aletler kullanmakla beraber, avclk ve toplayclkta youn olarak faaliyet gstermilerdir. Hayat biimindeki en kkl deiik, insanlarn besin retimine gemesi olmutur. Tahl retiminden elde edilen tohumlarla ekmeye balanlm, giderek hayvanlar evcilletirilmeye balanm, insanlar besinlerini yetitirdikleri topraa balanmaya balamlardr. Tarma ve yerleik hayata geiin ilk aamalarnn ortaya kt bu a aratrmaclar tarafndan gei dnemi kabul edilmekle beraber yine de Paleolitik an devam saylmtr. Bu sebeple bu aa Epi-paleolitik de denilmektedir. Trkiye'de scakln artmasyla beraber buzul a son bulmu ve iklim artlar gnmze yaklamtr. klim deimesiyle beraber insanlar gnlk hayatta kullandklar aletleri de gelitirmilerdir. Mikrolit aletler youn olarak kullanlmtr. Trkiye'de bu aa ait buluntu yerleri arasnda; Burdur yaknnda 65 Esin 1979:50; Esin 1992:63-64; Esin 1994:452-453; zdoan 1982:48; zdoan 1983a:137; zdoan 1984:67; zdoan 1985:222; zdoan 1986a:416; Gatsov-zdoan 1994:101-106; Harmankaya-Tannd 1996; Gmdere-Kilyos 66 zdoan 1982:48, Lev.XV.res.8; zdoan 1983a:137.res.2; zdoan 1986b:411; zdoan 1985:221-232; Gatsov-zdoan 1994:106-107; Esin 1992:64; Esin 1994:452; Harmankaya- Tannd 1996; Gmdere - Kilyos 67 Bostanc 1959:131-140, 145-163, Lev.I-XV; Bostanc 1963b:253-262; Bostanc 1964:17-36; Bastanc 1966:21-24, Lev I-III; Bostanc 1967b:64-83, Lev.I-IV, res I-VII; Knal 1962:11-12; Anafi 1918:27-29; Mellink 1968:126; Mellink 1970:159; Mellink 1977:291; Esin 1981a:11-18; Harmankaya-Tannd 1996: Beldibi / Kumbaca 68 Kkten 1959:15; Kkten 1960:47-48, Lev. I,IV,V,VIII; Mellink 1964:151; Hour setal:1994:151; Harmankaya-Tannd 1996: Direkli Maaras 69 Belli 1975:28-29; Belli 1979:19-27 70 enyrek-Bostanc 1956:81-83; enyrek-Bostanc 1958a:147-156, Lev. I-IV; enyrek- Bostanc 1958b:171-184; Bostanc 1967a:19-24, tab. V-VII; Knal 1962:10; Harmankaya-Tannd 1996: Merdivenli Maara. 71 st Paleolitik aa ait yerleim yerleri iin bk. Knal 1987; Memi 1989; Akurgal 1989: Harmankaya-Tannd 1996: TAY 1; Yldrm 2000. 17 Baladz / Baradz72, Konya yaknnda Dervi Han73, Samsun Tekkeky74, Ankara Macunay75, Antalya Kumbaca Kaya Sna76 Belba Kaya Sna77, Adyaman Keiler78 gsterilebilir. 2.3. Neolitik a: Deien iklim artlarna uyum salayarak insanoluna besin retimine getii ilk dnemdir. Bu ada tarm yaplmaya balanm, hayvanlar evcilletirilmeye balanm, anak mlek kullanlmtr. Bu yzden bu dneme Neolitik a ad verilmitir.79 Neolitik dnem; insann ekolojik basklar ap, topraa hakimiyetinin balad nemli bir dnemdir. Bu dnem baz aratrmaclara gre "evrim"80, baz aratrmaclara gre isi de "devrim"81 olarak kabul edilmitir. Neolitik a insan yaamnn tm elerini etkilemitir. Topraktan yerlemeye, mimari, mekan kullanm, teknikler, demografik, sosyal yap ve sanatsal rnlere kadar etkili olmutur. Btn bu olgular birbirleriyle anlaml bir btn oluturmulardr. Avc, toplayc hayat tarzndan yerleik ky hayatna geilmesi ilk olarak Yakn Dou'da zellikle Kuzey Levent Blgesi'nde meydana gelmitir. Yine bu aamada Anadolu'nun aktif bir rol oynad bir gerektir. Gneydou Anadolu'nun Kuzey Levent ile beraber Neolitiklemede82 ki rol son yllardaki aratrmalara gre iyice belirgin bir hal almtr. 72 Kansu 1945a; 278-282, Lev.II-III; Kansu 1945b:155; Kkten 1952a:201; Goetze 1957:16; Knal 1962:12; Esin 1981a: 7-8; Hours etal 1994:73; Harmankaya-Tannd1996: Baladz / Baradz 73 Cohon-Erol 1969:391, 393-394, 397; Cohon 1970:130, ek.2; Erol 1972:25; Esin 1981:7; Hours etal 1994:114; Harmankaya-Tannd 1996: Dervi Han. 74 Kkten 1941:124; Kkten 1944a:470; Yalnkaya 1985:429; Harmankaya-Tannd 1996: Tekkeky 75 Kansu-Ozansoy 1948:387-390; Bostanc 1967b:58; Harmankaya-Tannd 1996: Macunay. 76 Bostanc 1959:131-140, 145-163, Lev.I-XV; Bostanc 1963b:256; 258-260, Lev. II, Esin 1981a:15-18; Hour setal 1994:78; Harmankaya-Tannd 1996: Beldibi Kumbaca 77 Bostanc 1962:233-251; Esin 1981a:15-18; Hours etal1994:78; Harmankaya-Tannd 1996: Belba 78 Vonder Osten 1933:131; Anati 1968:29-32; Harmankaya-Tannd 1996: Keiler Maaras 79 Neolitik a: baz aratrmalarda Yeni Ta Devri yada Cilal Ta Devri olarak geer. Neolitik a ayrrken anak mleksiz Neolitik a ve anak mlekli Neolitik a olarak ayranlar vardr. 80 Esin 1979:14. 81 Childe 1996:54; Braidwood 1990:161; enel 1995:163 82 Bu terim Neolitiin ilk evresi iin kullanlmaktadr. 18 Neolitiin balangcn ve oluumunu anlamak iin Anadolu'nun nemini vurgulamak gerekir. Ayn zamanda Anadolu'nun Gneydou Avrupa ve Akdeniz kylarnn Neolitiklemesinde ki rol de son derece nemlidir. 1960 ncesinde Trkiye'de Coba Hyk83, Mersin Yumuktepe84, Gzlkule85 dnda anak mlekli Neolitik aa ait yerlemeler yoktur. Ancak sonraki yllarda "Bereketli Hilal" ad verilen ekirdek blgenin kuzeybatsnda Toros Dalarnda ilk yerleik toplumlar aydnlatabilecek ayn86, Biris87, Gbekli Tepe88 v.b. birok yer tespit edilmitir. Yine ayn paralelde Haclar89 ve atalhyk90'te yaplan kazlar Anadolu'da bu an epeyce bir buluntularla var olduunu ispatlamtr. Suberde / Grklk Tepe91, Erbaba92, Can Hasan I93 ve Can Hasan III94 kazlar bu an varln iyice pekitirmitir. 2.4.Kalkolitik a: Kalkolitik terimi, bakr bulgularn bu ada ortaya kmas sebebiyle bu ad almtr. Neolitik ada madenin kullanlmaya baland dnlrse bu dnemin ilk maden kullanlmaya baland dnem olduu ortaya kar. Son zamanlarda yaplan bir aratrmaya gre; Tun alarnn ayrmn yapan tun 83 Gastrong 1908:114-117; Gastrong 1913:68; Gastrong 1937:132-134; Bittel 1939:100-101; Yakar 1991:87; Harmankaya-Tannd-zbaaran 1992: Coba Hyk/Sakapz 84 Gastrong 1953; Melkart 1975:56; Yakar 1994:31; Hakmankaya-Tannd-zbaaran 1997; Gzlkule 85 Melkart :1954:192; Melkart 1962:43-47; Harmankaya-Tannd-zbaaran 1997; Gzlkule 86 Braidwood 1964; Mellink 1965:138; Alkn (H) 1970:2; Harmankaya-Tannd-zbaaran 1997; ayn 87 Benediet 1980:136,138-139, Lev.23/1,2,4; ambel-Braidwood 1980:12-13; Harmankaya- Tannd zbaaran 1997; Biris Mez. 88 Benediet 1980:139-140; Braidwood 1986:8; Balkan-Atl 1994b: 98-99; Hours etal, 1994:144; Harmankaya-Tannd-zbaaran 1997; Gbekli Tepe. 89 Melkart 1958b:134-151; Melkart 1960b:67; Mellink 1960:62; Melkart 1961a:39-75; Erol 1972:13-52; Esin 1981:33-38; Harmankaya-Tannd-zbaaran 1997; Haclar. 90 Melkart 1961b:172-177; Esin 1981:47-59; Melkart 1982:117-168; Harmankaya-Tannd- zbaaran 1997; atalhyk. 91 Bordaz 1964; Bordaz 1965:30-32; Mellink 1965:134-135; Bordaz 1966:32-33; Alkm (H) 1967:4-5; Bordaz 1969: 43-71; Harmankaya-Tannd-zbaaran 1997; Suberde / Grklk 92 Bordaz 1969:43-71; Mellink. 1970:159; Bordaz 1973:282-288; Esin 1981:41-46; Yakar 1991:148-151; Harmankaya-Tannd-zbaaran 1997; Erbaba 93 French 1962:96-37; French 1964:21-22;Yakar 1991:196-200; Harmankaya-Tannd-zbaaran 1997; Can Hasan I 94 French 1970:139-148; French 1912 :181-190; Esin 1981a:38-41; Harmankaya-Tannd- zbaaran 1997; Can Hasan III 19 retimi ise arsenli tun olarak ilk kez Kalkolitik a'da ortaya kmtr95. Anadolu'nun dalk ve ovalk bir corafyaya sahip olmas blgedeki kltrlerin birbirlerinden bamsz olarak gelimesine zemin hazrlamtr. Kalkolitik a snflandrmas ierisinde ayrc zellikler arasnda maden kullanm ilk sray almaktadr. Avcln, tarma ncelik tanmas sonucu kalkolitik toplumu avclkla ilgili figrler ve erkek tasvirleri yerini bereket simgesi olarak kabul edilen kadn figrlerine brakmtr. Leopar figrleriyle desteklenen tanra heykelleri sanat deeri asndan olduka nemlidir. Heykelcilik yapmnda kil kullanlmtr. Resim sanat ise duvarlara deil, pimi toprak kaplara ounlukla geometrik desenler olarak uygulanmtr. Haclar96 ve Erken Kalkolitik a Keramii biim ve ssleme ynnden nemli bir seviyededir.97 Fakat Kalkolitik a sonunda Haclar yerlemesi dman saldrs sonucunda yklmtr. Mersin Yumuktepe98 ve Konya civarndaki Can Hasan99 gibi yerlemelerde Orta Kalkolitik an geliimini grmek mmkndr. nce yapl ok renkli keramik bu an bir zelliidir. Ge Kalkolitik an belirgin zelliklerini Denizli'deki Byk Menderes'in kaynanda bulunan Beycesultan'da bulabiliriz100. Kesintisiz yerleme gren Hykte 40 tabakaya rastlanmtr. Tabakalardan en eskisi 20. Kat Ge Kalkolitik aa tarihlendirilmitir. Beycesultan'da bulunan insan topluluklarnn tarm ve hayvancl bildikleri, yerleik hayata getikleri, dokuma retiminde usta olduklar ele geen buluntulardan anlalmtr.101 Bu dnemin yerleme konutlar iinde tahl ambarlar bulunan dikdrtgen planl tek odal kerpi evlerdir. Bu ev plan daha sonra Bat Anadolu'da ve Ege dnyasnda megaron olarak karmza kmtr. 95 Harmankaya-Tannd-zbaaran 1998:7 96 Malkart 1958a:127-156; Malkart 1959a:51-65; Malkart 1960a:81-104 ; Malkart 1970 Duru 1996b:54-55; Yakar 1997 :448-449; Harmankaya-Tannd-zbaaran 1998 :Haclar 97 Dinol 1982:14 98 Garstong 1953;enyrek 1954:1-25; Yakar 1985:226 ; Sevin etal 1997 :27-28; Harmankaya- Tannd-zbaaran 1998: Yumuktepe 99 French 1962:36-37;French 1964:21-22; Yakar : 1991:196-200; Mellink 1968:127 : Harmankaya-Tannd-zbaaran 1998:Can Hasan I 100 Lyod-Mellaark 1955:39;lyod-Mellaark 1958:113;Yakar 1985:161-162: Harmankaya-Tannd- zbaaran 1998: Beycesultan 101 Dinol 1982:14 20 Anadolu'da Yozgat'ta Aliar102, Karadeniz'de kiztepe103, Marmara'da Kumtepe104 ve Beik-Sivritepe105 kendilerine has Kalkolitik buluntular veren yerlemelerdir. Anadolu'da corafi etmenlerin ve dalk blgelerin okluu dnlrse Dou Anadolu'nun byk lde Mezopotamya ve ran Kalkolitik a kltrlerinin etkisinde kald grlr. Son yllardaki blgede yaplan yzey aratrmalar bu a aydnlatabilecek bir ok yeni bulgu ortaya koymutur.106 Anadolu'nun Kalkolitik a bir ok bakmdan Neolitik an devam gibidir. Farkl olarak bakr kullanm olduu gibi tun yapm da balamtr. Son Neolitik ilk Kalkolitik a aras gei dneminde Mezopotamya'da ortaya kan Halaf Kltr, ukurova'dan Zagros dalarna, Frat nehrinden Zap'a, Mu'tan Orta Mezopotamya'ya kadar etkili olmutur. Bilhassa Dou Anadolu'yu etkileyen bu kltr Silopi Takyantepe'de belirgin olarak ortaya kmtr107. Bu izleri Kahramanmara'taki Domuztepe'de de grmek mmkndr.108 Orta Kalkolitik a'da Mezopotamya'ya hakim olan Ubeid Kltr, Dou Akdeniz'den Dou Anadolu'ya kadar youn bir ekilde varln gstermitir. Kuzeyde Azerbaycan, douda ran, Akdeniz ve Anadolu'ya kadar yaylan bu 102 Ark 1933:43-44;Vonder Osten 1937:1-96 :Yakar 1985 :198 : Harmankaya-Tannd-zbaaran 1998:Aliar 103 Kkten etal 1945:395.Lev.2XXIV.res.XII;Alkmetal1183: Harmankaya -Tannd-zbaaran 1998:kiztepe 104 Koay-Sperling 1936:29-505 Ark 1953:75;Arsebk 19693 Harmankaya-Tannd-zbaaran 1998::Kumtepe 105 Ark 1953:31-35;Korfmann 1986 :229-231;Korfmann 1987:5; Harmankaya-Tannd-zbaaran 1998::Beiksivritepe 106 Trkiye'deki kalkolitik a yerlemeleri hakknda bilgi iin bk. Harmankaya-Tannd- zbaaran 1998 107 Algaze 1985 :247;Algaze etal 1991:195; Harmankaya-Tannd-zbaaran 1998:Takyontepe 108 ambel-zdoan 1985:259-272;ambel 1986a:38;ambel1986b:277-278: Harmankaya- Tannd-zbaaran 1998:Domuztepe 21 kltrn en iyi rneklerini Elez Tlintepe109, Noruntepe110 ve Malatya Deermentepe111 hyklerinde grmek mmkndr. Dou Anadolu Son Kalkolitik a'da Mezopotamya kkenli yeni bir kltrn etkisine girmitir. Bu kltrn eleriyle yerel kltr eleri kaynaarak Anadolu'nun Son Kalkolitik an oluturmutur. Elaz Tepecik'te112 Uruk bulgularnn yan sra Anadolu ve Karaz Kltr anaklarnn kmas ile ilk defa blgeler aras kltr ilikileri ortaya kmtr. Hassek113 ve Hacnebi114 yerlemelerindeki antsal yaplar Uruk'un etkisin ortaya karmtr. 2.5.Tun a: Kalkolitik a kltrn Anadolu'da Tun a izler. Bu kltr deiimi genellikle M..III. 1000 tarihlendirilir. lk, Orta ve Son Tun a diye incelenen Tun ann, Orta evresi Asur Ticaret kolonileri ve Eski Hitit Devleti dnemlerini Son Tun a evresi ile Hitit mparatorluu Dnemini kapsar. Kalkolitik ada balayan ticari ilikiler, kltrler etkileimi Anadolu'yu Akdeniz-Ege-Karadeniz deniz ticareti ile Mezopotamya-ran-Kafkaslar-Balkanlar arasndaki kara ticaretinin merkezi durumuna sokmutur. Son Kalkolitik a denilen dnemdeki yerel kltr eleri yerel geleneklere bal kalarak gelimelerine devam etmilerdir.115 Anadolu'da madenciliin yaygnlamas bakrn uzun sre kullanmnn sonucu olmutur. Tun a'nn ilk evresinin son dneminde tun kullanlmaya balanm ve tun eya yapm oalmtr.116 109 Burney 1958:194;Arsebk 1974a:143-147;Esin-Arsebk 1974a:63-78;Esin-Arsebk 1974b:137-142;Yakar 1985:294-295:Esin 1988:79-85: Harmankaya-Tannd-zbaaran 1998:Tlintepe 110 Hauptmann : 1982:28-31 : Yakar 1985 :293-294 :Arsebk 1986a: 67-68 : Harmankaya- Tannd-zbaaran 1998:Noruntepe 111 Esin 1989:135-141;Balkan-Atl 1995 :127-148:Trkmenolu-Gktrk 1996 :599-607; Harmankaya-Tannd-zbaaran 1998:Deirmentepe 112 Esin 1974 :49-50 : Esin 1975a:46-47 :Bak 1982 : Yakar 1985 :289 -290: Harmankaya- Tannd-zbaaran 1998:Tepeck/Makaraz Tepe 113 Behm-Blancke 1986:87-101:Becker 1987:139-147:Weiner 1992:225-237;Weiner etal 1992 :86- 100: Harmankaya-Tannd-zbaaran 1998:Hassek Hyk 114 Miller 1996 :168-172:Stein-Msr 1994a:131-152;Stein-Msr 1995 :121-140:Stein-Msr 1996:109-128: Harmankaya-Tannd-zbaaran 1998:Hacnebi 115 Harmankaya-Erdodu 2002:10 116 Dinol 1982:15 22 lk Tun a evresinde dine ve askeri gce dayanan Gir sistem olumu, deniz ve kara ticareti gelimi, blgeler aras ilikiler younlam byk miktarda bakr kullanmyla beraber desenli tun retimi balamtr. Maden retimi ve teknolojisi an en ok kullanlan i kolu olmutur. Byk yerlemelerin hemen hemen hepsi byk sur duvarlaryla korunmaktadr.117 Deniz ticaretinin olduu yerlerdeki limanlar gelimi, byle kasabalam ve kervan ve geit yollar zerindeki yerlemeler nem kazanmtr.118 Yerleme birimleri yava yava rgtlenmi, kasabalar idare edecek idari snflar ortaya kmaya balamtr.119 Ynetici snf byk bir ihtimalle hem askeri snf hem de dini snf temsil etmitir. Btn yerlemelerde tapnak ya da benzer dini iler gren yaplar ina edilmitir.120 Dericilik ve dokumaclk pek deimemitir. Tarm ve hayvanclk gelimitir.121 Yreye ve blgesel farkllklara gre Neolitik-Kalkolitik a mimari zellikleri devam etmitir. Eskiehir, Antalya, Anadolu'nun kuzeybats ve Dou Anadolu'nun baz yerlerinde yaplan bir avlu etrafnda sralanm olduu "Megaron"122 adl yaplar, yaplan kazlarda ortaya kmtr. Buna ilaveten kale ve ato tipi yaplar oalmtr. Bu dnemde l gmme adetlerinde toprak mezar, kp mezar ve sanduka tipleri grlr. Mezarlk yerleim yeri dndadr. l, mezarlara hocker durumunda, yanna armaanlar braklarak gmlmtr. Mezar tiplerinin, lenlerin ekonomik yapsna gre olduu armaanlardan anlalmaktadr.123 Bu ada dinsel amal idoller de nemli lde kullanlmtr. Ancak insanlar doay yava yava zm ve bu da onlar doaya ve hayvanlara tapnmadan kurtarmtr.124 117 Naumann 1985 :496:Aktre 1994 :114 118 Umar 1982:10 119 Childe 1996 :104:151;Hout etal 2000:38 120 Dinol 1982:16;Naumann 1985;Childe 1996:106:Dolukhanav 1998:359 121 Akurgal 1989:26 122 Mellaart 1959:153;Akurgal 1989:242;Naumann 1985:223 123 Harmankaya-Erdodu 2002:11 124 zg-Akok 1958:17 23 Bugne kadar elde edilen siyasal ve sosyal bulgular bu ada kentlerin kurulduunu gstermektedir.125 Belli bal bir sur sistemi olmamasna ramen Aslantepe ve Troya bunun bir kantdr. M..3000-2000 yllar arasnda yerletirilen lk Tun anda btn kltrler ayn zellikleri gstermitir. Bu an yerlemeleri arasnda Marmara'da aa damgasn vuran Hisarlktepe / Troya126 nemli bir kenttir. Yine Troya yaknnda ki Beik / Yasstepe127 mimari bakmdan dikkati ekmektedir. Kuzeybat Anadolu'nun Son Kalkolitik adan, lk Tun ana geiini ise en belirgin olarak Kumtepe128 yanstr. M..3000'den itibaren Ege Blgesi'nin youn bir yerlemeye sahne olduu yaplan kazlar ve aratrmalar sonucunda anlalmtr. Halen ve Roma kentlerinin ilk kurulularnn M..3000 balarna hatta M..4000 balarna tekabl ettii de yaplan aratrmalarda anlalmtr. Misal olarak Urla yaknlarndaki Klozemenai-Limantepe129 kenti M..3000 ylnda kurulmutur. Anadolu'nun gney sahillerini kapsayan Akdeniz Blgesini, Dou ve Bat Akdeniz olarak ikiye ayrmak daha faydal olacaktr. Alanya bu iki blgeyi birbirinden ayran snr tekil etmektedir. Bat Akdeniz blm genelde Gneybat Anadolu kltrleri ile temasta olmutur. Bu blgedeki kazs yaplan en nemli yerleme yeri Karata / Semayk130'tr. Gller yresinde bulunan Bademaac131 ve Kuruay132 yerlemeleri de yerel kltrel zellikler gsteren kltrel yerlemelerdir. 125 Kentlerin kuruluuyla ilgili bilgi iin bk.Dolukhanar 1998 :Maisels 1999:Hout etal 2000 126 Sehliemann 1991:Sehliemann 1884;zg 1945 56-58;Ank 1953;Melaert 1957:69-78 Knal 1962:21-22 Yakar 1975a:51-67; Harmankaya-Erdodu 2002;Hisarlk Tepe /Troya 127 Lomb 1932:125:Cook 1973:177-178;Korfmann 1986:229-230: Harmankaya-Erdodu 2002;Beik / Yasintepe 128 Kansu 1937:557-582; enyrek 1949:295-304; Ark 1953:79; Arsebk 1969; Sperling 1976:305-364; Harmankaya-Erdodu 2002; Kumtepe 129 French 1968:92; Mellink 1980:507; Mellink 1981:1967; Bakr 1983:163-183; Yakar 1985a:153; Erkanal (A) 1986:183-195; Erkanal-Hrylmaz 1994:361-369; Erkanal 2000:251-262; Harmankaya-Erdodu 2002; Limantepe 130 Lyod-Mellaart 1962:133; Mellink 1964a:156; Mellink 1965:140; Alkm (H) 1967:10; Duru 1972:126; Alkm (H) 1973:7-9; Harmankaya-Erdodu 2002; Karata / Semayk 131 Mellaart 1961b:159, 180; Mellaart 1962:197; Duru 1995a:69-77; Gates 1995:213; Duru 1996a:87-59; Duru 1996b:49-59; Duru 1997:3; Duru 1998:114-117; Harmankaya-Erdodu 2002; Bademaac 132 zsait 1977:78-83; zsait 1979:101-104; Duru 1985:202; Harmankaya-Erdodu 2002; Kuruay 24 Dou Akdeniz'de yer alan ukurova lk Tun a I'den beri srekli yerleim grm bir blgedir. Bu blgede en iyi tabakalamay Tarsus Gzlkule133 yerlemesi vermitir. Amik Ovas'ndaki Tell el Cdeyde134, Tell Aana135, Tell Tayinat136, Tabara el Akrad137 kazlarnda elde edilen bulgular blgenin Kuzey Sureyi, Dou Akdeniz ve Malatya-Elaz arasndaki ilikileri ortaya koymutur. Anadolu Blgesinde bulunan Aliar138 ile Eskiehir il snrlarna dahil olan Klloba139 ilk Tun a evresiyle dikkati ekmektedir. Karadeniz Blgesinde ise Samsun'daki Dndartepe140 ve Bafra'daki kiztepe141 bu a temsil eden en iyi rneklerdendir. Dou Anadolu'nun dalk ktlesi k ve fazlaca yksek dalarla evrili olduu iin gney ili ilikileri kstl olmutur. Ancak Frat vadisini kullanan kltrler Yukar Frat Blmne kadar yaylabilmilerdir. Bundan tr Son Kalkolitik ada, Dou Anadolu'nun gney kesimlerinde, Frat Vadisi boyunca, Gneydou Anadolu Blgesi kltrlerine paralel bir geliim izlenmitir. Son Kalkolitik an sonunda Uruk'lu kolonistlerin Arslantepe142'yi yeni yurt olarak kullandklar evredeki hammadde kaynaklarnn varlndan anlalmaktadr. Malatya'nn en eski yerlemesi olan Arslantepe'nin VI-A tabakasndaki byk kent ele geen mhr ve mhr damgalaryla ve dier bulgularla beraber 133 Mellaart 1954:192; Yakar 1984:79-80; Yakar 1991:135-136; Harmankaya-Erdodu 2002; Gzlkule 134 Braitwood 1937:37-38, 41-42; Braitwood 1960:5-12, 345-457; Harmankaya-Erdodu 2002; Tel el Cdeyde 135 zg 1947:360-361; Wonlley 1955:5-32; Mellaart 1957:66-67; Harmankaya-Erdodu 2002; Tel Aana 136 Braitwood 1937:37-38, 41-42; Mellaart 1981:152-160 Braitwood 1937:37-38, 41-42; Tell Tayinat 137 Braitwood 1937:37-38, 41-42; Sagona 1984:316,345; Harmankaya-Erdodu 2002; Tabara el Akrat 138 Ark 1933:43-44; Bittel 1934:12-15; zg 1945:49-51; Harmankaya-Erdodu 2002; Aliar 139 Efe 1998a:152-155; Efe 199:165-170; Efe 2000:117-118; Harmankaya-Erdodu 2002; Klloba 140 Kkten 1944a:365; Kkten etal. 1945:365; zg 1948: Harmankaya-Erdodu 2002; Dndartepe. 141 Bilgi 1984:31-96; Bilgi 1985:55-64; Bilgi 1998:323-346; Harmankaya-Erdodu 2002; kiztepe. 142 Burney 1958:204; Mellaart 1962:25; Alkm (H) 1967:17; Alkm (H) 1968:27; Alkm 1970:17; Mellink 1971:167; Mellink 1972:73; Palmieri 1972:203-211; Palmieri 1977:123-132; Yakar 1979:51-77; Mellink 1980:506; Mellink 1981:468; Mellink 1982:562; Palmieri 1984:97-102; Burney 1983:311-318; Caneva 1993:319-339; Korfmann etal. 1994:35-36; Palmieri etal. 1996:447-449; Harmankaya-Erdodu 2002: Arslantepe. 25 burasnn bir ticaret merkezi olduun vurgulamtr. Arslantepe VI-B tabakasnda da Dou Anadolu -Transkafkasya kkenli bir kltrn hakim olduu grlmtr. Krmz siyah akl kaplara sahip olan kltr ya da Karaz kltr diye nitelenen bu kltrn douunda eitli varsaymlar ortaya atlmtr. Bunlardan birine gre Kura-Aras havzasndan gelen bir g beraberinde kendi kltr elerini de tamtr. Buna kant olarak da Arslantepe'de ki siyah-krmz akl kaplarn bulunmas olmutur. Kalkolitik an sonunda hem Karaz mal hem Uruk mal hem de i Anadolu Blgesi mallarnn beraber kullanlmas Karaz kltrnn bu blgede doduu ihtimalini de gndeme getirmitir. i d siyah, kahverengi veya krmz yzey renginde mkemmel aklanm olan bu anak mleklerin bulunduu bu kltr Kura-Aras, Erken Transkafkasya, Karaz, Khirbet Kerah kltr diye de bilinmektedir. Erzurum yaknlarndaki Sos Hyk kazlar belki bu kltrn evlerine gre delillerini ortaya koyacaktr. lk Tun anda Elaz Pulur / Sakyol143, Tepecik, Noruntepe144, Korucutepe145, Tlintepe146, Takn Mevkii147, Malatya Arslantepe, Pirot Hyk148 gibi yerleme yerlerinde ky ve kentlerin kurulduu anlalmtr. Bunlarda, Pulur / Sakyol; avlunun evresinde dizilmi yamuk biimli mekanlar ile "Anadolu Tipi" yap dzenini Dou Anadolu'ya kadar geldiinin kantdr. Ayrca Karaz kltrnn kabartma bezeli akl kaplarnn ok gzel rnekleri burada bulunmutur. 143 Koay 1961: 20-21; Mellink 1969:209; Alkm (H) 1970:9-10; Mellink 1970:164; Koay 1970:139-146; Koay 1971:103-107; Mellink 1971:167; Mellink 1972:173; Koay 1972a:133-134; Koay 1972b:53-56; Alkm (H) 1973:10; Harmankaya-Erdodu 2002; Pulur / Sakyol 144 Kkten 1947b:4616; ek.77; Mellink 1969a:210; Alkm (H) 1970: 31-32; Mellink 1970:164- 165; Hauptmann 1970a:103-114; Hauptmann 1970b:111-121; Ortman 1970:158-159; Hauptmann 1971:71-79; Yener 2000:57-62; Harmankaya-Erdodu 2002; Noruntepe 145 Burney 1958:204; Mellink 1969:210; Alkm (H) 1970:32; Van loon-Gterbock 1970:123-124; Mellink 1970:165; Ertem 1979:33-41; Mellink 1979:335; Yakar 1979:63; Burney 1980:157; Sagona 1984:74-76, 266-267; Harmankaya-Erdodu 2002; Korucutepe 146 Esin-Arsebk 1974a: 63-78; Esin-Arsebk 1974b:137-142; Esin-Arsebk 1982:121; Harmankaya 1993:369-378; Esin 1997b:1931; Harmankaya-Erdodu 2002; Tlintepe 147 Mellink 1970:177; Mellink 1975:207; Alkm (H) 1978:25-17; Harmankaya-Erdodu 2002; Takum Mevkii 148 Vonder Osten 1929:99; Vonder Osten 1930:144; zdoan 1977:203-204; Serdarolu 1977:16- 17; Karaca 1983:72-74; Yakar 1985a:300; Harmankaya-Erdodu 2002; Pirot hyk 26 Dou Anadolu'nun kuzey kesiminde Erzurum, Erzincan, Mu ve hatta Ardahan yresinde de Karaz kltrnn hakim olduu dnlmektedir. Sos Hyk, Karaz Kltrnn zelliklerini yanstmas bakmndan son derece nemlidir. 2.6. Karaz Kltr "Khirbet Kerah olarak tanmlanan bu kltrn149 terminolojisi hakknda birok gr vardr. Bu kltr iin Djapaparidze ve Chubinishvili "Kura-Aras"150 kltr terimini kullanmken, Piotrovskii ve Krupnov ise "Transkafkasya'nn E- neolitik Kltr"151 terimini kullanmlardr. Bu kltr keramii iin kullanlan baka bir terimde "Trans-Kafkasya Bakr a"152 veya Dou Anadolu'nun Bakr a Keramii"153 olmutur. "Dou Anadolu'nun Erken Bronz a"154 ve "Eski Trans-Kafkasya Kltr"155 tanmlar bilim adamlar arasnda daha yaygn olarak kullanlmtr. Fakat yakarda kullanlan terminolojilerin bu kltr tm nitelikleriyle ve doru bir ekilde ifade ettiini sylemek pek mmkn gibi grnmemektedir. leri de daha detayl olarak tetkik edebileceimiz gibi "Kken- Etnik Kken Problemi" konusunda da irdelediimiz gibi, Erzurum ve evresi bu kltrn anavatan olabilecek izler tamaktadr. evrede en erken kazlarn yapld Karaz Hyk156, daha sonraki kaz ve aratrmalar iin bir merkez olmutur. Bundan dolay gerek Erzurum ve gerekse Dou Anadolu'nun dier blgelerinde Karaz'la ada ya da ayn paralel de bulunan yerleim merkezleri iin "Karaz keramii-Karaz Tr Keramik" ya da "Karaz Kltr" tabirleri kullanla gelmitir. 149 leride Karaz Kltr olarak tannacak olan bu kltrn nasya'da grld dnem, Radyo Karbon ve Tipoloji tarihlemelerine gre, M.. 3250-1750'lere yerletirilmitir. 150 Djapararidze 1964: 4-9 151 Piotrovskii 1962.7.; Krupnov 1964, 31-42; ayr. kr. Long 1970, 70 152 Bittel 1945:94-104; Uoyd 1956:49-66, Uoyd daha sonra yaynlanan baka bir eserinde "Dou Anadolu'nun koyu renkli keramii" ve "Erken Tun a Kltr", tabirlerine yer verir., bk. Uoyd 1967, 41 vd. 153 Long 1970, 70; Burney-Long 1971,45 154 Burney 1958, 165 vdd.; Mellaart 1958:9-10. 155 "ngiliz bilgini Burney 1971:43'te bu kltrn isimlendirmesiyle ilgili etrafl bilgi vermitir. 156 Karaz'da almalar 22-29 Temmuz 1942 sondaj ile balam, Kaz 17 Temmuz-8 Ekim 1944 tarihleri arasnda tamamlanmtr. Bk., Koay-Turfan 1959, 349-413. 27 Karaz Kltr'nn kkeni konusunda Trk bilim adamlarnn tespitleri Erzurum ve evresini hedef gstermitir.157 Yine aratrmaclara gre bu kltrn anavatannn Amik Ovas, Suriye-Filistin ve Kuzeybat ran' gstermek imknszdr.158 Bu kltrle ilgili ilk yerlemelerin Dou Anadolu ve Kura-Aras nehirleri arasndaki topraklarda yani Gney Kafkasya'da meydana geldii konusunda bilim adamlar hem fikirdir. Karaz Kltrnn en eski topluluklarna ait buluntular, corafi yaps gerei ada kltrlere kapal olmas itibariyle Erzurum ve evresindeki ovalar, bu kltrn anavatan yapm olmaldr. Karaz Kltrnn etnik kkeni hakkndaki aratrmalar, artk nitelik kazanmtr. Fakat mevcut tarihi ve arkeolojik verilerin tamam da bu kltrn Hurrilerle olan ilikini de ortaya koymaktadr.159 Hurriler, M..3000'lerde dou Anadolu'nun byk bir blmne hakim olmular, geimlerini de tarm ve hayvanclkla srdrmlerdir.160 lk Tun a II'nin sonuna doru otlaklar mevcut hayvanlara yeterli gelmemi bu da onlarn Frat kysn takip ederek amik Ovas zerinden Kuzey Suriye ve Filistin'e kadar yaylmalarn salamtr.161 Byk gruplar halinde yaplan bu g ve yaylmalar (M..2000 sonras) Anadolu-Mezopotamya arasndaki Asur ticaret faaliyetini kesintiyi uratt kuvvetle muhtemeldir. 157 Koay 1943, 167 vd.; Koay 1959, 359 vd.; Koay 1967,15.; Koay-Vary 1964.25 vd.; Koay 1974, 43-44.; Kkten 1945,482; Kkten 1947, 965 vd.; Esin 1969, 25; Arsebk 1979, 82. 158 Teferruatl bilgi iin bk., Burney-Long 1971, 53 vd.; Erzen 1979, 14-15 159 Ayrntl bilgi iin bk., Burney-Long 1971, 45 vd., 49 vdd.; Erzen 1979, 15-16 160 lk Hurri vatan, Mezopotamya kaynaklarnda Hurri lkesiyle ilgili kaytlar ve Hurrilerin Subarlar yada Subartu lkesiyle ilikileri hak. bk. Goetze 1936,38 vd, 117 vdd. 161 Asur Koloni a ve Merkezi Anadolu'da kurulan Kurum'lar hakknda geni bilgi iin bk., Boydur 1970, 37 vdd. 28 3.URARTU DEVLET 3.1.Kurulu Dnemi Federal bir yapya sahip olan Hurri-Mitanni Devleti, merkezi otoritenin zayflamasyla eitli beyliklere blnmtr. Asur Devleti Hurri prensliklerini hkimiyeti altna almaya alrken, bu prenslikler de aralarnda bir birlik oluturarak Asur'a kar koymaya almlardr. Bu ekilde Asur belgelerine gre M..13.yzylda Van Gl evresinde bulunan Nairi ve Uruatri lkeleri ile Asur arasnda balamtr. Urartu tarihi hakknda en eski bilgi Asur kaynaklarna dayanmaktadr. Asur krallarnda Salmanassar I (M..1274-1245) krallnn ilk yllarndaki olaylarla ilgili olarak 1274 ylnda Urartu eski Asurca ekli ile Uruatri'ye kar bir sefer yaptn kitabesinde belirtir. Ayrca bu seferde 8 memleketi zapt ettiini ve 51 ehri de tahrip ettiin yazar. Urartu feodal beyliklerin bir siyasi birliin etrafnda toplanmas ancak M..9.yzyln ortalarnda mmkn olmutur. Lutipri olu Kral Sarduri I (M..840-830) gerek manada Urartu devletini kurduu gibi Tupa'nn yani bugnk Van kalesinin de kurucusu olmutur.162 3.2.Gelime Dnemi Aramu,Urartu Devletinin ilk kraldr. Ondan sonra (12) tahtta kalan bir slaleden gelen Sarduri I (M..840-830); onun olu puini (M.. 830-820), Menua (M..810-785/780), Argiti I (M..785-780-760) ve Sarduri II (M..760- 730) dnemlerinde Urartu Devleti en parlak dnemini yaamtr. lk snrlar kuzeyde Ermenistan ve Gney Grcistan'a, kuzeybat da Erzincan'a Gneydou'da Urmiye Glnn gney kylarna, batda Frat nehrine douda da Hazar Denizine kadar ulamtr. Bu geni corafya'da Urartular pek ok kentler kurmulardr. Kral Menua, Keuenli, Yukar Anzaf, Krzt ve Aludri'yi, batda ebeteria (Palci), Koltpah ve Mista ile kuzeyde Menuahinili'yi (Karakoyunlu) kurmutur. 162 Erzen, 1984,24-27, 29 I.Argiti Aras nehrinin kuzeyinde Eraburi (Arinberd) ve kendi adn verdii Argitihiniliye ( avutepe), batda Frat kysnda Tumeiski (Habibua) ve douda da ran, Azerbaycan'la ve Tebriz'in kuzeyindeki Libliuniyi (Sigindel) lkelerine katmlardr.163 Kuzey Suriye'de Asurlular ile Urartular arasnda ble hkimiyetini ele geirmek iin almalar kmtr. Urartular, Asurlularn sava ile hegemonya usullerini bildikleri iin: Urartular, Asurlarn mecburi g ettirme politikasn uygulamlardr. 3.3.Gerileme ve k Dnemi II. Rusa'nn lm zerine Urartu tahtna olu Sarduri III (M.. 645-635) gemitir. Babasnn164 politikasn takip eden III. Sarduri, Asurbanipal e eliler gndermi yardm talebinde bulunmutur. II. Rusa'nn lmnden sonra ise Urartular n Asya'daki nemini byk oranda kaybetmilerdir. Buna paralel olarak Asur Devleti'de M..650'lerde eski gcn kaybetmeye balam ve gittike glenen Medler karsnda zor durumda kalmlardr. Medler ile skitler bir ittifak kurarak nl nl Ninova kentini Asurlardan almlar ve Asur kral Asurbanipal de daha sonra Harran Ovasna ekilmitir. M..605'te ise Kargam'n dmesiyle Assur mparatorluu tamamen yklmtr. Bu durum n Asya'daki dengeyi deitirmi, bata skitler ve Babil gibi nemli politik glerin ortaya kmasn salamtr. Babil keramikleri skitlerin M..609'da Urartu snrlarna yaklatklarn, Yukar Dicle havzasndaki Urartu blgesini hkimiyetleri altna aldklarn kaydederler. Bunun en belirgin delili de avutepe kazlarnda ele geirilmitir. avutepe kazs bulgular avutepe kalesinin skitler tarafndan ykldn dorulamaktadr. skitler Urartular yktktan sonra Suriye ve Msr'a doru inmilerdir. M..6.yzyln banda Urartu lkesi: Medler ve Lidyallar arasnda mcadele 163 Sevin, 1999, 162-163., Topalolu 2006: 1 vdd. 164 Erzen, 1984, 31-41 30 konusu olmu, sonuta Kzlrmak'a kadar olan Dou Anadolu topraklar Medlerin hkimiyetinde kalmtr. Urartu Kral Listesi Aramu (M.. 850-840) II.Argiti (M..714-685) I.Sarduri (M.. 840-830) II.Rusa (M.. 685-645) puini (M.. 830-810) III.Sarduri (M..645-635) Menua (M.. 810-786) IV.Sarduri (Erimena) (M.. 635-625) I.Argiti (M..786-764) III.Rusa ( M.. 625-609) II.Sarduri (M.. 764-735) IV.Rusa (M.. ..?-585)165 I.Rusa (M.. 735-714) 3.4.Urartu Merkezleri Bu blmde alma alanmz oluturan blgeyi daha iyi tanmak iin Urartu merkezlerinden bahsedilecektir. 3.4.1. Van-Tupa Kalesi M..9.y.y.'dan itibaren Asur ivi yazl kaynaklarndan Trupa, Urartu kaynaklarnn da Tupa olarak geen bakent, adnn, Urartu Tanras Tupuea ile balantl olduu sanlmaktadr. Antik kaynaklardan Thospia, Tosp / Dosp diye anlr. Van ad ise Urartularn kendi z varlklarn tanmlamak iin kullandklar "Bianel-Biani" terimi ile balantldr. Urartu'nun simgesel gurur kayna olarak kurulan Tupa, gneyde bulunan zor dmana kar yani Asur'a kar verilen bir mcadelenin sonunda kurulmutur. Krallk messesini kuran ve kurucu bir kral olan I.Sarduri tarafndan, M..9.y.y.'da kurulmutur. Eski Tupa Van ilinin yaklak olarak 5km batsndadr.166 165 Belli, 1982. I. 207, Topalolu 2006: 1 vdd. 166 Belli, 2000, 191-200 31 Van ovasnn ortasnda ykselen Tupa Stesdel'i sert Van kayalnn zerindedir. Bu kaya dou-bat dorultusunda takiben 1,5km uzunluundadr. Kuzey-Gney ksmndaki genilii de 70.000-80.000m'dir. Ykseklii 100m'ye ular. Bu kale Van Gl havzasndaki merkezi Urartu blgesinin en stratejik noktasndadr ve her ynden gelen ve Van ovasna ulaan yollarn odandadr. Erek Da (3250m) gibi yksek dalarla evrelenen bu ovann yaylm 140km kadardr. Bu mmbit ovalar, Urartu su mhendisliinin harika rnekleri olan sulama kanallar, yer alt sulama tnelleri ve barajlarla sulanarak daha da zenginletirilmitir. M..7.y.y.'da Kral II.Rusa, ynetim merkezini Toprakkale'ye nakletse bile bakent Tupa nemini hibir zaman yitirmemitir. Krallk yklana kadar da btn Urartu krallar "Tupa'nn Efendisi" unvann tamlardr. Fakat M.. 6.y.y.'da gl skit ve Med aknlar Urartu'nun ve Tupa'nn sonunu hazrlamtr.167 Van Kalesi ve blgedeki ilk aratrmalar 1827'de balamtr. Daha sonra ise 1956'da ngiliz bilim adam C.Burney aratrmalar devam ettirmitir. Trk bilim adamlarnca yrtlen ilk aratrmalar ise Afif Erzen bakanlnda balamtr. 1972-1975'te Erzen'in bakanln yrtt Van Kalesi kazlar, 1983-1987 arasnda M.Taner Tarhan'n yapt Van Kalesi ve Eski Van ehri kazlar nemli olmutur.168 3.4.2. Tupa Nekropol-Altntepe 1997 ylnda stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Van Blgesi Tarih ve Arkeoloji Aratrmalar Merkezi ile Van Mze Mdrlnn ortaklaa planlam olduklar Altntepe kazlar Prof. Dr. Veli Sevin ve Aynur zfrat tarafndan gerekletirilmitir.169 Urartu Devletinin bakenti Tupa idi. M..I. binin ilk yars iinde dnyann en grkemli ve kalabalk bakentlerinden biriydi. Tupa Urartular'a 200 167 Belli, 2000, 191-200, Topalolu 2006: 1 vdd. 168 Belli, 2000,191 vd. 169 Belli, 2000, 217-222 32 yllk bakentlik yapmtr. Btn Urartu krallar bugnk grkemli Van kalesinde oturmular ve hkm srmlerdir. Bu grkemli bakentte karlar ve yaknlar kale zerindeki mezarlara gmlmlerdir. Fakat youn nfusun gml olduu mezarlar neresiydi? Bu soru uzun sre zlmemiti. Fakat Altntepe almalaryla Urartu dnemi nekropol stadelin 2km kadar kuzeyinde bulunmutur. allan bu alanda bol Urartu altn kmasyla buraya Altntepe denmitir.170 Byk bir gemie sahip bu nekropol ilk kez 1965 ylnda belirlenmi ve iki mezar ortaya karlmtr. Daha sonra yaplan almalar oalm, yaplan kazlarda toplam says 33' bulan mezar tespit edilmitir. Bu kaya mezarlar daima tek odal ve farkl yksekliktedir. 200m ile 0.86m arasndaki deiebilen bu mezarlar son derece kaba iiliklidir. Btn bu kaya mezarlar soyulmu olduundan mezarlarda uygulanan gmme biimleri konusunda fazla bilgi yoktur. Ancak yamalanan bu mezarlarda son zamanlarda ok sayda urne paralar ile yanmam insan kemiklerine rastlanmtr. Bylece daha nce Adilcevaz, Dilkaya ve Karagndz Erken Demir a nekropol gibi mezarlklardan da bilindii zere ok sayda gmnn yapld odalardan genellikle inhumasyon ve kramasyonun yan yana var olduunu sylemek mmkndr. Urartu halknn bir ksm llerini yakp, kl ve kemikleri ise bir vazo (urne) iine koyarak gmmtr. Bu ekilde ayn mezarda hem yaklanlar hem de gmlenler bulunmaktayd. Bu ekilde ki ayrlk iki ayr etnik grubun ya da snfsal farkllklarn bulunduunu akla getirmektedir. Urneler Urartu iin parlak cilal ve krmzdrlar. ikin karnl ve halka tiplidirler. Dier bir gm tr ise toprak mezarlardr. Bu tip mezarda da cesetler dorudan doruya topraa alm basit ukurlara koyulmulardr. imdiye dek bu trde iki mezar incelenmitir. Yzeyden 1m. kadar derinde olan bu mezarlklardan ilkinde insut durumundaki iskeletin altnda ayrca iki eski iskeletin kark durudaki kemiklerine rastlanmtr. Bu durum ayn ukurda farkl zamanlarda ok sayda gm yapldn gsterir. Yamalanan bu mezarlardan ok sayda anak 170 Belli, 2000,218, Topalolu 2006: 1 vdd. 33 ve mlek kalmtr. Bunlar; parlak, krmz cilal, yuvarlak ya da yonca azl testiler gzel rnekleri oluturur. Demir, ahap ve tuntan yaplm demir kllar, baklar ve ejder bal tun bilezikler, ss ineleri ve bir at gemi madeni buluntulardandr. imdiye kadar Altntepe mezarlndaki ilk gmlerin M.. I. bin yln balarna ait olduunu sylemek zordur. Bugne kadar incelenen mezarlar daha ok M..VIII ve VII y.y.'lara aittir. 3.4.3. Toprakkale (Rusahinili) Urartu Krall'nn ikinci bakenti olan Toprakkale, Van ovasnn kuzey dousundaki Zmzm Da kayalklarnn gney uzants zerinde bulunmaktadr. Van Kalesine 7km uzaklkta ve 1850m. yksekliktedir. Urartu Kral II.Rusa (M.. 685-645) tarafndan kurulmutur. Bunun iin kaleye Rusa'nn kurduu kent anlamna gelen Rusahinili ad verilmitir. 171 Rusa Barajnn yanna dikilen ve 1899 ylnda Berlin Permen Mzesi'ne karlan ivi yazl andezit stel zerinde, Kral II.Rusa, baraj ve yeni kurduu Rusahinili kentini nasl yaptrdn u ekilde anlatmaktadr. "Birok iyi iler yaptm. Derelerin ve kanallarn suyunu bir glde biriktirdim. Buna Rusa glnn adn verdim. Oradan Rusahinili kentine bir kanal atrdm. Bana ait olan bu kanalla tekrar ilenebilir duruma gelen lke Bianili ve yabanc insanlar tarafndan para para ilendi ve buraya verimli kldm." Gittike byyen ve ihtiyac karlanamayan Tupa'da saray ykn hafifletmek iin, Toprakkale'de yeni bir sarayn yaptrlmasnn mecburiyeti ortaya kmtr. Dou Anadolu'daki en eski arkeolojik kaz almalar da Toprakkale'de balamtr. 1879'da Londra British Museum adna C. E. Clayton ve Dr. Reynolds ilk kazy yaptrmtr. 1880'de H.Rassam, 1898-1899'da Alman C. F. Lehmann- Haupt kazlara devam etmitir. Fakat yaplan bu kazlarn amac arkeolojik almalar iin deil de ele geirilen altn, gm, fildii ve bronzdan yapml deerli eyalar yurt dna karmak olmutur. 171 Belli, 2000,223-224 34 Toprakkale'de 1959-1961 yllar arasnda Prof. Dr. Afif Erzen bakanlnda kazlar yeniden balatlmtr. Kazlar sonucu, Tanr Haldi tapnanda yiyecek ve ieceklerin sakland kk kplerin bulunduu depolar ve kayalklara oyulmu bir su sarnc ortaya karlmtr. Toprakkale'de son kaz 1976'da A. Erzen bakanlnda T. Tarhan, O.Belli, V. Sevin, M. zsait ve A.ilingirolu tarafndan yaplmtr. Toprakkale, dier Urartu kaleleri gibi M.. VII. yzyln sonlarnda doudan gelen skitler tarafndan yklmtr. skit savalar kalede yangn kartm ve kalenin yanmasna sebep olmulardr. Depo, saray tapnak ve dier yapda bulunan bir sr eya, alet ve silahlar ken binalarn altnda kalmtr. Bu yzden yaplan kazlarda birok tak, alet, silah ve eya bulunmutur. iddetli tahribattan sonra bir daha burada yerleme olmam ve tepe kumlara gmlmtr. Bundan tr buraya Toprakkale ad verilmitir. 3.4.4. Aa ve Yukar Anzaf Kaleleri Van Kalesi'nin 11 km kuzeydousunda bugnk Van-ran karayolunun hemen kenarnda bulunan Aa Anzaf Kalesi, Urartu kral puini (M.. 830- 810) tarafndan kurulmutur. Askeri amal kurulan bu kale kuzeyden Transkafkasya, doudan da ran'dan gelen ve Tupa'ya ulaan tarihi yollarn kavak noktasnda yer almaktadr. Kale duvarlar 3,80m geniliinde ve 3,5x4m. yksekliindedir. Bu kale Urartu kale mimarisinin en erken rneklerinden birini yanstmaktadr.172 Urartu Krall'nn ykseli ve ge dnemlerine ait kaz almalar yaplmasna karn kurulu dnemine ait kazlar pek yaplmamtr. Bu sebeple. Bu almalar, Urartu tarihine, mimarisine, dinine ve sanatna byk k tutmutur. Kazda ortaya karlan ivi yazl ina yaztlar, Aa Anzaf Kalesi'nin Kral puini tarafndan yapldn kantlamaktadr. Yazda unlar yazlmaktadr: 172 Belli-Ceylan, 1999.1 vd., Topalolu 2006: 1 vdd. 35 "Tanr Haldi'nin gc sayesinde Sarduri olu puini, bu kaleyi mkemmel bir ekilde ina ettirdi. Gl kral, byk kral, Bia lkelerinin kral." Aa Anzaf Kalesini, Kalecik ve Zivistan kalelerinden ayran en nemli zellii, savunmay kolaylatran ve stndeki yksek yaplarn arlnn dayanmay salayan kentin ve bastiyonlara kale duvarlarnda rastlanlmamasdr.173 Kuzey taraf terasa alan Urartu yaplarnn hemen hepsine yazk ki Ortaa yerlemeleri tarafndan tahrip edilmitir. Ortaa yerlemecilerinin yapm olduu ar tahribat, Urartu yaplarnn nasl bir plana sahip olduklar konusunda byk bir engel tekil etmektedir. Kalenin kaps gney sur duvarlar zerinde yer almaktadr. Fakat ne yazk ki kalenin duvarlar 1990 ylnda Van-zalp karayolunun yapm srasnda acmaszca tahrip edilmitir. 5m. geniliinde olan kale kapsnn ift katl olduu sanlmaktadr. Yukar Kale; Aa Anzaf Kalesinin 900m. gneyinde yer alan Yukar Anzaf Kalesi, Urartu Kral puini'nin olu Menua (M.. 810-786) tarafndan kurulmutur. Kale Urartu mimarisinin geirdii geliimin evrelerini tm canll ile gstermektedir. Yukar Anzaf Kalesi yaklak olarak 60.000m2'lik bir alan zerine kurulmutur. Deniz seviyesinden 1995m. yksekliktedir. Trkiye'nin ikinci yksek rakml kaz alann oluturmaktadr. Bu kaz alan yine Aa Kale gibi Prof. Dr. Oktay Belli ve Do. Dr. Alpaslan Ceylan tarafndan almalar yaplmaktadr. Yukar Anzaf Kalesi, Aa Anzaf Kalesinden farkl olarak kenti bastiyon tekniinde yaplmtr. Sur duvarlar erken dnem Urartu mimar zelliini yanstmaktadr. Yukar Anzaf kalesi Urartu krallnn en nemli kltr merkezlerinden biridir. Ayn zamanda Tanr Haldi adna yaptrlan en eski kare planl tapnakta bu kalede bulunmaktadr. Yukar Anzaf kalesinde Kral Menua tarafndan yaptrlan bir ok zengin ve antsal kaya iaretleri mevcuttur. Tupa ve Meher Kap gibi ok nemli yerlerde bu denli zengin ve antsal iaret bulunmamasna karn burada bulunmas burasnn ok nemli bir dini merkez olduunu gstermektedir. Burada bulunan 173 Belli,2000,201-205 36 adak kalkanlar zerinde betimlenen ve eine az rastlanan Urartu Tanrlar da burasnn bir kltr merkezi olduunu gstermektedir. Yukar Anzaf Kalesi'nin depo ve mutfak yaplar olarak adlandrlan odalar, Haldi tapnann kuzeybatsnda yer almaktadr. Bu odalarda yaplan kazlarda ok sayda kk yumrular halinde beyaz, mavi, krmz ve sar toz boyalar ve paralar bulunmutur. Bundan da anlalaca gibi Urartu kalelerinde ki saray, tapnak ve kabul salonlar ve oda duvarlar renkli boya, resim, bitki ve geometrik motiflerle bezenmitir. Yukar Anzaf Kalesinde bulunan nemli bir yapda pithoslardr. Haldi tapnann kuzeybatsnda geni teras alanda bulunan yerlerden birinde 13 oligerirok, 12 pithos bulunan odalar bulunmutur. Her biri ortalama 1000 litre arap alan bu pithoslarn bykln zerindeki leklerden anlamak mmkn olmutur. Tanr Haldi adna yaptrlan tapnakta 6 satrdan oluan bir metin ele geirilmitir. Bu metinde unlar yazldr: "Tanr Haldi'nin gc sayesinde puini olu Menua, Tanr Haldi'ye efendiye bu tapna ve bu kaleyi mkemmel bir ekilde ina ettirdi." Haldi Tapna; avutepe (Sardurihinili) Yukar Kale, Altntepe ve Arinberd'deki gibi bir avludan ibaret olmayp birok oda ve avluya sahip bir yap btnl gstermektedir. Yukar Anzaf Kalesi, tpk aa kale gibi iddetli ve youn skit saldrs sonucunda yklmtr.174 3.4.5. avutepe / Sardurihinili Urartu Kaleleri Urartulu asker ve yneticilerin yaad mekanlar olmakla birlikte baz farkl ilev ve bu ileve bal olarak gelien bir plana sahiptirler. Grevleri dikkate alnarak bir snflandrma yaplacak olursa bu kaleler tresel idari merkez olarak kullanlan kaleler; bunlar, idari hizmet vazifesi grd gibi toplanan zenginliklerin bakente gnderilmesi iin de kullanlmlardr. Bu tr kalelerde saray, tapnak ve dini yaplar mevcuttur. 174Belli,2000 37 Tresel idari merkezi olarak kullanlan kalelerin eteklerinde kalede oturmayan halkn yaad "d kentler" vardr. Bu tr kalelere en gzel rnekler; Yukar Anzaf Kalesi, avutepe Kalesi, Bat ran'daki Basten Kalesi, Karmir- Blur Kalesi ve Ayanis Kaleleridir. Hkimiyetleri altndaki blgenin kayalk yaps ve sert iklim artlarna ayak uydurmay baaran Urartular'n en byk almalar bayndrlk alannda olmutur. Onlardan gnmze kadar gelmi olan ok sayda kale-kent, su bendi, su kanal, karayolu ve kaya antlar bayndrlk alannn en nemli vesikalardr. Urartu Kral II. Sarduri'nin yaptrd avutepe Kalesi Urartu Devletinin ulat grkemli dnemin gzel bir rneini tekil eder. avutepe Kalesi Van blgesinin gle alan ve byk dzlklerinden biri olan verimli ve sulak Grpnar Ovasna tamamen hakim byk bir askeri, idari ve ekonomik tesistir. Urartular kalelerini kurarken bir takm stratejik ve topografik hususlar dikkate almlardr. Bu hususlar: a. Kalenin kuatlmas imknsz da sivrilerinin kayalk u ksmna kurulmas b. Yakn evresinde bol su kaynaklarnn bulunmas c. Ovaya hakim olan yollara yakn ve onlar kontrol altnda bulundurmas d. Stratejik ynden zayf olan noktalarn, suni hendekler ve i ie surlar ile kuvvetli kulelerle glendirilmi olmas. Yukar Kale: Bu kaleyi Lehmann-Haupt ve Burney "Nort-East" kale diye tanmlamlardr. Yukar kale, aa kalede olduu gibi Bol Dann uzantsndan 14m. geniliinde grkemli bir kaya hendei ile ayrlmaktadr. Etraf epeevre surlarla evrilmitir. Kalenin kuzeydou kesiminde yaplan kazlardan ar bir yangna ait kl ve kmr tabakas bulunmutur. Kalenin yapmnda devirme malzeme ve basit moloz kullanlmtr. Yapnn kuzey, gney ve bat duvarlarn Urartu a tapnak cellasnn kaln duvarlar meydana getirmektedir. Tapnak kaps ise 1 m. kalnlnda salam bir duvarla tamamen rlmtr. Tepelerine 38 kadar ta duvarlarla rlm bu yap kompleksleri bir ky kltrn gstermektedir. 175 Yukar Kalede yaplan almalar neticesinde havalandrma delii bulunan bir frn bulunmutur. Daha sonra ayn alanda iki ocak daha bulunmutur. Bu alanda younlaan almalar sonucunda bir madencilik atlyesi ortaya karlmtr. 1980'de yaplan almalar sonucunda ortaya karlan madeni cruf paralar bunu gstermitir. Elde edilen keramiklerde yeil ve sar renk oka kullanlmtr. Kaselerin i yzeyinde ise siyah ve zeytini yeil kullanlmtr. avutepe kalesi Urartularn kale kurmadaki hassasiyetlerini ve inceliklerini gstermesi bakmndan son derece nemlidir. avutepe kalesi, saray, iki tapnak, odalara, devlet ahr, depo binalar, kale ii atlyeleri, iki kale ve kendine zg sur yntemiyle tam bir eyalet bakenti zelliklerine sahiptir. avutepe bir ok saldrlara uram ve bunun sonucunda kalenin bir ok yerinde yeni yerlemeler ve deiiklikler ortaya kmtr. VII. yzyln yerlemesi olan u kale n bu deiiklii iyi bir rnektir. avutepe kalesi Urartularn tarih sahnesinden silinmesinden sonra nemini tamamen kaybetmitir. 3.4.6. Dilkaya Hy 250x150m. boyutlarndaki hyk 5x5 llerinde kare planlara ayrlan hykte ilk yzey aratrmas ve plan almas 1983'te balamtr. Daha sonra geni ve kapsaml arkeolojik kazlar yaplmtr.176 Dilkaya hynde ortaya kan mimari kalntlar ait olduklar dneme gre blmde ele alnmtr. Burada ortaya karlan evler ta temel zerine kerpi ile ina edilmitir. Bu evlerde kare planl sabit ocaklarda ortaya karlmtr. Erken Tun II dneminde byk bir ihtimalle M.. 2600 yllarndan 175 Erzen,1978:1-7 176 ilingirolu,1993:470 39 sonra yaplan bu evler farkl zamanlarda tadilat grmtr. Evler dikdrtgen, kare ve yuvarlak meknlarn kullanlmasyla elde edilmitir.177 Hykteki Demir a mimarisi genellikle yerleme yerinin konisindeki alanlarda incelenmitir. Demir a kalntlar Urartu Krall ile ada olduunu kantlamaktadr. Tahrip olan kalntlardan anlalaca zere taban ile kaplanm antsal bir yap, tepenin en s noktasnda tespit edilmitir.178 Dilkaya hynn son mimari evresi ise Orta a'a aittir. Bu dnemde de evler ta temel zerine kerpi ile yaplmtr. Evlerin iinde ok sayda tandr ve ocaklar bulunmutur. Orta a yerlemesi daha ok hyn eteklerinde grlmtr.179 Dilkaya hynde ve mezarlk alannda 1984-1991 yl almalarnda ok az mimari kalnt bulunmasna karn Demir a dnemine ait nemli lde anak mlek bulunmutur. Demir a buluntular da Erken Demir a ge evresi anak mlei ve Orta Demir a anak mlei gibi iki ayr evrede ele alnmtr. Dilkaya Demir a anak mlei Dou Anadolu'nun M.. 2000 ylnn kltrn belgelemesi asndan ok nemlidir.180 Dilkaya hy mezarlnda yakarak (kremasyon) ve yakmadan (inhmasyon) olmak zere iki tr l gmme gelenei kullanlmtr. Bu gmme mezar geleneklerine bal olarak 4 mezar tr gelimitir. 2 Sandk Mezarlar 3 Kum Sandk Mezarlar 4 Oda Mezarlar 5 Urneler Mezarlk alannda en ok "Kum Mezarlar"'a rastlanmtr. lller genellikle kum iini alan ukurlara konulmutur. Mezarn st plaka talarla kaplanmtr. Plaka ta deme uygulamas dier mezarlarda da grlmtr.181 177 ilingirolu,1993:471 178 ilingirolu,1993:472 179 ilingirolu,1993:472 180 ilingirolu,1993:475 181 ilingirolu,1993:477 40 Dilkaya mezarlk alan buluntular Demir a Anadolu'su gmme geleneinin aydnlatlmasnda son derece nemli olmutur. Ayn zamanda Urartu l gmme geleneklerinin blge iindeki geliimine ait yeni bilgiler ortaya koymutur.182 3.4.7. Karagndz Karagndz Hy Van'n 35km kuzeydousunda merkez ileye bal Karagndz kyndedir. Denizden 1890m yksekliktedir. Varl 1956 ylnda ngiliz bilim adam C. A. Burney tarafndan saptanmtr. Hyk 75x50x5m boyutundadr. Hyn 1,5km batsnda M.. 1000 yllarna ait bir nekropol alan bulunmutur. Karagndz Erken Demir a nekropol, Urartu krall ncesi dnemde Erek Gl ve Van Glnn kuzey, hatta dou ve bat kylar arasnda bir kltr birliinin varln ortaya karmtr. Bu nekropolden elde edilen mezar mimarisi, l gmme adeti, maden teknolojisi ve anak mlekilik, Van Blgesi Erken Demir a kltrnn Urartularnkiyle yakn bir iliki iinde bulunduunu ortaya koymutur. 1994-1999 yllar arasnda srdrlen kazlarda Ortaada Erken Transkafkasya Dnemine kadar uzanan 7 yap katnn varl ortaya karlmtr. I. Yap katnda tepenin zeri mezarlk olarak kullanlmtr. Karagndz Hynn en kaln tabakas Erken Transkafkasya Dnemine aittir. 8-9m. yksekliindeki hyn en stteki 8 yap katnn toplam kalnl 2,50m bulunmaktadr. Geriye kalan tabakalar ise M..3000 ylndan kalmaktadr. Karagndz Hy'nn Erken Transkafkasya Dnemi tabakalar olduka zengindir. Bylelikle M.. 3000 ylnda Van Gl havzasnda ortaya kan gelimeler daha iyi anlalacaktr.183 3.4.8.Giyimli (Hrkanis) Van'n 68km gneydousunda yer alan Gzelsu (Haab) bucana bal Giyimli kynde 1971 ylnda ky camisinin yapm iin Takartan Ky halk 182 ilingirolu,1993:475 183 Belli,2000:172 41 byk bir Urartu definesi bulmulardr. Definenin bulunduu yer kyn 250- 300m gneybatsndaki Serdar Tepe mevkiidir. Arkeoloji literatrne "Giyimli Definesi" olarak geen, bizlerce de bronz adak levhasnn bulunduu Serdar Tepe, kuzey-gney dorultusunda uzanan fazla yksek olmaya bask bir alandr. Ky deniz seviyesinden 2400m yksekliindedir. Giyimli definesi, en bykl bir el kadar, en k de bunun yars kadar olan bronz levhalardan oluan 2-3 bin paradan ibarettir. Levhalarda Urartu tanr ve tanra figrleri, klt trenleri, kadn-erkek boyalar, insan ve hayvan resimlerinin olmas ve bunlarn giysilere dikilmesi byk bir ihtimalle bu levhalarn koruyucu anlamda muskua ve amulet olarak kullanldklarn dndrmektedir. Fakat bu gzel levhalar halk tarafndan nce Van, daha sonra stanbul antika piyasasna satlm, ardndan konunun nemini anlayan Ameriye, Japonya ve srailliler tarafndan yurt dna karlmlardr. Ele geirilen bronz levhalardan bir tanesi Van Mzesine getirildiinde zerindeki resim ve hiyeroglif iaretleri olduka dikkat ekmitir. Benzerine az rastlanan bu Giyimli Definesi iindeki resimli adak levhasnn Van Mzesinde sergilenmesi sevindirici olmasna ramen yamalanan bir tarih hazinesinin de gstergesidir. Blgede 1972'de A.Erzen, V. Sevin, O. Belli ve F. Dzgner kazlara balamlardr. Hrkanis kazlarnda ele geen bronz olak, kemer ve levhalarda Tanr ve insanlarn ne kadar sekin, zgn ve derin sanatsal bir anlayla yapld, Urartu sanat anlaynn ne kadar ilerlemi olduu anlalmtr.184 3.4.9.Krzt Kalesi Krzt Kalesi Bendimahi aynn birletirdii Muradiye-aldran Ovasnda bulunur. Muradiye-aldran Ovas ya da Bendimahi ovas 112 km2 lik bir alana sahiptir. Taban ve etrafn evreleyen arzlar, kuzeydeki Tendrek dann patlamalar sonucunda olumutur.185 184 Belli,2000:228-231 185 Tarhan-Sevin,1976:275 42 Van Havzasnn kuzeyinden gelen ve batsndan gelen yollarn ok kritik bir kavak noktasnda bulunan bu ova, Urartular tarafndan uygun bir biimde deerlendirilmitir. Bu ovadan geen iki nemli ordu yolu oluturmulardr. a.Kuzey Yolu; aldran-Gnderme Boaz, Muradiye Bendimahi gzerghn seyrederek, Van havzasnn kuzey-bat ran ve Sevan Gl blgesine balar. b.Bat ve Kuzeybat Yollar; Kuzey batdan itibaren, Patnos- Erci-Deliay-Keikarn-Bendimahi ovas ve Tatvan-Adilcevaz-Erci gzerghn seyrederek gln kuzeyini kat eden dou-bat anayolu. te bu yollar, aldran ovasndan gelen Gnderme Boaznn ovaya ald yerin tam az noktasna kurulmu Muradiye Kalesi ve Krzt kaleleri kontrol eder.186 Kuzeyden ve batdan gelecek tehlikelere kar, Urartu devletinin kurduu Krzt Kalesi, Urartularn bu ovada kurduu stratejik savunma noktalarndan birini oluturmaktadr.187 1957 ylnda Van Blgesinde Urartu aratrmalar yapan Charles A.Burney, Krzt kalesini bilim dnyasna kazandrmtr.188 Krzt'te iskan planlamas son derece azdr. Gayri muntazam yaplar, dar ve dzgn olmayan sokaklar, Krzt'te yaayan halkn ehircilik konusunda hemen hemen hibir ey bilmediklerini gstermektedir. arpc bir zellik ise, yaplarnn giri kaplarnn gneye doru d yaplm olmasdr.189 3.4.10.Norgh Kalesi Grpnar Ovasnda avutepe isimli Urartu kalesinin yannda, avutepe kalesinin 5km kuzeydousunda Eski Norgh (Nurkk) adl mevkide geni bir aa ehir ve kk bir tepe kalesine ait kalntlar bulunmutur. 186 Tarhan-Sevin,1976:276 187Tarhan-Sevin,1976:276 188 Tarhan-Sevin,1976:276 189 Tarhan-Sevin,1976:286 43 avutepe kalesinin zerinde kurulmu bulunduu Balda silsilesinin dou eteklerinin 1km kadar kuzeyinde, Hoap ovasndan gelip Van'a giden karayolunun Balda ile Norgh arasnda bir boaz getirdii ksmda zellikle gney ve dousu sarp, kayalk bir tepe zerine kurulmutur. Krzt kalesinde olduu gibi, Urartu mstahkem mevkiinde karmza kan geleneksel yer seimi kurallar uygulanmtr. Bir uzant eklinde ovaya alan tepenin zerindeki tesis kuzeyini doal engebelerle gven altna almtr. 3.4.11.Kaml Nekropol Patnos'un 12km gneybatsndaki Kaml kyndedir. Talan edilmi olan tek oda durumundaki mezarn yn, kuzeydou-gneybatdr. Dikdrtgen planl mezar odasnn boyutlar 3.34x1, 95x2.35m'dir. Tavan 0.50m kalnlnda dz, yass ve ar bir kalter blokla rtlmtr. Kuzey ve gneydeki uzun duvarlar zerinde mevcut toprak zeminden 0,40-0,50m'ye kadar ykseklikte, 0,40x0,65 ile 0,45x0,50m. boyutlarndaki iki ini grlr. Mezar odasnn taban toprakla dolu olduu iin ykseklik konusunda kesin bir bilgi yoktur. Mevcut ykseklik 1,80m'dir.190 3.4.12.Gavurkale Nekropol Kaml kynn 5km kadar gneydousunda, Patnos-Adilcevaz karayolu yaknlarnda Gavurkale mevkiindedir. Gavurkale ok salam olan Urartu kalesinin ve bunun gney batdaki etekleri zerindeki sivil yerleme alannn 500m kadar gneyinde kuzeye meyilli bir srtta bulunmutur. Dikdrtgen planl olan Gavurkale mezarlar drt gruba ayrlr. - Ta sandk mezarlar. - Nili ta sandk mezarlar. - Dromoslu-nisiz mezarlar. - Dromoslu-nili klasik oda mezarlar. (Kalenin gneyinde bu tre giren tek oda mezar kuzeydou-gneybat ynndedir.)191 190 Sevin,1989:331 191 Sevin,1989:332 44 3.4.13.Kalecik Nekropol Van ovasnn kuzey ucundadr. M..9 y.y.'n son eyreinde puini dneminde varl bilinen bu kalenin 500m kadar kuzeydousundaki oda mezar Van kalesindekiler dnda Van ovasnn ilk kaya rnei olmas asndan ayr bir nem tamaktadr. Doal bir kalker yarnn zerine yumuak tfn oyulmasyla oluturulmutur. Bu kalede yine soyguncular tarafndan youn bir tahribata uratlmtr. Halk mezarlarnda karmza kan zellikler Kalecik'te ortaya kmaktadr.192 Kalecik oda mezarlarnn tarihlemesi konusunda sekiler ve seki iine oyulu tekneden hareketle M..8. y.y.'a tarihlendirilmesi dnlebilir. Kalecik Tupa'ya 3-4km mesafededir. Mimarlk ve gmme biiminde bakenttekiler ayn zelliklere sahiptir. Bu sebeple Kalecik mezar M..8. y.y.'n I. Argiti andan daha nceki bir dneme dayanr.193 3.5.Urartu Kltr ve Medeniyeti 3.5.1.Urartu Mimarisi Son yirmi ylda Trk bilim adamlar Dou Anadolu ve zellikle Urartular ile ilgilenmeye balamlar, blgede birok tarihi ve arkeolojik aratrmalarda bulunmulardr. Bu aratrmalarda birok tarihi kale, yerleme ve hyk saptanm bu da bizi Urartu sanat ve mimarisi hakknda yeni dncelere sevk etmitir. te bu blmde Urartu mimarisi alannda yaplan almalarn ierii ve Urartu askeri sivil mimarisi aklanmaya allmtr. 3.5.2.Urartu Askeri Mimarisi Urartu mimarisi byk lde kralln yerleim alanlar ve egemenlik altna alnd topraklarda kurduu eitli byklkteki deiik planlara sahip kalelerden olumutur. Urartu kaleleri temelde askeri bir s, halkn gerektii 192 Sevin,1989:336 193 Sevin,1989:338 45 zaman snaca yer, Urartu asker ve yneticilerinin yaad yer olmakla birlikte baz farkl ilev plana bal olarak kurulmulardr. Bu kaleler yer aldklar blgenin ynetilmesine hizmet ettii gibi blgede yer alan zenginliklerin toplanmas ve bakente gnderilmesi iin de kullanlmlardr. Bu tr yerleim birimlerinin etraf salam sur duvarlaryla evrili ve iinde ynetim binalar, dini yaplar ve saraylar mevcuttur. Daha nce birok beyliin hakim olduu Dou Anadolu, IX. y.y.'n ortalarndan itibaren Urartu Krallnn ortaya kmasyla merkeziyeti bir yapya kavumutur. lkeler, eyaletlere blnm ve bakentten atanan valelerce ynetilmeye balanmtr. Asur mektuplarnda Kimmer istilasna kar koymaya alan II . Urartu valisinden bahsedilmektedir. Dou Anadolu'nun yksek yaylas, sert iklim artlar, jeolojik durum, deprem afeti, yap malzemesi ve Asur tehlikesi, Urartu mimarisinin olumasnda son derece etkili olmutur.194 Urartu mimarl btn kat mimari saplantlarndan arnm ve devaml bir aray iinde bulunmutur. Arayn sonucu olarak ta Urartu mimarlar adalarn ok geride brakmlardr. Nitekim bu mimarlk eserlerinden belki de en nemlileri Urartu kaleleridir.195 Urartu yap malzemesinin temel yaps taa dayanr. Bazalt, kalker, andezitten oluan yap malzemesinin kullanm kesintisiz devam etmitir. Urartu mimarlar daha ok yerinde bulduklar malzemeyi kullanmay tercih etmilerdir. rnein Ayanis kalesinde duvarlarn byk bir blm yerli kalelerden rlmken, giri blmnn olduu dou suru dzgn kesilmi andezitlerdendir. Duvarlarda 1.kiklopik, 2. polipozal, 3.trapezoial, 4. dzgn biimlerde drtgen eklinde talar kullanlmtr. Kiklopik, genellikle talarn byklklerini ifade etmek iin kullanlmtr. Bu talar byk ve ilenmemi olarak duvar yapsnda kullanlmtr. Bu teknik Urartu Mimarlnda 9.y.y.'dan 7. y.y.'a kadar duvarlarda kullanlmtr. Poligonal teknik, tan hem ekonomik hem de duvarn bir btn inas iin 194 Erzen,1978:12-13 195 Erzen,1978:12. 46 kullanlmtr. Trapezoidol teknik daha ok estetik kayglarla ve ekonomik amalarla kullanlmtr. Bu teknik poligonaldan dz drtgene gei gibi alglanabilir. Dz drtgen biimindeki talar, avutepe, Ayanis ve Kef kalelerinde de olduu gibi 8. ve 7. y.y. kalelerinde grlr.196 Topografik ve corafi konumlar bakmndan kaleler; 1. Ynetim Merkezleri 2. Savunma Kaleleri 3. Snma Kaleleri 4. Garnizonlar olarak drt gruba ayrlrlar. Ynetimle ilgili olan kalelere, Van, Toprakkale, Bastem, Karmir Bulur'u. Savunma kalelerine; Malazgirt, Krzt'. Snma kalelerine de; Y.Anzaf, Zivistan, Kef kalesini rnek gsterebiliriz. 3.5.3.Sivil Mimari Norgh ve Krzt Kalesindeki stadel ve aa ehir yap mimari zellikleri, Urartu mimarisinin yaps hakknda genel bilgi verirler.197 Urartu sivil mimarisi fizik evre ve topografik yapnn varl gereince, biim kaygsndan uzak organik bir gelime ve yaylma gsterir. Fakat bu kural Urartu kale ve yerlemelerin hepsi iin geerli deildir. Transkafkasya'da ki Karmir-Bulur, Kuzeybat ran'da Dutsehgagi ve Van'n kuzeyindeki Zernakitepe dzgn planlar, cadde ve sokaklaryla dikkat ekicidir.198 Urartu'da sivil halkn yaad yerler ya dzensiz ya da devlet otoritesinin bask ile dzenli planlara sahiptirler. Izgara planl yaplar bu dzenli yaplara bir rnektir. Dzenli plan gsteren ehirler, devlet tarafndan gmenler iin hazrlanm olup, yerli halk kitleleri ise dzensiz planl kentlerde oturuyor ve gmenlere nazaran belirli bir zgrl sahiptirler. Burumun Urartu devlet dzeni hakknda ok nemli zellik tamaktadr.199 196 Tarhan-Sevin,1976:273 197 Tarhan-Sevin,1976:286 198 Tarhan-Sevin,1976:296 199 Tarhan-Sevin,1976:297 47 Bu ekilde ehir planlarna bal olarak dzenli yerleme alanlar oluturmalar, Urartu devlet otoritesinden uzak yerleri kapsama iine almalarnda etkili olmutur.200 3.5.4.Urartu Ulam Kuvvetli bir merkezi devletin varl, dzenli bir ulam ayla yakndan ilgilidir. Mesela Anadolu'yu200 ylnda fazla elinde tutan Akhamenid slalesi bunu Sardes ile Susa arasnda yaptrd bilinen Kral Yolu'na borludur. Dou Anadolu'daki ilk dzenli yollar M..9-6 y.y.'lar da Urartular tarafndan oluturulmutur. Bu yollar ayn zamanda Anadolu ve Eski nasya Dnyasnn da en eski yollarn oluturmaktadr. Urartu krallnn, Dou Anadolu Blgesinin sert iklim artlarna ve engebeli arazi yapsna uyum salayarak 250 yl boyunca bu blgelere hkim olmas ancak yaptrm olduu stratejik ve dzenli yollar sayesinde mmkn olabilmitir. Dou Anadolu'nun ekonomik ve sosyal ynden gelimesinde yollar son derece etkili olmutur. Urartu Krallnn hkimiyeti altnda bulunan Transkafkasya, Kuzeybat ran ve Dou Anadolu'ya alan btn yollar Van'a kt iin son derece nemli bir merkez olmutur.201 Yaplan yollar sayesinde, piyade, atl ve araballardan meydana gelen Urartu ordusu baka blgelere askeri sefer dzenleyip ele geirdikleri ganimetleri bakentlerine getirebilmilerdir. Urartular bu yollar zerine ivi yazl stel ve ina yaztlar dikilmitir. Bu yollarda can ve mal gvenliini salamak iin belirli aralklarla ve stratejik karakol niteliinde kk kaleler ve konaklama merkezleri ina edilmitir. Bu kk konaklama merkezleri ortaada yaplacak olan byk kervansaraylarn habercisi niteliindeydiler. Merkeziyeti bir idare edilen Urartu Devletinde krallarn, valilerin nde gelen grevleri, yollarn yapm, bakm, onarm, ticaretin ve mal gvenliinin salanmasyd. 200 Tarhan-Sevin,1976:297 201 Belli 2000:409-410 48 Urartularn yollarnn genilii 4,5m ile 6m arasnda deimektedir. Pers ve Roma yollarnn aksine, Urartu yollarnn taban ta deli deildir. Yol yaparken sert kayalar delerek alan tneller, modern kaya tnellerinin ilk rneini yanstrlar. Urartu kaya tnellerinin en gzel rnei "Sakaltutan Tuneli" ile "Semiramis Tneli" oluturmaktadr. Urartular, Dou Anadolu Blgesinde gnmzde kullanlan kara yollarnn %60'nn ilk gzerghn meydana getirmilerdir. Bugnk bilgilerimize gre ilk Urartu yollar Kral puini (M..830-810) dneminde yaplmtr. Menua, Urartu krallar iinde en ok yol yaptran kral olmutur. Menua, devletin genileme politikasna uygun olarak bilinli yollar yapmtr. Kral Menua, bu yollar sayesinde lkesine birok toprak katt gibi yolun nemli noktalarna ivi yazl steller diktirmitir. Mesela Tupa'dan balayarak, Erci- Patnos-Tahir Gedii Horasan-Hasankale-Erzurum-Erzincan yolu bu kral zamannda yaplmtr. Kuzeyde, Tupa-Anzaf Kaleleri-Krzt-Muradiye-aldran-Dou Beyazt- Idr-Gke glne kadar uzanan yolda Urartu ekonomisi iin ok nemli olmutur. Tupa'dan balayarak, Aa ve Yukar Anzaf kalelerinin nnden geerek Erek-zalp-Saray-Kontur Vadisi boyunca uzanan yol Kuzeybat ran ilerine alan en nemli dou ticaret yoluydu. Urartular merkezden balayarak yaptklar yollar, ordu yolu, ticaret yolu, maden yolu, yayla yolu olarak adlandrmlardr. Sonu itibariyle Dou Anadolu'daki Urartu yollar, yksek dalarla birbirinden ayrlan blgelerdeki yerel kltrlerin karp kaynamasn salam, haberlemeyi kolaylatrm ve ticareti kolaylatrarak halkn ekonomik refah dzeyini ykseltmitir.202 3.5.5.Urartu Yazs Krzt, Kk, Karahan, Muradiye, Dan, Kevenli, Hazine, Piri Kaps, Yukar ve Aa Anzaf'ta on be ve Van dndaki Kars Hanakyazt, Ar Pirabat 202 Belli-2000:410 49 yaztlar ile Urartu yaztlar hakkndaki bilgi giderek genilemitir.203 Mesela Ar ili Elekirt ilesi Pirabat kynde ortaya kartlan bir yaztta; 1. Tanr Haldi'nin kudreti ile puiniolu Menua 2. Bu saray (kaleyi) hkmranl iin ina etti (Ben) puini olu Menua 5. Kudretli kral, byk kral, Biuri lkesi kral, 7. Tupa kentinin efendisi (yim). bareleri bulunmutur. Bu ekilde bulunan yaztlar ile Urartu tarihinin karanlk kesimlerine de k tutacaktr. 3.5.6.Antsal Kaya Kaplar Dou Anadolu Blgesindeki topluluklarn tanr, tanra ve gizemli dini inanlar konusundaki ilk bilgiler, M.. 9-6. y.y.'lar arasnda blgede egemenliini srdren Urartu krallna ait antsal kaya kaplar iinde yazdrlan ivi yazlarndan anlalmtr. Kaylklar, n yzleri oyularak dikdrtgen haline getirilmi, yzeyi cam gibi dzeltilmi kaya nileri; antsal bir grne sahiptir. Bu sebeple Anadolu, nasya ve Transkafkasya'da antsal kaya nii yapma gelenei ilk olarak Urartularla balamtr.204 zgn bir ekle sahip olan kaya nileri gnmzde halk tarafndan "Takap", "Kr kap", "Yalanc Kap", "oban kaps" veya "Hazine kaps" olarak adlandrlmaktadr. Tanr Haldi Urartularn ulusal tanrsdr. Antsal kaya nilerinin en nemlisi olan ve Urartu dini konusunda ayrntl bilgi veren Meher Kaps yazt u ekilde balar; "Sarduri olu puini ve puini olu Menua Tanr Haldi iin bu kapy yaptrdlar." imdiye kadar adet ivi yazl kaya kaps tespit edilmitir. de Urartu bakenti Tupa (Van)'da bulunmutur. ivi yazl Kaya kaplarn en eski rneini "Hazine Piri Kaps" oluturur.205 Balca antsal kaplar unlardr: Hazine Piri Kaps, Yeilal Kaps ve Meher Kap'dr. 203 Dinol-B.Dinol,2000:369-370 204 Belli ,2000:386-387 205 Belli 2000 :386-387 50 3.5.7.Urartu Madencilii M.. 9-6. y.y.'lar arasnda Dou Anadolu bata olmak zere Transkafkasya ve Kuzeybat ran gibi geni corafi blgede hakimiyetini srdren Urartu Krall ayn zamanda Anadolu ve n Asya'nn en byk madenci toplumuydu. Urartularn Anadolu'nun hemen hemen yarsna sahip olmasnda phesiz maden yataklarndan yaptklar retimin ok ok byk olmutur. Dou Anadolu'da bol miktarda bulunan altn, gm, kurun, bakr ve demir Eskia'da ilk kez byk oranda Urartular dneminde ilenmitir. Urartu madencilii hakknda bugne kadar yaplan arkeolojik kazlarda ortaya karlan ok sayda zengin tak, klt eyas, heykel, at koum takm, eitli alet ve silahlar bilgi vermektedir. Bu eyalara en iyi rnei Muair / Argiti tapna ve saraydan yamalanan eyalardan anlamaktayz.206 Bugnk Trkiye-ran - Irak snrnn kesitii yerin gneyindeki Rawonduz blgesinde yer alan Muair / Ardiri tapna ve saray, Urartu ve Asur krallklar iin ok stratejik bir konuma sahiptir. Tapnak ve saraydan yamalanan eitli metal eya, alet ve silahlar, katipler tarafndan tek tek listelenmitir. Asur kral II.Sargon tapnak ve saraydan 1 ton altn, 10 ton gm ve 109 ton bronzdan yaplm eitli eya heykel ve silah yamalayp Asur'a gtrmtr. Urartu krall dneminde Dou Anadolu blgesinde youn olarak iletilen gm, bakr, altn, bakr ve demir yataklar ana blgede toplanmtr. Adyaman-Malatya-Elaz-Tunceli blgesi, Erzincan-Erzurum-Bayburt- Gmhane-Artvin-Kazman blgesi-Van Glnn gneyi, Siirt-Bitlis-Van- Hakkari blgesidir.207 Van Glnn gneyi, demir ve metalrji tekniinin, M.. I.bin ylnda balarndan itibaren Dou Anadolu, Kafkas tesi ve Kuzeybat ran'da yaygnlamasnda bir kilit grevi grmtr.208 Gerek mitolojisinde elii ilk kez Haliblerin kefettii ve Greke'de elik anlamnda kullanlan halib szcnn aslnda Urartu demirciliini sembolize ettii anlalmtr. Zaten Urartu 206 Belli 2000 :371 207 Belli 1985:372 208 Belli 1985:372 51 silahlarnn ekilen rntgenleri bunlarn bilinli bir ekilde ekillendirilmi olduklarn ortaya koyar.209 3.5.8.Urartu Sulama Sistemi Urartular'n yaptrd baraj, glet ve sulama sistemleri Dou Anadolu Blgesine nemli katklar salamtr. Sulama tesislerinin varln belirlemek amacyla yaplan yzey aratrmalar, Oktay Belli tarafndan 1987 ylndan beri kesintisiz devam etmektedir. Blgede yaplan bol miktarda baraj, glet ve sulama kanallar Dou Anadolu'yu bir barajlar blgesi durumuna getirmitir. Bu yzden Urartu Krall Anadolu ve Eski nasya Dnyasnn en byk hidrolik uygarl olmutur. Daha nce blgede hayvan besicilii n planda iken sulama sistemleriyle tarm n plana gemitir. Sulamaya dayanan modern tarmn temelleri ilk olarak Urartular tarafndan atlmtr.210 Dou Anadolu Blgesindeki Roma ve Bizans dneminden kalma sulama tesisleri iddetli depremden tr yklmken, Urartu Krallna ait baraj, glet ve sulama kanallar daha salam kalmlardr. Urartularn teknolojik olarak ilerlemesinde madenciliin etkisi byk olmutur. nk demirden yaplan alma aletleri, baraj, glet ve sulama kanallarnn duvarnda kullanlan milyonlarca metrekp tan karlmasnda kolay ve abuk ilenmesinde ok byk rol oynamtr.211 Anadolu'da sulamaya dayal modern tarm kltrnn yaygnlamasnda ve baraj yapma geleneinin gelimesinde Urartu Uygarl ok nemli bir kpr grevi grmtr. Gnmzde Frat ve Dicle zerindeki modern barajlarn ilk rnekleri 2700 yl nce Urartular tarafndan oluturulmutur.212 Urartular, Erek da ve eteklerindeki su kaynaklar zerine toplam 14 adet glet ve baraj yapmlardr. Bu barajlarn en eskisini Bakral ve Harabe barajlar oluturmaktadr. Bakral baraj tahrip olmasna karn, Harabe barajnn 1-2m 209 Belli,1985:378 210 Belli 2000 394 211 Belli 1985:395 212 Belli 1985:395-396 52 ykseklikteki duvarlar yklmadan gnmze kadar gelmitir. Haraba baraj Urartu barajlarnn proto-tipini yanstt iin son derece nemlidir. Ernis Ky yaknlarnda kurulan Azgo Gleti Kral puini (M..830-810) tarafndan kurulmu olup Urartu gletlerinin bilinli olarak yaplan ilk rneini tekil eder. Yukar mer Gl, Aa mer Gl, Kevenli, Kilise Gl, Kadim Barajlar Kral Menua (M..810-786) dneminde yaptrlmtr. Rusa (Kei Gl), Keba Barajlar, Yakup, Kurban, Shke Gletleri de II. Rusa (M.. 685-645) dneminde yaptrlmtr. Buna ek olarak Van Glnn gney blmnn su ihtiyacn karlamak iin Grpnar Ovasndan Van ovasna 51km uzunluunda olan Menua (Samiramis / amran) kanal yaptrlmtr.213 3.5.9.Urartu Taocaklar ve Atlyeleri Antsal kalelerin duvarlarnn yapmnda kullanlan talarn ilenmesinde ve sulama tesislerinin yapmnda kullanlan talarn ilenmesinde ve sulama tesislerinin yapmnda Urartu taocaklar ve atlyelerinin ok byk bir nemi olmutur. Urartular'n byk talar karp ilemelerinde, zellikle demirden yaplm el aletlerinin pay byk olmutur. Demirden yaplm mur, keski ve kaldralar, talarn karlmasn, kaldrlmasn ve ilenmesini byk lde kolaylatrmtr.214 Van Blgesindeki eitli mimari yaplar ile kale duvarlarnda kullanlan ta trleri fazla eitlilik gstermemektedir. Yaplan aratrmalarda sarkl ta trnn ok kullanld grlmtr. Bu ta trlerinin banda kalker, andezit, kumta gelmektedir.215 Blgede bilinen ta oca ve atlyeler unlardr. Yoncatepe Kumta Ocaklar, Pagazk Kumta Ocaklar, Harap, Kytepe Taoca, Alnicmu Kenti Atlyesi, Edremit Ta Oca, Zivistan Ta Ocaklar, Krolu Tepesi Ta Oca ve Atlyesidir. 213 Belli 1985:396 214 Belli 2000 :415 215 Belli 2000:415, Topalolu 2006: 1 vdd. 53 4. ARATIRILAN MERKEZLER 4.1. Tortum Kalealt Kalesi Tortum lesi'nin 5 km. kuzeybatsnda "Kalealt" ad verilen blgede yer almaktadr. Vadiye hkim bir konumda yaplan kale stratejik bir yapya sahiptir. Byk lde tahrip edilen kalenin sur duvarlarnda har kullanlm olduu grlmektedir. Kalenin ileye yaknl nedeni ile ok sayda kaak kazya maruz kalmtr. Kale yaps ve keramik verisi bakmndan Orta a zellii tamaktadr. 4.2.Tortum Kalesi Tortum'un 20 km. batsnda ayn adla anlan kyde bulunmaktadr. Kale blgenin en byk ve en salam yaps olma zellii tamaktadr. Sur duvarlarnn byk bir ksm ayakta olan kale surlarnda har kullanlm olduu grlmektedir. Ayrca yer yer kale surlar ahap hatllarla glendirilmitir. Yapsal olarak kale bir Orta a kalesidir. Keramik verileri de Orta a zellii gstermektedir. Kalede yaptmz incelemede sur duvarlarnda nemli atlaklar tespit edilmitir. Bu nedenle kalede gerekli nlemler acilen alnmad taktirde sur duvarlarnn byk bir ksm yok olaca anlalmtr. 4.3.Kapkaya Kalesi Kale; Tortum lesi'nin 17 km. batsnda Naldiken Dalar'nn (3153m.) dousunda yer almaktadr. Blgeyi kontrol altnda tutan bir konumda ina edilmi kale blgedeki kalelerin aksine kiklopik teknikte, yapsal zellikleri ile Demir a zellii tayan ender bir kaledir. Tarihi adan son derece nemli olan kalede yaptmz incelemelerde Demir a keramikleri elde edilmitir. Kale Erzurum'un kuzeyinde Tortum, Narman blgesinde imdiye kadar bulunan tek Demir a merkezidir. Bu zellii Demir a'nn blgede yaylm deitirmekte ve zellikle Urartu'nun blgede ki yaylmnn tekrar deerlendirilmesi gerektiini ortaya koymaktadr. 54 4.4. Dikyar Kalesi Uzundere lesi'nin 3 km. gneyinde Tortum-Uzundere karayolunun zerinde yer almaktadr. Kale ok sarp bir kayalk zerine yaplm ve ismi de buradan gelmektedir. Kalenin bugnk durumunda byk bir ksm yklmtr. Kalenin sur duvarlarnda har kullanlm ve yapm teknikleri bakmndan Orta a zellii gstermektedir. 4.5. Gkda Kalesi Narman lesi'nin 4km. kuzeybatsnda bulunan Gkda Ky'nn 1km. kuzeybatsnda doal bir tepe zerinde kurulmutur. Kale, gneyinden geen NarmanErzurum karayolunu kontrol altnda tutmaktadr. Kalenin gneyinden Byk ay'n kollarndan biri gemektedir. Kalenin gneyi tarm ve hayvancla son derece elverilidir. Kalenin plan ana kayann doal yapsna uydurularak yaplmtr. Yontulmam dere talarndan yaplan kalede birletirici olarak horasan harc kullanlmtr. Kale kuzey-gney dorultulu olarak ina edilmi olup iki blmden olumaktadr. Kalenin i ksm 21x7 m. byklnde ve bat ksm savunmay glendirmek asndan ikinci bir surla glendirilmitir. Kalenin bat ksmndaki sur duvarlarnn i blmne pithoslar yerletirilmitir bu da blgedeki tarmn gl olduunun bir belgesi niteliindedir. ok saydaki pithoslardan ancak bir tanesi insitu halinde, dierleri ise paralam olarak belgelenmitir. Kale yapsal olarak Orta a zellii gstermektedir. 4.6. Yankta (Ekrek) Kalesi Narman lesi, Yankta Ky'nn ku uumu 2-5 km gneybatsnda deniz seviyesinden 1976 m. ykseklikte bulunan Yankta Kalesi; yaln bir ana kaya zerine kurulmutur. Kalenin dousundan Cansor ay gemektedir. Kale boazn tam zerine kurulmutur ve boazn bat yakasndadr. Stratejik adan nemli bir konumdadr. Keramik verisi, olduka iyi aklanm ve ark yapm Orta a keramikleridir. Kalede youn olarak kaak kaz mevcuttur. Kalenin dousu uurumdur. Savunmas kolaydr. Kalenin bats ok iyi ilenmi, kaliteli talardan ina edilmitir. Kalenin iki burcu vardr. Talar iyi tralanmtr ve 55 horasan harc kullanlmtr. Yaklak 2.5 m. yksekliinde bir bur ayaktadr ve ana kaya zerine kurulmutur. Bur dou- bat ynndedir. Kale iki byk ana kayadan olumutur. Gneydeki bur daha kktr. Kalenin gerisinin ise kuzeyden gelerek douya dolap iki kayann arasnda bulunduu grlmektedir. 4.7. Eski Ekrek (Yerlemesi)216 Narman lesi Yankta (Ekrek) Ky'nn yaklak 6 km. uzanda 2049 m. ykseklikte Yankta (Ekrek) Kalesinin 1km kuzeybatsnda yer almaktadr. Bu yerleme yerinde ko, koyun heykellerine rastlanmtr. ok sayda tahrip edilmi mezar kalntlar vardr. Muhtemelen Yankta Kalesi ile ayn tarihte yaplm olmaldr. Yerlemede bol miktarda kaak kaz izleri tespit edilmitir. anak mlek paralar Orta a'a aittir. 4.8. Bakale Kalesi 217 Narman lesi, Bakale Ky'nde Kargapazar Dalar'nn eteklerinde deniz seviyesinden 2004 m. yksekliindeki bir tepe zerine yaplmtr. Yankta'tan gelen boazn ald ksmda bulunduu iin nemli bir kaledir. Kale dou-bat ynldr. Ky kalenin batsnda yer almaktadr. Kalenin tek bir burcu vardr. Oda dousunda olandr. ok byk bir kale deildir. Kalenin kuzeyinden gelip batsn ve gneyini dolaan bir nehir vardr. Kale dik bir kayalk zerindedir. Hemen eteinde geni yaylalar vardr. Hayvanclk asndan nemli bir konumdadr. Boakale'nin batsnda bulunan kale ortaa kalesi olup Yankta Kalesi ile ayn dnem zellii gstermektedir. anak mlek buluntularnn geneli Orta a'a aittir. ok sayda kaak kaz olmakla beraber ortalama sur ykseklii 4.50 cm.'dir. Yaklak 32 m. uzunluunda ve 16 m. enindedir. 216 37 74 13 60 E 44 59 21 8 N-1976 m. 217 37 73 63 0 E 44 55 63 7 N-2004 m. 56 4.9.Boa Kalesi218 Narman lesi, Boakale Ky'nde deniz seviyesinden 2167 m. yksekliinde yer almaktadr. Kalenin kuzey kesimi yksek dalarla evrili olup kalenin altndan bir ay gemektedir. Keramik verisinin byk bir ksm Orta a'a ait olmakla beraber birka para erken dneme tarihlendirilebilecei dnlmektedir. 4.10.Samikale219 Kale; Narman lesi'ne 15 km uzaklktaki Samikale Ky'nn hemen kuzeydousunda ykselen deniz seviyesinden 1796 m. ykseklikteki tepe zerine kurulmutur. Kalenin dar olan giri kaps kyn kuzeydousunda yer almaktadr. Kalede gnmzde byk bir restorasyon yaplm ve restorasyonla birlikte tarihi zellii kaybolmutur. Kalenin en nemli zellii dousunda bulunan geni ve verimli araziyi kontrol etmesi ve Oltu-Narman karayolunun zerinde bulunmasdr. Tarm ve hayvanclk asndan nemli bir konumdadr. Yap itibariyle erken dnem kalesi olduu sanlmasna ramen bu gr destekleyen herhangi bir veriye ulalamamtr. 4.11.Alabalk Kalesi Narman'n Alabalk Ky'nn batsnda 1976 m. yksekliinde bulunmaktadr. Kaleden ok bir gzetleme kulesini andrmaktadr. Gzetleme kulesinin hemen alt ksmnda mimari kalntlar vardr. Bunlar byk bir kilise kalntsdr. Gzetleme kulesi kaak kaz ve sel nedeniyle yklmak zeredir. Hem gneyinden hem de kuzeyinden dereler akmaktadr. Kk bir kayaln zerine kurulmu ve ar derecede tahrip olmutur. Duvarlar kesme talardan yaplmtr. Gzden uzak bir yerde yaplmtr ve yapmnda har kullanlmtr. Kale bu zellii ile Ortaa zellii gstermektedir. Tarihi ve arkeolojik merkezlerin yan sra blgedeki balca kltrel merkezler arasnda Haho ve vank Kilisesi gelmektedir. Bu merkezler arasnda 218 37 73 02 72 E 44 52 99 3 N-2167 m. 219 37 74 49 51 E 44 73 77 6 N-1796 m 57 en nemlisi phesiz Haho kilisesidir. Haho Manastr, Tortum lesi'ne 38 km uzaklkta ve Tortum Gl'nn gneybatsndaki eski bir kprden geilerek ulalan Baba (Haho) Ky'nde bulunmaktadr. Haho Manastr'nn kilisesi zerindeki kitabesinden anlaldna gre III. David tarafndan 976-1001 yllar arasnda yaptrlmtr.220 III. David, Bayburt blgesi yerli il beylerinden olup Akanas (skit) soyundadr. Manastr 60x50 m'lik alan ve 3 m yksekliindeki koruyucu duvarlarla evrilmitir. Manastr, ana yapsn oluturan kilise dnda 3 apel ve vaftiz binas ile farkl fonksiyonlar iin kurulmu (yemekhane, kei hcreleri, ktphane-yazhane, alma atlyesi) ve bamsz yaplardan olumutur. Kaynaklarda manastrn 16. yzyln ortalarna kadar faaliyetlerini srdrd ve Hahuli Manastrnn ilmi ve edebi aktivitelerin en nemli merkezlerinden biri olduu belirtilmitir. Bu manastrda zellikle edebiyat, iir ve felsefe dallarnda kymetli eserler yazlm ve tercmeler yaplm ve deerli el yazmalarn da bnyesinde bulundurmutur. Manastr eklinde dzenlenmi olan bu yaplar topluluunun temel noktasn kilise oluturmaktadr. Kilise plan olarak hac plan ve Bazilikal plann birletirilmesinden oluturulmu karma bir plan dzenine sahiptir. Kilisenin gneyde, kuzeyde ve batda olmak zere 3 girii bulunmaktadr. Fakat zamanla kiliseye ynden eklenen yaplar ile giriler ikinci planda kalmtr. Kilisenin gney cephesindeki giri kapsnn her iki yannda Hristiyan dinini anlatan figrl kompozisyonlarla karlalmaktadr. Manastr oluturan btn yaplarda malzeme ve teknik bakmdan bir btnlk grlmektedir. D kesme ta kaplama, duvar iinde moloz dolgu kullanlmtr.221 220 zkan, H., 2000, s. 161 221 zkan, H., 2000, s. 169 58 SONU alma sahamz oluturan Narman ve Tortum Blgesi corafi konum olarak Erzurum'un kuzeyinde yer almaktadr. zellikle bu blge, corafi bakmdan dalk bir blge olmas ve tarm ve hayvanclk merkezi olmas asndan olduka nemlidir. Bu durum blgenin tarihi boyunca nemini koruyan bir faktr olarak devam etmitir. Blgede kk lekli yerel aratrmalar dnda kapsaml aratrmalar pek yaplmamtr. Bu haliyle blge, tarihi ve arkeolojik aratrmalar bakmndan ihmal edilmi bir blge olarak gnmze kadar gelmitir. Tortum ve Narman lelerinde yaptmz yzey aratrmalarn deerlendirdiimiz zaman daha salkl bilgilere ulaabiliriz. Yaptmz yzey aratrmalar sonucunda blgenin arlkl olarak kale yerlemelerine sahne olduu grlmektedir. Fakat tespit ettiimiz kaleler de ok sayda kaak kaz ve tahribat sz konusu olduu iin daha nceki yerlemeler hakknda kesin bulgulara ulamak son derece zorlamaktadr. Tespit edilen kaleler incelendiinde genellikle byk olmayan, blgeyi ya da kurulmu olduu stratejik noktalar kontrol altnda tutmay salayan kaleler olduu dnlmektedir. Genelde tarm arazilerini ve gei noktalarn kontrol altnda tutan Ortaa Kaleleri gze arpmaktadr. Kaleler ierisinde gzetleme kulesi olarak dndmz (Narman -Alabalk Kalesi) yaplar da vardr. Tortum lesinde tespit edilen yerlemelerin ok az bir ksm Demir a yerlemesi olup (Tortum Kapkaya Kalesi) genelinin Ortaa zellii gsterdii grlmektedir. Kalelerden elde edilen keramikler incelendiinde (Narman Yankta, Bakale Kalesi ve Gkda Kalesi) bunlarn, iyi aklanm ve mleki arkndan geirilmi olduu grlr. Kale duvarlarnn ve surlarnn yapmnda Horasan harc kullanlmtr. Kale ve sur duvarlar byk lde kaak kaz sayesinde tahrip olmutur. Narman Sami Kale ise tamamen restore edilmi ve kalenin orijinallii ortadan kaybolmutur. Bu kaleler incelendii zaman duvarlarnda geni atlaklar meydana 59 geldii grlr. rnein Tortum Kalesi'nde olduu gibi nlem alnmazsa kalenin sur duvarlar tamamen yok olacaktr. Tezimizin banda da belirttiimiz gibi, konu btnl asndan en bata Dou Anadolu'nun Eskia tarihi hakknda bilgi verilmi ve bylece arada bir btnlk elde edilmeye allmtr. Blgede yaptmz yzey aratrmalarnda genelde Orta a yerlemelerine rastlam olmamz olduka ilgintir. Bu ise bize blgede Demir a yerlemelerinin tahrip olduu ya da blgenin Demir a'nda yerleme grmedii sonucunu ortaya karmaktadr. Tortum ve Narman Havzasnda gerek tarihi ve arkeolojik aratrmalarn ve gerekse yzey aratrmalarnn artmas sayesinde blgenin tarihi ve arkeolojik yeri daha iyi aydnlatlacaktr. 60 KAYNAKA Adontz, N., 1946:Histoire d'Armenie, Paris. Akit, ., 1982: Anadolu Uygarlklar, stanbul Aktre, S., 1994: "17. yzyln bandan 19 yzyln ortasna kadar ki dnemde Anadolu Osmanl ehrinde ehirsel yapnn deiim Sresi, METU, Jouney of the Faculty of Architecture, Ankara Aktre, S., 1997: Anadolu'da Bronz a Kentleri, stanbul. Akurgal, E., 1950: Bayrakl Kazs n Rapor, DTCFD 8(1-2) Ankara, 1-51 Akurgal, E., 1983: Alt-Smyrna I, Roma. Akurgal, E., 1987: Hatti Uygarl, Remzi Ouz Ark Armaan, A.. DTCF Dergisi, Ankara Akurgal, E., 1989: Anadolu Uygarl, Ankara. Akurgal, E., 1997: Anadolu Kltr Tarihi, Ankara Akurgal, E., 1999: Anadolu Kltr Tarihi, Ankara. Akyldz, E., 1984: Ta andan Osmanl'ya Anadolu, stanbul Albrecht, G., et al 1990 : "The Paleolitithic of ehremuz near Samsat on the Euprathes River; Summary of the Excavation Findings and a Morphology of the Hadaxes" Prehistoire du Levant II. Processus des Changements Culturels, Hommage aFrancis Hours, Eds. O. Aurenche, Editions du CNRS, Paris, 76-86. Algaze, G., 1989:"A New Frontier: First Result of The Tignis-Euphrates Archaelogical Reconnaissance Project 1988", JNES 48, 241-281, Chicago Algaze, G., et all 1991:"The Tigris-Euprathes Archaeological Reconnaissance Project: A Preliminary Report of the 1989-1990 Seasons", Anatolica 17, 175-240. Alkm, H., 1967: "Explorations and Excavations in Turkey, 1964", Anatolica 1, 1-43. Alkm, H., 1968: "Explorations and Excavations in Turkey, 1965 and 1966", Anatolica 2, 1-76. Alkm, H., 1970: "Explorations and Excavations in Turkey, 1967 and 1968", Anatolica 3, 1-91. 61 Alkm, H., 1973 : "Explorations and Excavations in Turkey, 1969", Anatolica 4, 1-82. Alkm, H., 1978: "Explorations and Excavations in Turkey, 1970, 1971 and 1972" Anatolica 5, 7-140. Alkm, U.B., 1960: "Haberler-Kazlar, slahiye Blgesindeki Aratrmalar", Belleten XXIV, 714-716. Alkm, U.B., 1962: "1960 Yl Yesemek almalar ve Tilmen Hyk Kazs" TAD:11/1 (1961), 5-6. Alkm, U.B., 1963: "Summary of Archaeological Research: Tilmen Hyk Kazs", Belleten XIII, 27-28. Alkm, U.B., 1964 : " slahiye Blgesinde Trk Tarih Kurumu Adna 1955-1962 Yllar Arasnda Yaplan Tarihi ve Arkeolojik Aratrmalar" Atatrk Konferanslar I, 169-178. Alkm, U.B., 1965a: "The Road from Sam'al to Asitawandawa: Constuributions to the Historical Geography of the Amanos Region" AnAr II/1-2- 1-45 Alkm, U.B., 1965b: : "slahiye Blgesi Aratrmalar ve Tilmen Hyk Kazs 1963" TAD 13/1 (1964),5-17. Alkm, U.B., 1968 : "Explorations and Excavations in Turkey,1965 and 1966" Anatolica 2,1-76. Alkm, U.B., 1970 : "Explorations and Excavations in Turkey,1967 and 1968" Anatolica 4,1-82. Alkm, U.B., 1972: "slahiye ve Samsun Blgesinde 1971 almalar" Belleten 36,422-426. Alkm, U.B., 1974a: "Tilmen Hyk ve Samsun Blgesi almalar(1971)" TAD 20/2 (1973),5-16. Alkm, U.B., 1975a: : "kiztepe Kazsnn 1974 Dnemi almalar" Belleten 39,565-567. Alkm, U.B., 1976 : "1975 Samsun Blgesi Aratrmalar ve kinci Dnem kiztepe Kazs" Belleten 40, 717-719. Alkm, U.B., 1980 : "kiztepe,1980" AS 31,189-191. 62 Alkm, U.B., 1981: "Altnc Dnem kiztepe Kazs (1979)" KST II-1980,151- 154. Alkm, U.B., 1983: "Einigie Charakteristiche Metallfunde von kiztepe" Beitrge zur Altertumskunde Kleinasiens, Festschrift fr Kurt Bittel, Eds. R. M.Boehmer, H.Hauptmann, Verlag Philipp von Zabern, 29-42. Alkm, U.B., et al 1983 : "kiztepe I.Birinci ve kinci Dnem Kazlar (1974- 1975)"TTK Yaynlar, Ankara. Amiran, R., 1952: "Connections Between Anatolia and Paletsine in the EBA" Israel Exploration Journal,2, 89-103., Amiran, R., 1965: "Yanktepe, Shengavit, and The Khirbet Kerak Ware" AS XV, 166167. Anati, E., 1968 : "Anatolia's Earliest Art" Archaeology XXI, 22-35. Arbas et al 1991: Horasan (Erzurum li) Dolaynn Jeolojisi. MTA Genel Mdrl, Rapor No: 9431, Ankara, 104. Ark, R.O., 1933 :"Anadolu Arkeologya Tarihinde Aliar Harfiyat" TTAED 1, 22-63. Ark, R.O., 1953 :"Turuva Klavuzu, I.Tarih, II. Kazlarn Tarihi, III. Kazlarn Neticeleri, IV. Tutuvay Nasl Gezmeli?," M.E.B.Eski Eserler ve Mzeler Genel Mdrl Yaynlar 1, stanbul Arn, K., 2006: Trkiye'nin Corafi Blgeleri, Erzurum Arsebk, G., 1969 : Constributions to the Physical Antropology of the Prerand Protohistoric Inhabitants of Anatolia, (Baslmam Doktora Tezi) Chicago University Arsebk, G., 1974: Altonova'da Koyu Yzl Akl ve Karaz Tr anak- mlek Arasndaki likiler Sorunu, (Yaynlanmam Doktora Tezi), stanbul Arsebk, G., 1979: "Altnova'da(Elaz) Koyu Yzl Akl ve Karaz Tr anak-mlek Arasndaki likiler" TTKong 8, 81-92 Arsebk, G., 1980: "Altnova'da(Elaz) Balangcndan lk Tun an Sonuna Kadar Kltr Sradzeni" .. Ed. Fak. (Yay. Doentlik Tezi),stanbul 63 Arsebk, G., 1986: "Altnova'da(Elaz) Balangcndan lk Tun an Sonuna Kadar Kltr Silsilesi ve Sosyal Tabakalanma Sorunu" TTKong 9, 67-72 Arsebk, G., 1995: nsan ve Evrim, stanbul. Arsebk, G., 1996a: "Biokltrel Adan nsan ('Sna' ve 'Barna')", Tarihten Gnmze Anadolu'da Konut ve Yerleme, 15-18. Arsebk, G., 1996b: "Trakya'da Eski Bir Yerleim Yeri: Yarmburgaz Maaras Alt Paleolitik a Bulgular" Anadolu Aratrmalar 14, 33-50. Arsebk, G., et al 1990: "Yarmburgaz Maaras 1988", KST XI/I, 9-38. Arsebk, G., et al 1991: "Yarmburgaz 1989" KST XII/I, Ankara,17-41. Arsebk, G., et al 1992:"Yarmburgaz 1990" KST XIII/I, Ankara, 1-21. Arsebk, G.-Korfmann, M., 1976 :"Tlintepe Kazlarndan Sapan Taneleri Toplu Buluntusu 1972" Keban Projesi 1972 almas, 134-144. Atalay, ., 1982: Oltu ay havzasnn Fiziki Corafyas ve Amenajman, Ege niversitesi Sosyal Bilimler Fakltesi Yaynlar, zmir Atalay, ., et all 1985:Kuzeydou Anadolu'nun Eko-sistemleri, Ankara Atalay, ., et all 1992:Trkiye Corafyas, zmir Atalay, .-Ylmaz-Tetik 1985: Oltu ay Havzasnn Fiziki Corafyas ve Amenajman, Ee niversitesi Sosyal Bilimler Enstits yaynlar, Ankara Ataman, K., 1987: "A Group of Projectile Points from Can Hasan III", AST IV, 339-346. Ataman, K., 1988 : "A Prelimanary Analysis of the Upsilon Blade Tools from Hayaz Hyk", Anatolica 15, 81-85 (stanbul). Ataman, K., 1990 : "A Functional Study of the Upsilon Blade Tools from Hayaz Hyk", Anatolica 16 197-207 (Leiden). Atasayan, M., 1939: "1938 Ylnda Gaziantep Kylerinden Dlk ve Civarnda Bulunan akmakta Aletler zerine Bir Not" TAM-19-22, 314-315, Ankara Aydn, N., 1991: "Gzelhisar Urartu Kitabesi, Belleten-213, 323 Bala, M., 1972: "Kr", MEB slam Ansiklopedisi- IV, Ankara, 10081-10084 64 Balkan, K.- Atl, N., 1995 : "A Preliminary Report of the Chipped Stone Industry of Deirmentepe an Ubaid Settlement in Eastern Anatolia" Halet ambel in Prehistorya Yazlar, 127-148, stanbul Balkan, K.-Atl, N., 1994b: La Neolithisation de l'Anatolie, stanbul. Barnett, R.D., 1965: "Two Urartian Inscription from Azerbeijan", JCS XIX, 35 vd. Baydur, N., 1970: Kltepe (Kane) ve Kayseri Tarihi zerine Aratrmalar, stanbul. Bayraktutan, S., 1982: Narman (Erzurum) Havzasnn Miosendeki Sedimantolojik Evrimi, Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Entits Baslmam Doktora Tezi, Erzurum Becker, M., 1987: "Hassek Hyk'te Yaplan Manyetik Aratrma Hakknda n Rapor" Aa Frat Projesi 1978-79 almalar, ODT-TEKDAM Md. Yay. 3,129-130, Ankara Behm, M.-Blancke, R., 1986: "Die Ausgrabungen auf dem Hassek Hyk im Jahne 1984" KST VII, 87-101. Belli, O., 1975: "Dou Anadolu'da Yeni Arkeolojik Keifler" Tarih Dergisi 28- 29,1-40 Belli, O., 1977: Urartular anda Van Blgesi Yol ebekesi, stanbul, (Baslmam Doktora Tezi). Belli, O., 1979 : "Van Blgesinde Boyal Maara Resimleri: Kzlarn Maaras" Arkeoloji ve Sanat Dergisi 1-2,19-27 Belli, O., 1982:"Urartular", Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisi I, 179-187, Belli, O., 1989: "Urartu Kalelerindeki Antsal Kaya aretleri", Anar XI, 66-67 Belli, O., 1999:1932-99 Yllar Arasnda Trakya ve Anadolu'da Yaplan Arkeolojik ve Yzey Aratrmalarnn Kronolojik Listesi. Belli, O., 2000: Trkiye Arkeolojisi ve stanbul niversitesi (1932-1999), stanbul Belli, O.-Ceylan, A., 1999: "1998 yl Anzaf Kaleleri Kaz ve Onarm almalar", 21. KST-I, 449-466 65 Benedict, P., 1980: "Gneydou Anadolu Yzey Aratrmas" Gneydou Nadolu Tarihncesi Aratrmalar-I. (Ed. ambel-R.Braidwood),107-149, stanbul Beygu, A.., 1936: Antlar ve Kitabeleriyle Erzurum Tarihi-I, stanbul Bak, E., 1982: Tepecik'te Uruk Devri Yerlemesi, (Baslmam Ykseklisans Tezi-..),stanbul. Bingl, A., 2003: En Eski alardan Urartu'nun Yklna Kadar Kars ve evresi,Atatrk niversitesi Sosyal Bilgiler Entits Baslmam Doktora Tezi, Erzurum Bilgi, ., 1975: "Kltepe Kazlarnda Bulunmu Olan nsan Figrleri" Belleten 39,201-216. Bilgi, ., 1984: "Metal Objects from kiztepe-Turkey" Beitrage zur Allgemeinen und Vergleichenden Archaologie C:6,31-99. Bilgi, ., 1985: "kiztepe Kazlarnn 1983 Dnemi Sonular" KST VI,55-64. Bilgi, .,1986: "kiztepe Kazlarnn 1984 Dnemi Sonular" KST VII, 111-118. Bilgi, ., 1987: "kiztepe Kazlarnn 1985 Dnemi Sonular" KST VIII, 149- 156. Bilgi, ., 1988: "kiztepe Kazlarnn 1986 Dnemi Sonular" KST IX, 169-175. Bilgi, ., 1989: "kiztepe Kazlarnn 1987 Dnemi Sonular" KST X/I, 201-209. Bilgi, ., 1990: "Samsun kiztepe Kazlarnn 1988 Dnemi Sonular ve evre Aratrmalar", KST XI/I, 211-220. Bilgi, ., 1991: "kiztepe Kazlarnn 1989 Dnemi Sonular ve Restorasyon almalar" KST XII/I, 241-246. Bilgi, ., 1993: "kiztepe Kazlarnn 1991 Dnemi Sonular ve Restorasyon almalar" KST XIVI/I, 199-212. Bilgi, ., 1994: "kiztepe Kazlarnn 1990 Dnemi Sonular ve Restorasyon almalar" KST XV/I, 583-596. Bilgi, ., 1995:"kiztepe Kazlarnn 1993 Dnemi Sonular" KST XVI/I, 141- 160. Bilgi, ., 1996:"kiztepe Kazlarnn 1994 Dnemi Sonular" KST XVII/I, 157- 168. 66 Bilgi, ., 1997:"kiztepe Kazlarnn 1995 Dnemi Sonular" KST XVIII/I, 145- 161. Bilgi, ., 1998:"kiztepe Kazlarnn 1996 Dnemi Sonular" KST XIX/I, 323- 356. Bilgi, ., 1999:"kiztepe Kazlarnn 1997 Dnemi Sonular" KST XX/I, 485- 505. Bilgi, ., 2000:"kiztepe Kazlarnn 1998 Dnemi Sonular" KST XXI/I, 381- 396. Bilgi, ., 2001: "kiztepe Kazlarnn 1999 Dnemi Sonular" KST XXII/I, 315- 326. Birgl, O., 1981: "kiztepe ve Deirmentepe Seramik rneklerinin Element Analizi ile lgili n almalar" TBTAK-ARTOB II, 21-22. Bittel, K., 1934: Prahistorische Forschung in Kleinasien, Berlin. Bittel, K., 1939: "Archaologische Funde aus der Trkei" AA 54, 94-207. Bittel, K., 1945: n Asya Tarih ncesi alar: Msr, Filistin, Suriye, (ev. H. ambel), stanbul. Bittel, K.-Schneider, M., 1944: "Funde -und Forschungs- Bericht Turkei 1943", AA 59/60, 33-81. Bordaz, L.A., 1965: "Suberde Excavations 1964", AS-15, 30-32, London Bordaz, L.A, 1966: "Recent Archaelogical Research in Turkey: Suberde Excavations 1965" AS-16, 32-33,London Bordaz, L.A., 1969: "The Suberde Excavations, Southwestern Turkey: An Interim Report" TAD-17/2,43-71 Bordaz, L.A., 1973: "Current Research in the Neolithic of South-Central Turkey. Suberde, Erbaba and their Chronological Implications" AJA-77, 282-288. Bordaz, L.A., 1978: The Metal Artifacts from the Bronze Age Excavations at Karata Semayk, Turkey and their Significance in Anatolia, the Near East and the Aegean Arbor,Universty Microfilms,Michigan Bostanc, E.Y., 1952: "Gkrmak Vadisinde Prehistuvar Aratrmalar. Yeni Paleolitik Buluntular", DTCFD 10/2, 137-142. 67 Bostanc, E.Y., 1959: "Research on the Mediterrnean Coast of Anatolia a New Paleolithic Site at Beldibi Near Antalya", Anadolu (Anatolia) 4, 129-178. Bostanc, E.Y., 1962: "Belba Kaya Snanda Bulunan st Paleolitik ve Mezolitik Endstri, Belba Kltr", Belleten 26/102, 233-251. Bostanc, E.Y., 1963a: "Gney-dou Anadolu Aratrmalar Dlk Ve Kartal'n Chellean ve Acheulean Endstrisi", Anadolu (Anadolu) 6, 87-110. Bostanc, E.Y., 1963b: "Fosil Remains of Upper Paleolithic and Mesolithic Man in Beldibi and Belba Rock-Shelters on the Mediterrenaen Coast of Anatolia", Bericht ber die 8. Tagung der Deutschen Gesselschaft fr Antropologie, 253-262. Bostanc, E.Y., 1964 :"Human Fosil Remains in Beldibi and Belba Rock- Shelters on the Mediterrenaen Coast of Anatolia", Antropoloji 1, 17-36. Bostanc, E.Y., 1966: "Beldibi Kazlarnda kan nemli Sanat Eserleri", Antropoloji 2, 21-24. Bostanc, E.Y., 1967a: "Maarack eeresinde Yaplan 1966 Yaz Mevsimi Kazlar ve Yeni Buluntular", Antropoloji 3, 19-24. Bostanc, E.Y., 1967b: "Beldibi ve Belba Mezolitii ve Dier Mezolitik Buluntularla Olan Mnasebetler", Antropoloji 3, 55-90. Bostanc, E.Y., 1968: "Beldibi ve Maarackta Yaplan 1967 Yaz Mevsimi Kazlar ve Yeni Buluntular", TAD 16/1, 51-60. Bostanc, E.Y., 1971a: "Adyaman evresinde Prto-Solutreen ve Adyaman Paleolitik Kltrler zerinde Bir Aratrma", Antropoloji 5, 47-52. Bostanc, E.Y., 1973a: "Gney-Dou Anadolu'da Adyaman evresinde Yaplan Paleoantropolojik Prehistorik ve Quaterner Problemleri zerinde Bir Aratrma", Antropoloji 6, 145. Bostanc, E.Y., 1973b: "Homo sapiens evlikensis in the Canal and the Big Caves near Samanda of the Province of Antalya on the Mediterrenean Coast of Anatolia", Antropoloji 6, 29-56. Bostanc, E.Y., 1975a: "evlik ve Maarackta Yeni Quaterner Akdeniz Plajlar ve Fosil nsanlarn Yaad Devrelerle Korelasyonu zerinde Bir Aratrma", Antropoloji 7, 17-40. 68 Bostanc, E.Y., 1975b: "Anadolu'da akmak Tann Jeolojik Ya ve Gney Dou Anadolu'da Gaziantep Yaknnda, Dlk Ky Vadisinde, Bir Yznde Neogen Yada Clamys Sp. Kavk Mlaj Bulunan Alt Paleolitik Dlkiyen Devre ait El Baltas zerinde bir Tetkik" Antropoloji 7, 317- 327. Bostanc, E.Y., 1975c: "Disc Burins on Disc Cores Their Variations have been Discovered in Belbaiyen Culture on the Mediterranean Coast Anatolia", Antropoloji 7, 69-76. Bostanc, E.Y., 1975d: "Shvel-Shaped Endscrapers Shovel Technic in Belbaiyen has been Discovered on the Mediterranean Coast of Anatolia", Antropoloji 7, 81-97. Bostanc, E.Y., 1978a: "nsan Evriminde Byk Deimeler Beldibiyen Mezolitik Ta a Kltrnde Rakam Evrimi", Antropoloji 8, 133-146. Bostanc, E.Y., 1978b: "nsan Evriminde Byk Deimeler Anadolu'da Ta a Devirlerinde nsan Trlerinin, Kltrlerinin ve Dillerinin Evrimi zerinde Yeni Keifler", Antropoloji 8, 147-190. Bostanc, E.Y., 1980: "nsan Evriminde Okucu Kltr Anadolu'da Dlkiyen Alt Ta Kltrnde Kefedilen En EskiAcheuleen Devre Ait Tipik Bir Okucu" Antropoloji 9, 15-25. Bozkurt, N., et al.1986: "Tepecik (Elaz) Hynde Bulunan Baz Metal Buluntulara Ait Metalografik Analizler", TBTAK-ARTOB IV,- 39-48 Braidwood, R.J., 1937: Mounds in the Plain of Antioch. An Archaeological Survey, Chicago. Braidwood, R.J., 1964: "ayn", Newsweek, November 23, Letters Braidwood, R.J., 1990: Tarih ncesi nsan, stanbul. Braidwood, R.J.-Braidwood, L.S., 1960: Excavations in the Plain of Antioch I. The Earlier Assemblages, Phases A-J., Chicago. Braidwood, R.J.-Braidwood, L.S., 1986: "Prelde to the Appearance of Village- Farming Communities in Southwestern Asia", Ancient Anatolia. Aspects of Change and Cultural Development (Essays in Honor of Matcheld J. Mellink), 3-11, Wisconsin 69 Burney, C.A., 1956: "Northhern Anatolia Before Classical Times" AS 6, 179- 203. Burney, C.A., 1958: "Eastern Anatolia in the Chalcolithic and Early Bronze Age", AS VIII, 157-209. Burney, C.A.,- Lang, D.M., 1971: The Peoples of the Hills: Ancient Ararat of Caucasus, London Burney, C.A., 1980:"Aspects of the Excavations in the Altnova, Elaz", AS 30, 157-167. Burney, C.A., 1993: "Arslantepe as a Gateway to the Higlands: A Note on Periods VIA-VID" Between the Rivers and Over the Mountains, Archaeologica anatolica et Mesopotamica Alba Palmieri Dedicata, 311- 318. Burney, C.A., 1977: From Village to Empire: An Introduction Near Eastern Archaeology, London. Ceylan, A., 2000:"1998 Yl Erzincan Yzey Aratrmalar", AST 17/2, 181-192. Ceylan, A., 2001: "Erzurum Ovasnda nemli Bir Merkez: Cinis Hyk", Atatrk niv. FEF Edebiyat Bilimleri Ara. Der. 26, 29-42, Erzurum. Ceylan, A., 2001a: "1999 Yl Erzincan-Erzurum Yzey Aratrmalar", AST 18/2, 71-82. Ceylan, A., 2002: Sarkam, Tarihi ve Arkeolojik Aratrmalar, Erzurum. Ceylan, A., 2004: "2002 Yl Erzincan-Erzurum- Kars- Idr lleri Yzey Aratrmalar" , AST-21-2, Ceylan, A., 2006: "2004 Yl Erzincan-Erzurum- Kars- Idr lleri Yzey Aratrmalar" , AST-23-2, Ceylan, A., 2008: "2006 Yl Erzincan-Erzurum- Kars- Idr lleri Yzey Aratrmalar" , AST-25 (Baskda) Childe, G., 1952:Tarihte Neler Oldu?, stanbul. Childe, G., 1994:Toplumsal Evrim, stanbul. Childe, G., 1996:Kendini Yaratan nsan, stanbul. Cohen, H.H., 1970: "The Palaeoecology of South Central Anatolia at the end of the Pleistocene and the Beginning of the Holocene", AS 20, 119-137. 70 Cohen, H.H.-Erol, O., 1969: "Aspect of the Palaeogeography of Central Anatolia", The Geographical Journal 135/3, 388-398. Cook, J.M., 1973: The Troad. An Archaeological and Topographical Study, Oxford ambel, H., 1951: "Archaeologischer Bericht aus Anatolien" Orientalia 16, 236- 251. ambel, H., 1971: "Gneydou Anadolu Tarih ncesi Aratrmalarnn Kltr Bakmndan nemi", Atatrk Konferanslar IV, 25-40. ambel, H., 1981: "Choronologie et Organisation de l'Esapce ayn" Prehistoire du Levant, 531-550, Lyon ambel, H., 1986a: "Domuztepe. Son Aratrmalar Inda Yeni Bir Deerlendirme" Anadolu Aratrmalar 10, 31-50. ambel, H., 1986b: "Karatepe-Aslanta ve Domuztepe 1984 Yl almalar", KST VII, 271-285. ambel, H., 1987:"ayn Kan Analizleri ile lgili lk Buluntular", ArkSt II, 129-130. ambel, H.-Braidwood, R.J., 1980:"stanbul ve Chicago niversiteleri Gneydou Anadolu Tarihncesi Aratrmalar Karma Projesi: 1963-1972 almalarna Toplu Bak", Gneydou Anadolu Tarihncesi Aratrmalar I. stanbul ve Chicago niversiteleri Karma Projesi 1-13, stanbul. ambel, H.-zdoan, M., 1985: "1983 Yl Domuztepe almalar", KST VI, 259-272. apar, ., 1979: "Roma Tarihinde Manga Mater (Kybele) Tapnm", DTCFD XXIX/1-4, 167-210. ilingirolu, A., 1988: "Van-Dilkaya Hy Kazs", IX. KST I, 229-247. ilingirolu, A., 1994: Urartu Tarihi, zmir. ilingirolu, A., 1997: Urartu Krall Tarihi ve Sanat, zmir ukur, A.-Kun, ., 1990: "Analyses of Tepecik And Tlintepe Metal Artifacts" AS 40, 113-120. 71 Demirci, ., et al. 1996: "Studies on the Middle Paleolithic Side scrapers Found at Karain Cave", Archaeometry 94. The Prceedings of the 29th International Symposium on Archaeometry, eds. .Demirci, A.M. zer, G.D. Summers, 423-431. Dereli, G., 1983: "Obsidyen Hidrasyonu Yntemi ile Tlintepe Obsidyenlerinin Tarihlendirilmesi", TBTAK-ARTOB III/3, 219-229. Diakonoff-Kaskai 1981: Geographical Names According to Urartian Texts, Wiesbaden. Diakov, V.-Kovalev, S., 1987: lka Tarihi 1, Ankara. Dinol, A.M., 1982: "Hititler", AU Ans I, 18-120. Dinol, A.M., 1974: "avutepe Kazsnda kan Yaztl Kk Buluntular", Anatolia XVIII, 105-121. Dinol, A.M., 1976: "Die neuen Urartischen Inschriften aus Krzt", st. Mitt. 26, 19-30. Djaparidze, D.M., 1955: "Die Kungane in Mes'cheti", Unterwegs zum Godenen Vlies Archologische Funde aus Georgien, Ed. A. Miren, W. Orthmann, (Saarbrcken), 93 Djaparidze, D.M., 1964: "The Culture of Early Agricultural Tribes in the Territory of Georgia" VII. Congress of Antropological and Ethnological Sciences, 4-9, Moskova. Djaparidze, D.M., 1969:"Arkheologiceskal Excavations in Trialeti: On the History of Georgian Tribes in the Second Millenium B.C., Tibilisi. Djaparidze, D.M., 1985:-Avalivili-Tsereteli, Pamyatniki Meskheti Epokhi Srednei Bronzi, Tbilisi. Dolukhanov, P., 1998: Eski Ortadou'da evre ve Etnik Yap, Ankara Dnmez, ., 2005: skitler ve n Asya, Trk Eskia Bilimleri Enstits, stanbul Durmu,., 1993:skitler (Sakalar), Ankara. Duru, R., 1972 :"Anadolu'da Bulunmu Altn Kulak Tkalar", Belleten 36, 123-135. Duru, R., 1979 :Keban Projesi Deirmentepe Kazs 1973, Ankara. 72 Duru, R., 1985 :"Recent Archaeological Research in Turkey: kuruay Hyk 1984", AS 35, 202. Duru, R., 1986:"Kuruay Hyk Kazlar 1984 alma Raporu", Belleten 50, 247-259. Duru, R., 1987:"Kuruay Hyk Kazlar 1984 alma Raporu", Belleten 51, 305-313. Duru, R., 1988 :"Kuruay Hy Kazlar, 1986", KST IX, 65-70: Duru, R., 1989:"Kuruay Hy Kazlar, 1987", KST X, 57-60. Duru, R., 1990 :"Kuruay Hy Kazlar, 1988 alma Raporu", KST XI/1, 81-90. Duru, R., 1991 :"Kuruay Hy Kazlar, 1988alma Raporu", Hyk 1, 1-6. Duru, R., 1994:Kuruay Hyk-I 1978-1988 Kazlar Sonular. Neolitik ve Kalkolitik a Yerlemeleri, Ankara Duru, R., 1995 :"Bademaac Kazlar 1993", KST XVI/I, 69-77. Duru, R., 1996a: "Bademaac Kazlar 1994", KST XVII/I, 87-93. Duru, R., 1996b:"Gller Blgesi'nde Neolitik Kyden Kasabaya Gei", Tarihten Gnmze Anadolu'da Konut ve Yerleme, 49-59. Duru, R., 1997 :"1996 Yl Bademaac Kazlar", Haberler 3, Eskia Bilimleri Enstits, 3, stanbul. Duru, R., 1997c:"Bademaac Hyk (Kzlkaya) Kazlar 1993 Yl alma Raporu", Belleten 60, 783-800. Duru, R., 1998:"Bademaac Kazlar 1996", KST XIX/I, 113-121. Duru, R., 1999a: "Bademaac Kazlar 1997", KST XX/I, 115-129. Duru, R., 2000:"Bademaac Kazlar 1998", KST XXI/I, 109-116. Duru, R., 2001 :"Bademaac Kazlar 1999", KST XVII/I, 97-104. Dyson, R.H., 1968 :"The Archaeological Evidence of the Second Millenium B.C. on the Persian Plateu", CAH II, 14-16. Ebeling et al 1926 :"Die Inschriften der altassyrischen Konig", AOBI-1926, 111 vd. Efe, T., 1998a: "Seyitgazi/Klloba 1996 Kazs", KST XIX/I, 152-155. 73 Efe, T., 1998b:"New Concept of Tarsus-Troy Relations at the Beginnings of the EB 3 Period", Uluslararas Assiriyoloji Kongresi 3, 296. Efe, T., 1999 :"Klloba 1997 Yl Kazs", KST XX/I, 165-170. Efe, T., 2000 :"Klloba 1998 Yl Kazs", KST XXI/I, 117-128. Efe, T., 2001 :"Klloba 1999 Yl Kazs", KST XX/II, 105-111. Efe, T.-Ay, D.M.. 2001:Klloba: Kuzeybat Anadolu'da Bir lk Tun a Kenti; 1996-2000 Yllar Arasnda Yaplan Kazlarn Genel Bir Deerlendirmesi", TBA-AR 4, 43-78. Egeli, G., 1995 :"The Metal Pins from Eastern and Southeastern Anatolia During the Beginnings of the Second Millennia BC.", Halet ambel in Prehistorya Yazlar, 175-216. Egeli, G., 1998:"Die sogenannten Gefassstnder der Karaz-Kultur: Die Funde aus Tepecik", Karatepe'deki Ik, 305-318. Erin, S., 1953: Dou Anadolu Corafyas, stanbul niversitesi Yaynlar, stanbul Erin, S., 1965: Trkiye'de Toprak almalar ve Trkiye Toprak Corafyasnn Ana izgileri. stanbul niv. Corafya Enst. Derg. Cilt: 8, Say: 15, stanbul, 8 vd. Erin, S., 1969: Klimatoloji ve Metodlar, stanbul niversitesi Yaynlar, stanbul Erkanal, A.,1986 : "Klazomenai/Liman Tepe Kazlarnda Ele Geen Kil apalar", Anadolu Aratrmalar 10, 183-195. Erkanal, H., 1998 : "1996 Liman Tepe Kazlar", KST XIX/I, 379-398. Erkanal, H., 1999 : "1997 Liman Tepe Kazlar", KST XX/I, 325-331. Erkanal, H., 2000 :"1998 Liman Tepe Kazlar", KST XXI/I, 251-262. Erkanal, H., 2001 :"1999 Liman Tepe Kazlar", KST XXII/I, 259-268. Erkanal, H.-Gnel, S., 1995: "1993 Liman Tepe Kazlar", KST XVI/I, 263-279. Erkanal, H.-Gnel, S., 1996 :"1994 Liman Tepe Kazlar", KST XVII/I, 305-327. Erkanal, H.-Gnel, S., 1997 :"1995 Liman Tepe Kazlar", KST XVIII/I, 231- 260. 74 Erkanal, H.-Hrylmaz, N., 1994: "1992 Liman Tepe Kazlar", KST XV/I, 361- 373. Erol, O., 1972 :"Konya,Tuz Gl, Burdur Havzalarndaki Pluvial Gllerin ekilme Safhalarnn Jeomorfolojik Delilleri", Corafya Aratrmalar Dergisi 3/4, 13-52. Erahin, S., 2002: Akkoyunlular: Siyasi, Ekonomik ve Sosyal Tarih, Ankara Ertem, H., 1979 :"Korucutepe Excavations, 1973", Keban Projesi 1973 almalar, 33-41. Erzen, A., 1978 :avutepe I, Ankara. Erzen, A., 1979: Eastern Anatolia and Urartians, stanbul. Erzen, A., 1986: Dou Anadolu ve Urartular, stanbul Erzen, A., 1992: Dou Anadolu ve Urartular, Ankara. Erzen, A., 1995 : "1992 Yl Enez Kazs", KST XV/II, 455-473. Erzen, A.-Baaran, S., 1991: "Enez (Ainos) Kazs, 1989 Yl almalar", KST XII/II, 155-170. Esin, U., 1969 : Kuantatif Spektral Analiz Yardmyla Anadolu'da Balangcndan Asur Kolonileri ana Kadar Bakr ve Tun Madencilii, stanbul. Esin, U., 1970a: "Tepecik Kazs, 1968 Yl n Raporu", Keban Projesi 1968 Yaz almalar, 147-158, Ankara Esin, U., 1970b: "stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Prehistorya Krss Tepecik Kazs 1968 Kazs", TAD 18, 51 -60. Esin, U., 1971: "Tepecik Kazs, 1969", Keban Projesi 1969 almalar, 107- 115, Ankara. Esin, U., 1972a: "Tepecik Kazs, 1970", Keban Projesi 1970 almalar, 139- 147, Ankara. Esin, U., 1972b: "Orta Dou Teknik niversitesi Keban Eski Eserleri Kurtarma Projesi ve Tepecik Kazlar", TT Kong. 7, 38-52, Ankara. Esin, U., 1974a: "stanbul niversitesi Prehistorya Krss Tepecik Kazlar (Elaz)", TAD 20/2, 39-62. 75 Esin, U., 1974b: "Tepecik Kazs, 1971", Keban Projesi 1971 almalar, 109- 121, Ankara. Esin, U., 1975a: "Recent Archaeological Research in Turkey: Tepecik 1974", AS 25, 46-49, London. Esin, U., 1976a: "Tepecik Kazs, 1972", Keban Projesi 1972 almalar, 103- 108, Ankara. Esin, U., 1976b: "Die Anfnge der Metalverwendung und Bearbeitung in Anatolien7500-2000 V.Chr.", Les Dbuts de la Metallurgie, Union Internationale des Sciences Prhistoriques et Protohistorques-IX, Colloque XXII, Ed: H. Mler-Karpe, 209-240, Paris. Esin, U., 1979a: "Tepecik Kazs, 1973", Keban Projesi 1973 almalar, 79-94, Ankara. Esin, U., 1979b: lk retimcilie Gei Evresinde Anadolu ve Gneydou Avrupa I. Doal evre Sorunu, stanbul. Esin, U., 1979c:"Tepecik ve Tlintepe Kazlar", TT Kong 8, 65-76, Ankara. Esin, U., 1981a: lk retimcilie Gei Evresinde Anadolu ve Gneydou Avrupa II. Kltrler Sorunu, stanbul. Esin, U., 1981b:"Tepecik ve Tlintepe Kazlarna ait Arkeometrik Aratrmalarn Arkeolojik Adan Deerlendirilmesi", TBTAK-ARTOB II, 157-182. Esin, U., 1982:"Tepecik Kazs, 1974", Keban Projesi 1974-1975 almalar, Ankara. 71-93. Esin, U., 1984:"Tepecik, Tlintepe (Altnova-Elaz), Deirmentepe (Malatya) Kazlar", TBTAK-ARTOB IV, 68-112, Ankara. Esin, U., 1987 :"Tepecik ve Tlintepe'ye (Altnova-Elaz) ait Baz Metal ve Curuf Analizleri", ArkST II, 69-79. Esin, U., 1988 :"Tlintepe'ye Ait Obsidien Hidrasyonu Ya Tayinleri Hakknda Dier Bir Gr", ArkST III, 79-85. Esin, U., 1989:"An Early Trading Center in Eastern Anatolia", Anatolia and the Near East, Studies in Honor of Tahsin zg, Ed. K. Emre-M. Mellink- B.Hrouda-N.zg, 135-141. Esin, U., 1992 :"stanbul'un En Eski Buluntu Yerleri ve Kltrleri", Semavi Eyici 76 Armaan, stanbul Yazlar, 55-77, stanbul. Esin, U., 1997a: "Tepecik", Eczacba Sanat Ansiklopedisi, 1760-1762, stanbul. Esin, U., 1997b: "Tlintepe", Eczacba Sanat Ansiklopedisi, 1831-1833, stanbul. Esin, U., 2000a:"Tlintepe Kurtarma Kazlar", Trkiye Arkeolojisi ve stanbul niversitesi, 87-90, stanbul. Esin, U., 2000b:Tepecik Kurtarma Kazlar", Trkiye Arkeolojisi ve stanbul niversitesi, 123-129, stanbul. Esin, U., et al 1985:"Deirmentepe Keramiklerinin Eser Element Analizi", TBTAK-ARTOB V, 50-59. Esin, U., et al 1987 :"Deirmentepe Kazs, 1978", Aa Frat Projesi 1978-1979 almalar,77-82, Ankara. Esin, U.-Arsebk, G., 1974a: "Tlin Tepe Kazs 1971", TAD 20/2, 63-78, Ankara Esin, U.-Arsebk, G., 1974b: "Tlintepe Kazs, 1971", Keban Projesi 1971 almalar, 137-143, Ankara. Esin, U.-Arsebk, G., 1982:"Tlintepe Kazs, 1974", Keban Projesi 1974-1975 almalar, 119-125, Ankara. Esin, U.-Benedict, P., 1963:"Recent Developments in the Prehistory of Anatolia", Curret Antropoloy 4/4, 339-346, Chicago. Farmaz 1986: Narman Havzasnda Tabaka Basamakl Yrenin Problemleri, Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Baslmam Yksek Lisans Tezi, Erzurum French, D.H., 1962:"Can Hasan, Karaman 1961", TAD 11/2, 36-37, Ankara. French, D.H., 1964 :"Can Hasan, Karaman 1962", TAD 12/1, 21-22, Ankara. French, D.H., 1965: "Can Hasan, Karaman 1963 and 1964", TAD 13/2, 27-31, Ankara. French, D.H., 1967: "Excavations at Can Hasan, Sixth Preliminary Report, 1966", AS 17, 165-178, London. French, D.H., 1968: "Can Hasan, Karaman 1967", TAD 16/1, 89-93, Ankara. 77 French, D.H., 1970: "Notes on Site Distribution in the umra Area", AS 20, 139- 148, London French, D.H., 1972: "Settlement Distribution in Konya Plain, South-Central Turkey", Man, Settlement and Urbanism, 231-238, London, Duckworth. French et al. 1974: "Avan Kazlar, 1971", Keban Projesi 1971 almalar, 33- 34, Ankara. French, D.H., et al 1972: "Excavations at Can Hasan III 1969-1970", Papers in Economic Prehistory, Higgs, E.S. Ed. Cambridge University Pres, 181- 190, Cambridge. Garstang, J., 1908: "Excavations at Sakje-Geuzi, in North Syria: Preliminary Report for 1908" LAAA 1, 97-117, Liverpool. Garstang, J., 1913: "Second Interim Report on the Excavations at Sakje-Geuzi in North Syria, 1911", LAAA 5, 63-72, Liverpool. Garstang, J., 1937: "Third Report on the Excavations at Sakje-Geuzi, 1908- 1911", LAAA 24, 132-134, Liverpool. Garstang, J., 1953: Prehistoric Mersin, Ymk Tepe in Southern Turkey, Oxford. Gates, M.H., 1995: "Archaeology in Turkey", AJA 99, 207-255, New Jersey . Gates, M.H., 1996: "Archaeology in Turkey", AJA 100, 277-335, New Jersey Gatsov, I.-zdoan, M., 1994: "Some Epi-Paleolithic Sites from NW Turkey, Aal, Domal and Gmdere", Anatolica 20, 97-120, Leiden. Gelb, I.J., 1944: Hurrians and Subarians, Chicago. Goetze, A., 1946: "Hurrians and Subarians", JNES 5, 165-168 Goetze, A ., 1957: Kleinasien n Kltrgeschichte des alten Orients III, Mnchen, Goetze, A., 1964: "State and Society of the Hittites", Neurere Hethiterforschung, 27-32, Wiesbaden. Gksu, H.Y., et al 1992: "Datierung mit Thermolumineszenz und Bestimmungen der Erhitzungstemperatur an Feuersteinen", Hassek Hyk, M.R. Behm- Blancke ed., 140-147, Tbingen. Grousset, R., 1980: Bozkr mparatorluu (ev. Reat Uzmen), stanbul Gnaltay, ., 1946:Yakn ark-II: Anadolu, Ankara 78 Gnaltay, ., 1948:ran Tarihi, Ankara Gneri, S., 1992: "Dou Anadolu Yeni Gzlemler", TAD 30, 149-195, Ankara. Hanfmann, G.M.A., 1951:"The Bronze Age in the Near East: A Review Article", AJA 55/4, 355-365. Harmankaya, S., 1993: "Tlintepe Hy (Elaz) Maden Buluntular", ArkST VIII, 369-379, Ankara. Harmankaya, S.-Tannd, O., 1996: Trkiye Arkeolojik Yerlemeleri-I- Paleolitik/ Epipaleolitik, stanbul Harmankaya, S.-Tannd, O.-zbaaran, M., 1997: Trkiye Arkeolojik Yerlemeleri-II-Neolitik, stanbul Harmankaya, S.-Tannd, O. - zbaaran, M., 1998: Trkiye Arkeolojik Yerlemeleri-III-Kalkolitik, stanbul Harmankaya, S.-Erdou, B., 2002: Trkiye Arkeolojik Yerlemeleri-IV-lk Tun, stanbul Hauptmann, H., 1970a: "Norun-Tepe 1968 Kazlar n Raporu", Keban Projesi 1968 Yaz almalar, 103-113, Ankara. Hauptmann, H., 1970b: "Die Grabungen auf dem Norun Tepe 1969", TAD 18/2, 111-121. Hauptmann, H., 1971: "Norun Tepe Kazs, 1969", Keban Projesi 1969 almalar, 71-79, Ankara. Hauptmann, H., 1972: "Norun Tepe Kazs, 1970", Keban Projesi 1970, almalar 87-101, Ankara. Hauptmann, H., 1973: "Recent Archaeological Research in Turkey: Noruntepe, 1972", AS 23, 49-52, Ankara. Hauptmann, H., 1974a: "Norun Tepe Kazlar, 1971", Keban Projesi 1971 almalar 71-85, Ankara. Hauptmann, H., 1974b: "Die Grabungen auf dem Norun Tepe 1972. Bericht ber die 5. Kampagne", TAD 21/1, 59-73, Ankara. Hauptmann, H., 1975: "Recent Archaeological Research in Turkey: Noruntepe, 1975", AS 25, 35-38, Ankara. 79 Hauptmann, H., 1976a: "Norun Tepe Kazlar, 1972", Keban Projesi 1972 almalar 41-59, Ankara. Hauptmann, H., 1976b: "Die Grabungen auf dem Norun Tepe 1973. Bericht ber die 6. Kampagne", TAD 23/1, 65-86, Ankara. Hauptmann, H., 1979a: "Norun Tepe Kazlar, 1973", Keban Projesi 1973 almalar, 43-60, Ankara. Hauptmann, H., 1979b: "Kalkolitik a'dan lk Tun a'nn Bitimine Kadar Norun Tepe'de Yerlemenin Geliimi", TT Kong. 8, 55-64, Ankara. Hauptmann, H., 1982: "Norun Tepe Kazlar, 1974", Keban Projesi 1974 almalar, 13-40, Ankara. Hauptmann, H., 1984: "Nevali ori- Recent Archaeological Research in Turkey", AS 37, 228. Hauptmann, H., 1987: "Recent Archaeological Research in Turkey. Lidar Hyk and Nevali ori, 1986" AS 37, 203-207. Hauptmann, H., 1988: "Nevali ori: Architektur", Anatolica 15, 99-110. Hauptmann, H., 1993: "Ein Kultgebaude in Nevali ori", Between the Rivers and Over the Mountains, Archaeologica Anatolica et Mesopotamica Alba Palmieri Dedicata, 37-69, Roma. Hauptmann, H., 1997: "Noruntepe", Eczacba Sanat Ansiklopedisi, 1353- 1354, stanbul. Hauptmann, H., 1999 "Frat Blgesi Kazlar", Kayp Zamanlarn Peinde, Alman Arkeoloji Enstits Anadolu Kazlar, 65-80, stanbul. Hauptmann, H., 2000: "Zur Chronologie des 3. Jahrtausend v. Chr. Am Oberen Euphrat Augrund der Stratigraphie des Noruntepe", Chronologies des Pays du Caucase et de L'euphrate Aux IVe-IIIe Millenaires Varia Anatolica XI, Ed. C. Marrot, H. Hauptmann, 419-430. Herodotos 1975: Herodotes Tarihi, ev., M.kmen, stanbul, Hodder, I., 1996:"Conclusions", On the Surface: atalhyk 1993-95, 359-366. Honingman, E., 1970: Bizans Devletinin Dou Snr (ev.F.Iltan), stanbul Hood, J.L., 1951: "Excavations at Tabara el Akrad", AS 1, 113-145, Ankara. Hours, F., et al 1994: Atlas des Sites Proche Orient (14000-5700 BP), Paris. 80 Hout, S. et al 2000: Kentlerin Douu, Ankara Hrozny, F., 1927: "Raport Preliminaire Sur Les Fouilles Tchecoslovaques du Kltepe", Syria VIII, 1 vd, Paris,. Ik, F., 1987 :"irinlikale, Eine unbekannte Urartische Burg und Beobachtungen zu den Feldsdenkmlern eines schpferischen Bergvolks Ostanatoliens", Belleten LI-200, 497-534. Ik, F., 1999: Doa Ana: Kubaba, stanbul. lin, M.-Segal, E., 1974:nsan Nasl nsan Oldu, stanbul. nan, A., 1947: "Ankara-Samsun Arasnda Tarih Gezisi", DTCFD 5, 119-132, Ankara. nandk, H., 1965: Trkiye Bitki Corafyasna Giri, stanbul pek, N., 2002: "1877-78 Osmanl-Rus Harbi" Trkler Ansiklopedisi XII, Ankara, 138-176 Junge, J., 1939: Saka-Studien, Der Ferne Nordoten in Weltbild der Antike, Leipzig, Dieterichsch Verlagsbuchhandlung. Kansu, .A., 1937: "1936 Ylnda Ankara Ve evresinde Meydana karlan Paleontolojik ve Prehistorik Vesikalar Hakknda lk Not", lk 8/48, 482- 488, Ankara. Kansu, .A., 1938a: Sur Les Nouvelles Dcouvertes Palolithique Faites en Anatolie Sous l'Auspice de la Socit Turque d'Histoire, Kopenhagen. Kansu, .A., 1938b: Prehistorya Aratrmalarnda Metodlar, Ankara. Kansu, .A., 1939:"Trk Tarih Kurumu'nun Prehistorik Aratrmalar", Belleten 3/9, 93-97, Ankara, Kansu, .A., 1940:Trk Tarih Kurumu Tarafndan Yaplan Etiyokuu Hafriyat 1937, Ankara. Kansu, .A., 1944: "Anadolu'da Mezolitik Kltr Buluntular", DTCFD2/5, 673-682, Ankara Kansu, .A., 1945a:"Isparta, Burdur lleri evresinde TTK Adna 1944 Hazirannda Yaplan Prehistorya Aratrmalarna Dair lk Rapor", Belleten 9/34, 277-286, Ankara. 81 Kansu, .A., 1945b: "Isparta ve Burdur Blgesinde Tarih ncesi Aratrmalar", Belleten 9/34, 155-156, Ankara. Kansu, .A., 1947:"Stone Age Cultures in Turkey", AJA 51, 227-232, New Jersey. Kansu, .A., 1960:"stanbul ve Trakya Blgesinde Tarih ncesi Aratrmalar", Belleten 24, 708-710, Ankara. Kansu, .A., 1964: "Marmara Blgesi'nde ve Trakya'da Prehistorik skan Tarihi Bakmndan Aratrmalar", Atatrk Konferanslar I, 205-213. Kansu, .A., 1965: "Marmara ve Trakya Blgesi'nde Tarih ncesi Aratrmalar", Belleten 29, 547-548. Kansu, .A., 1970: "Bihinya'da Prehistorya Aratrmalar", Atatrk Konferanslar II, 111-118, Ankara. Kansu, .A., 1971: nsanln Kaynaklar ve lk Medeniyetler, Ankara. Kansu, .A., 1972:"Yarmburgaz (Kkekmece-stanbul) Maarasnda Trk Tarih Kurumu Adna Yaplan Prehistorya Aratrmalar ve Tuzla Kalkolitiinde Yeni Gzlemler", TT Kong 7, 22-32, Ankara. Kansu, .A.-Ozansoy, F., 1948: Ankara Civarnda Paleolitik Yeni Bulular, Ankara. Kantemir, D., 1998:Osmanl mparatorluunun Ykselii ve k, stanbul Karaca, ., 1981:"Pirot Hyk 1980 almalar", KST III, 109-114. Karaca, ., 1983:"Pirot Hyk 1981 almalar", KST IV, 69-82. Karaca, ., 1984:"Pirot Hyk 1982 almalar", KST V, 103-108. Karaca, ., 1985:"Pirot Hyk 1983 almalar", KST VI, 37-48. Karpuz, H., 1977:"amulu'da Yontma Ta a Kaya Resimleri", TBTAK Bilim ve Teknik 10/212, 1-6, Ankara. Ketin, ., 1961:Trkiye'de Magmatik Faaliyet, Ankara. Ketin, ., 1983:Trkiye Jeolojisine Genel Bir Bak, stanbul. Knal, F., 1962:Eski Anadolu Tarihi, Ankara. Knal, F., 1987:Eski Anadolu Tarihi, Ankara, Knal, F., 1991:Eski Anadolu Tarihi, Ankara Krzolu, F., 1973:Osmanllarn Kafkas Ellerini Fethi, stanbul 82 Koday, Z., 2005:Dou Anadolu Blgesinde Hayvanclk, Erzurum Korfmann, M., 1977a:"Demircihyk-Eine Vorgeschichtliche Siedlung an der Phrygische-Bithynischen Grenze, Kampagne 1975", TAD 24/2, Ankara, 39-59. Korfmann, M., 1977b: "Recent Archaeological Research in Turkey: Demircihyk, 1976", AS 27, London, 37-38. Korfmann, M., 1981: "Demircihyk eine Frhbronzezeitliche Festung an der Phrygische-Bithynischen Grenze Kampagne 1976", TAD 25/1, Ankara, 135-163. Korfmann, M., 1983a:"Red Cross Bowl-Angeblichner Leittyp fr Troya V", Beitrge zur Altertumskunde Kleinasiens, Festschrift fr Kurt Bittel, 236- 237, Mainz am Rhein. Korfmann, M., 1983b:Demircihyk I: Architectur, Statigraphie und Befunde, Mainz am Rhein. Korfmann, M., 1985: "Recent Archaeological Research in Turkey: Beiktepe 1983", AS 35, London, 182-183. Korfmann, M., 1986: "Beik-Yasstepe, Beik-Sivritepe ve Beik Mezarl 1984 n Raporu", KST VII, 229-238, Ankara. Korfmann, M., 1987: Demircihyk: Die Ergebnisse der Ausgrabungen 1975- 1978, Mainz am Rhein. Korfmann, M., 1988: "Beik-Yasstepe, 1986 Kaz Raporu", KST VII, 131-134, Ankara. Korfmann, M., 1989: "1987 Yl Beik-Sivritepe, Beik-Koyu ve Troia almalar", KST X/I, 323-330, Ankara. Korfmann, M., 1992:"Troia almalar 1989-1990", KST XIV/I, 423-446, Ankara. Korfmann, M., 1993: "1991 Yl Troya almalar", KST XIV/I, 381-406, Ankara. Korfmann, M., 1994: "Troia 1992 Kaz almalar", KST XV/I, 325-360, Ankara. 83 Korfmann, M., 1995:"1993 Yl Troya almalar", KST XVI/I, 239-262, Ankara. Korfmann, M., 1996:"Troia 1994 Kaz almalar", KST XVII/I, 283-303, Ankara. Korfmann, M., 1997:"Troia 1995 Kaz almalar", KST XVIII/I, 213-229, Ankara. Korfmann, M., 1998:"1996 Troia Kaz Sonular", KST XIX/I, 427-453, Ankara. Korfmann, M., 1999:"1997 Troia Kazlar", KST XX/I, 357-370, Ankara. Korfmann, M., 2000:"1998 Troia Kazlar", KST XXI/I, 287-298, Ankara. Korfmann, M., 2001:"Troia 1999 Kazlar", KST XXI/I, 279-288, Ankara. Korfmann, M., et al 1994:Anatolien in der Frhen und Mittleren Bronzezeit-I. Bibliographie zur Frhbronzezeit, Gttingen Korfmann, M., et al 1995:Kumtepe 1993 Bericht ber Rettunsgrabung", Studia Troica 5, 212-289, Koay, H.Z., 1948:"Karaz Sondaj", TT Kong. 3, 165-169, Ankara. Koay, H.Z.-Turfan, K., 1959:"Erzurum-Karaz Kazs Raporu", Belleten 23 / 91, Ankara, 351 Koay, H.Z., 1961: "Pulur (Summary of Archaeological Research)", AS 11, 20- 21, London. Koay, H.Z., 1962: "Pulur Kazs, 1960", TAD 11, 25-28, Ankara. Koay, H.Z.-Vary, H., 1967: Gzelova Erzurum Kazs, Ankara Koay, H.Z., 1970: "Pulur (Sakyol) Kazs 1968 n Raporu", Keban Projesi 1968 almalar, 139-142, Ankara. Koay, H.Z., 1971: "Pulur (Sakyol) Kazs 1969", Keban Projesi 1969 almalar, 99-101, Ankara. Koay, H.Z., 1972a:"Pulur (Sakyol) Kazs 1970", Keban Projesi 1970 almalar, 127-128, Ankara. Koay, H.Z., 1972b:"Sakyol (Pulur) Tarih ncesi Kazs", TT Kong 7, 53-55, Ankara. Koay, H.Z., 1974:Erzurum ve evresinin Dip Tarihi, Ankara. Koay, H.Z., 1976:Keban Projesi Pulur Kazs 1968-1970, Ankara . 84 Koay, H.Z., 1979:"Keban'n Pulur (Sakyol) Hy Kazsnda Bulunan Kutsal Ocaklar", TT Kong. 8, 77-80, Ankara. Koay, H.Z.-Akok, M., 1967:"Pulur Kazs", TT Kong. 6, 14-15, Ankara. Koay, H.Z.-Sperling, J., 1936:Troad'da Drt Yerleme Yeri, Ankara. Koay, H.Z.-Turfan, K., 1959:"Erzurum-Karaz Kazs Raporu", Belleten 23/91, 349-413, Ankara. Koay, H.Z.-Vary, H., 1964:Pulur Kazs, 1960 Mevsimi almalar Raporu, Ankara. Koay, H.Z.-Vary, H., 1967:Gzelova (Tufan) Erzurum Kazs 1961, Ankara Kkten, .K., 1941:"Samsun Vilayeti Tekeky Civarnda Prehistorik Aratrmalar", lk 17/98, 121-124, Ankara Kkten, .K., 1945:Kuzey- Dou Anadolu Prehistoryasnda Bayburt ve evresinin Yeri, DTCFD-III-5, Ankara Kkten, .K., 1947a:"1946 Yl Tarihncesi Aratrmalar. Antalya, Diyarbakr, Urfa, Gaziantep evreleri Haberler", Belleten 12/45, 161-163., Ankara. Kkten, .K., 1947b:"1945 Ylnda Trk Tarih Kurumu Adna Yaplan Tarih ncesi Aratrmalar", Belleten 11/43, 431-472, Ankara. Kkten, .K., 1947c: "Baz Prehistorik stasyonlar Hakknda Yeni Gzlemler", DTCFD 5/1-5, 223-236, Ankara. Kkten ,K., 1947d:"1947 Yl Tarih ncesi Aratrmalar", Belleten 12/45, 223- 226, Ankara Kkten, .K., 1949:"1949 Yl Tarihncesi Aratrmalar Hakknda Ksa Rapor", Belleten 13/52, 811-829, Ankara. Kkten, .K., 1951:"Kuzey-Bat Anadolu'nun Tarih ncesi Hakknda Yeni Gzlemler", DTCFD 9/3, 201-213, Ankara. Kkten, .K., 1952a:"Anadolu Prehistorik Yerlerinin Dal zerinde Bir Aratrma", DTCFD 10/3-4, 167-207. Kkten, .K., 1952b:"Anadolu PrehistorikYerleme Yerleri ve 1944-1948 Yllarnda Yaplan Tarih ncesi Aratrmalar", TT Kong. 4, 195-209, Ankara. 85 Kkten, .K., 1953:"1952 Ylnda Yaptm Tarih ncesi Aratrmalar Hakknda", DTCFD 11/2-4, 177-209, Ankara. Kkten, .K., 1955: "Antalya'da Karain Maarasnda Yaplan Prehistorya Aratrmalarna Toplu Bir Bak", Belleten 19/75, 271-283, Ankara. Kkten, .K., 1957:"Antalya'da Karain Maarasnda Yaplan Tarih ncesi Aratrmalarna Toplu Bir Bak", TAD 7/1, 46-48, Erzurum. Kkten, .K., 1959: "Tarsus-Antalya Aras Sahil eridi zerinde ve Antalya Blgesinde Yaplan Tarih ncesi Aratrmalar", TAD 8/2, 10-16, Ankara. Kkten, .K., 1960: "Anadolu-Mara Vilayetinde Tarihten Dip Tarihe Gidi" TAD 10/1, 47-48, Ankara. Kkten, .K., 1962:"Mara ve Antalya Vilayetinde Sreli Dip Tarih Aratrmalar Hakknda Ksa Rapor", TAD 11/1, 40-41, Ankara. Kkten, .K., 1963: "stanbul'un Batsnda Eskita (Paleolitik) Devrine Ait Yeni Buluntular", DTCFD 20/3-4, 277-278, Ankara. Kkten, .K., 1964a:"Karain'in Trkiye Prehistoryasndaki Yeri", Trk Corafya Dergisi 22-23, 17-27, Ankara. Kkten, .K., 1964b:"Die Stellung von Karain Innerhalb der Turkischen Vorgeschichte", Anadolu (Anatolia) 7, 59-86, Ankara. Kkten, .K., 1967:Karain Klavuzu (Antalya), Ankara. Kkten, .K., 1971:"Keban Baraj Gl Alannda Ta Devri Aratrmalar, 1969", Keban Projesi 1969 almalar, 13-16, Ankara. Kkten, .K., 1974:"Keban Baraj Gl Alannda Ta Devri Aratrmalar, 1971", Keban Projesi 1971 almalar, 1-5, Ankara. Kkten, .K., et al 1945:"1940 ve 1941 Ylnda Trk Tarih Kurumu Adna Yaplan Samsun Blgesi Kazlar Hakknda lk Ksa Rapor", Belleten 9/35, 361-400, Ankara. Knig, F., 1967:Handbuch Der Claidischen Inscrifthen, Osnabrck. Krupnov, F.I., 1964:"The Most Archaic Culture of the Caucasus and the Caucasian Community", Soviet Anthropology and Archaeology III, 31-42. Lamb, W, 1932:"Schliemann's Prehistoric Sites in the Troad", PZ 23, 111-131, Berlin. 86 Lamb, W,1954:"The Culture of North-east Anatolia and its Neighbours", AS IV, 21-32, London. Lambrianides, K,et al 1996:"The Marda ay Delta Archaeological Project, First Preliminary Report", AS 46, 167-200, London. Lambrianides, K-Spencer, N, 1998a:"Madra ay", Anatolian Archaeology 3,18- 19 Lang, DM, 1970:Armenia: Cradle of Civilization, London Armenia. Lehmann-Haupt, C.F., 1926:Armenien II-2, Leipzig, 1926:"Kimmerier und Skythen in Vorderasien", Rellexion der vor-geschichte, Berlin, 347-349 Lloyd, S, 1967:Early Highland Peoples of Anatolia, London. Lloyd, S-Mellaart, J, 1955:"Beycesultan Excavations: First Preliminary Report", AS 5, 101-135, London. Lloyd, S,-Mellaart, J, 1958:"Beycesultan Excavations", AS 8, 93-125, London. Lloyd, S.-Mellaart, J., 1959:"Beycesultan Excavations", AS 9, 35-50, London. Lloyd, S.-Mellaart, J., 1962:Beycesultan I, The Late Chalcolithic and Early Bronze Age Levels, London. Lloyd, S.-Mellaart, J., 1965:Beycesultan II, London Luckenbill, D.D., 1968:Ancient Records of Assyria and Babylonia-II, New York, 1968 Maisels, C.K., 1999:Uygarln Douu, Ankara. Mansel, A.M., 1945:"Urartu Tarihi ve Medeniyeti", Beinci niversite Haftas: Van, stanbul, 114 vd. Mansel, A.M.,1971:Ege ve Yunan Tarihi, Ankara Matthews, R., 1996a:"Systematic Surface Collection", On the Surface: atalhyk 1993-95, 73-77. Matthews, R., 1996b:"Surface Scraping and Planning", On the Surface: atalhyk 1993-95, 79-99. Marr, N.A., 1919:Zapiski Kavkasskogo Muzeya Mellaart, J., 1954:"Preliminary Report on Survey of Pre-classical Remains in Southern Turkey", AS 4, 175-240, London. Mellaart, J., 1957:"Anatolian Chronology in the Early and Midlle Bronze Age", AS 7, 55-88, London. 87 Mellaart, J., 1958a:"The End of the Early Bronze Age in Anatolia and Aegean", AJA 62, 9-33, New Jersey. Mellaart, J., 1958b:"Excavations at Hacilar. First Preliminary Report", AS 8, 127-156, London. Mellaart, J., 1959a:"Excavations at Hacilar. Second Preliminary Report, 1958", AS 9, 51-65, London. Mellaart, J., 1959b: "Notes on The Architectural Remains of Troy I And II", AS 9, 131-162, London. Mellaart, J., 1960a:"Excavations at Hacilar. Third Preliminary Report 1959", AS 10, 83-104, London. Mellaart, J., 1960b:"Excavations at Hacilar. 1959", TAD10/1, 67-68, Ankara. Mellaart, J., 1961a:"Excavations at Hacilar. Fourth Preliminary Report 1960", AS 11, 39-75, London. Mellaart, J., 1961b:"Early Cultures of the South Anatolian Plateau, I", AS 11, 159-184, London. Mellaart, J., 1962:"Anatolia c. 4000-2300 B.C.", CAH 1, Blm XVII, Cambridge. Mellaart, J., 1970: Excavations at Hacilar I-II, Edinburg. Mellaart, J., 1971:"Prehistory of and its Relations with the Balkans", Studia Balcanica 5, 120-137, Sofia. Mellaart, J., 1975:The Neolithic of the Near East, London Mellaart, J., 1981:"The Prehistoric Pottery from the Neolithic to the Beginning of EB VI (c. 7000-2500 BC)", The River Qoueig, Northern Syria and its Catchment-1, BAR International Series 98, 131-139, Oxford. Mellaart, J., 1982:"Archaeological Evidence for Trade Routes between Syria and Mesopotamia and Anatolia during the Early and the Beginning of the Midlle Bronze Age", Studi Eblaiti 5, 15-32. Mellink, M.J., 1956: "Archaeology in Asia Minor", AJA 59, 231-240, New Jersey. Mellink, M.J., 1960:"Archaeology in Asia Minor", AJA 64, 57-69, New Jersey. Mellink, M.J., 1961: "Archaeology in Asia Minor", AJA 65, 71-85, New Jersey. 88 Mellink, M.J., 1962:"Archaeology in Asia Minor", AJA 66, 71-85, New Jersey. Mellink, M.J., 1963: "Archaeology in Asia Minor", AJA 67, 173-190, New Jersey. Mellink, M.J., 1964a:"Archaeology in Asia Minor: Gaziantep Area", AJA 68, 149-166, New Jersey. Mellink, M.J., 1964b:"An Akkadian Illistration of a Campaign in Cilicia?", Anatolia 7, 101-115, Ankara Mellink, M.J., 1965: "Archaeology in Asia Minor", AJA 69, 133-149, New Jersey. Mellink, M.J., 1967: "Archaeology in Asia Minor", AJA 71, 155-174, New Jersey. Mellink, M.J., 1968:"Archaeology in Asia Minor", AJA 72, 125-147, New Jersey. Mellink, M.J., 1969:"Archaeology in Asia Minor", AJA 73, 203-227, New Jersey. Mellink, M.J., 1970:"Archaeology in Asia Minor", AJA 74, 157-188, New Jersey. Mellink, M.J., 1971:"Archaeology in Asia Minor", AJA 75, 161-181, New Jersey. Mellink, M.J., 1972:"Archaeology in Asia Minor", AJA 76, 165-188, New Jersey. Mellink, M.J., 1973:"Archaeology in Asia Minor", AJA 77, 169-193, New Jersey. Mellink, M.J., 1974:"Archaeology in Asia Minor", AJA 78, 105-130, New Jersey. Mellink, M.J., 1975:"Archaeology in Asia Minor", AJA 79, 201-222, New Jersey. Mellink, M.J., 1976:"Archaeology in Asia Minor", AJA 80, 261-289, New Jersey. Mellink, M.J., 1977:"Archaeology in Asia Minor", AJA 81, 289-321, New Jersey. 89 Mellink, M.J., 1978:"Archaeology in Asia Minor", AJA 82, 315-338, New Jersey. Mellink, M.J., 1979:"Archaeology in Asia Minor", AJA 83, 331-344, New Jersey. Mellink, M.J., 1980:"Archaeology in Asia Minor", AJA 84, 501-518, New Jersey. Mellink, M.J., 1981:"Archaeology in Asia Minor", AJA 85, 463-479, New Jersey. Mellink, M.J., 1982:"Archaeology in Asia Minor", AJA 86, 557-576, New Jersey. Mellink, M.J., 1983:"Archaeology in Asia Minor", AJA 87, 427-442, New Jersey. Mellink, M.J., 1984: "Archaeology in Asia Minor", AJA 88, 441-459, New Jersey. Mellink, M.J., 1985: "Archaeology in Asia Minor", AJA 89, 547-567, New Jersey. Mellink, M.J., 1987: "Archaeology in Asia Minor", AJA 91, 1-30, New Jersey. Mellink, M.J., 1988:"Archaeology in Asia Minor", AJA 92, 101-131, New Jersey. Mellink, M.J., 1989: "Archaeology in Asia Minor", AJA 93, 105-133, New Jersey. Memi, E., 1987: skitlerin Tarihi, Konya Memi, E., 1989: Eskia Trkiye Tarihi, Konya, Memi, E., 1990: "M.. 2. Bin ylda Hitit-Gaka Mnasebetleri", Tarih Boyunca Karadeniz Kong. Bildirileri I, Samsun, 103-110. Meriggi, P., 1966: "Quarto Viaggio Anatolica", Oriens Antiquus 5, 67-109, Roma. Meeninov, I.I., 1931:Afo VII, H4 Miller, N., 1996: "Some archaeobotanical Remains from the 1992 Excavation Season at Hacnebi Tepe", Anatolica 22, 168-172, Leiden. 90 Minns, E.H., 1970:"The Scythians and Northern Nomads" The Cambridge Ancient History, Cambridge Minzoni, A.-Deroche, 1988: "1986 Yl Gaziantep Yresi Paleolitik Aratrmalar", AraST VI, 591-594, Ankara. Minzoni, A.-Deroche 1993: "Middle and Upper Paleolithic in the Taurus-Zagros Region", The Paleolithic Prehistory of the Zagros-Taurus, 147-158, Pennsylvania. Naumann, R., 1985: Eski Anadolu Mimarl, Ankara. Orthmann, W., 1963:Frhe Keramik von Boazky, Berlin. Orthmann, W., 1970:"Eskiyapar", AfO 23, 156, Berlin. zav, L., 1981: Oltu'nun Beeri ve Ekonomik Corafyas, Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Baslmam Yksek Lisans Tezi, Erzurum zbakan, M., 1981: "Tlintepe, Tepecik, kiztepe Kazlarna ait C-14 Sonular", TBTAK-ARTOB II/2, 95-99, stanbul. zbal, H., 1983:"Tepecik, Tlintepe Metal, Filiz ve Cruf Analizleri Sonular", TBTAK-ARTOB III/3, 203-217, stanbul., zbaaran, M., 1995: "The Historical Background of Researches at the Cave of Yarmburgaz", Halet ambel in Prehistorya Yazlar, 27-39, stanbul. zbek, M., 1986: "Deirmentepe Eski nsan Topluluklarnn Demografik ve Antropolojik Adan Analizi", ArkST I, 107-130, Ankara. zbek, M., 1989: "ayn nsanlar ve Salk Sorunlar", ArkST IV, 121-152, Ankara. zdoan, M., 1977: Aa Frat Havzas 1977 Yzey Aratrmas, Ankara. zdoan, M., 1982: "Dou Marmara ve Trakya Aratrmalar", TAD 26/1, 37-61, Ankara. zdoan, M., 1983a: "Trakya ve Dou Marmara Aratrmalar 1981 Yl almalar", KST IV, 137-142, Ankara. zdoan, M., 1983b: "Pendik: A Neolithic Site of Fikirtepe Culture in the Marmara Region", Beitrge zur Alterumskunde Kleinasiens, Festschrift fr Kurt Bittel, 401-411, Mainz am Rhein. 91 zdoan, M., 1984: "Dou Marmara ve Trakya Aratrmalar", AraST I, 63-68, Ankara. zdoan, M., 1985: "1983 Yl Dou Marmara ve Trakya Aratrmalar", AraST II, 221-232, Ankara. zdoan, M., 1986: "1984 Yl Trakya ve Dou Marmara Aratrmalar", AraST III, 409-420, Ankara. zdoan, M., 1993: "Vina and Anatolia: A New Look at a Very Old Problem or Redefining Vina Culture from the Perspective of Eastern Tradition", Anatolica 19, 173-193, Leiden. zdoan, M., 1994: "ayn:The Chipped Stone Industry of the Pottery Neolithic Layers", Neolithic Chipped Stone Industries of Fertile Crescent, 267-277, Berlin. zdoan, M., 1995: "Yakndou Neolitii ve Gneydou Anadolu: Eletirisel Bir Deerlemdirme", . Metin Akyurt-Bahattin Devam An Kitab, Eski Yakndou Kltrleri zerine ncelemeler, 267-280, stanbul. zdoan, M., 1996a: "Kulbeden Konuta: Mimarlkta lkler", Tarihten Gnmze Anadolu'da Konut ve Yerleme, 19-30, stanbul. zdoan, M., 1996b: "Tarihncesi Dneminde Trakya", Anadolu Aratrmalar 14, 329-360, stanbul. zdoan, M., et al 1991: "1989 Yl ayn Kazlar", KST XII/I, 71-86, Ankara. zdoan et al 1992: "1990 Yl ayn Kaz ve Onarm almalar", KST XIII/I, 97-125, Ankara. zdoan, M., et al 1993: "1991 Yl ayn Kazlar", KST XIV/I, 71-86, Ankara. zdoan, M., et al 1994: "ayn Kazs ve Gneydou Anadolu Karma Projesi, 30 Yllk Bir Genel Deerlendirme", KST XV/I, 103-122, Ankara. zdoan, M.-zdoan, A., 1990: "ayn, A Conspectus of Recent Work", Prhistoire du Levant II. Processus des Changements Culturels. Hommage Francis Hours , 3877-396, Paris. zdoan, M.,-zdoan, A., 1993:"Pr Halafian Pottery of Southern Anatolia- With Special Refence to the ayn Sequence", Between the Rivers and 92 Over the Mountains, Archaeologica anatolica et Mesopotamica Alba Palmieri Dedicata, 87-103, Roma. zey, R., 2002: Siyasi Corafya stanbul zfrat, A., 2001: "Research on the Cultures of East Anatolia in the 2nd Millenium BC", stanbul University's Contributions to Archaeology in Turkey (1932-2000), ed. O. Belli, stanbul University Rectorate Publication, stanbul, 2001: 326-330. zg, T., 1945:"n Tarihte Anadolu Yaplar", DTCFD 2/3, 41-71, Ankara. zg, T., 1948:"Samsun Hafriyatnn 1941-42 Yl Neticeleri", TT Kong 3, 393- 419, Ankara. zg, T.-Akok, M., 1958: Horoztepe Eski Tun Devri Mezarl ve skan Yeri, Ankara. zkan, H. "Tortum Haho (Hahuli) Manastr ve Trk Sanatyla Olan likileri", Atatrk niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi Dergisi Erzurum 2000 zsait, M., 1979:"Burdur evresinde Yeni Prehistorik Yerlemeler", TT Kong 8, 101-106, Ankara. Palmieri, A., 1972:"Two Years of Excavations at Arslantepe (Malatya)", TAD 19/2, 203-211, Ankara. Palmieri, A., 1977:"The 1973 and 1975 Campaigns at Arslantepe (Malatya)", TAD 24/2, 123-132, Ankara. Palmieri, A., 1984: "Arslantepe Excavations, 1982", KST V, 97-102, Ankara Palmieri, A., 1987: "The 1985 Campaign at Arslantepe, Malatya", KST VIII, 67- 74, Ankara. Palmieri, A., et al. 1996: "The Composition of Ores and Slags Found at Arslantepe, Malatya", Archaeometry 94. The Prceedings of the 29th International Symposium on Archaeometry, eds. .Demirci, A.M. zer, G.D. Summers, 447-449, Ankara. Payne, S., 1972: "Can Hasan III. The Anatolian Aceramic and the Grek Neolithic", Papers in Economic Prehistory, 191-194, Cambridge. Payne, S., 1979: "Can Hasan III, Animal Bones-The Year's Work", AS 29, 8-9, London. 93 Payne, M., 1995: Urartu Yazl Belgeler Katalou, (Baslmam Yksek Lisans Tezi), stanbul, Pehlivan, M., 1984: En Eski alardan Urartu'nun Yklna Kadar Erzurum ve evresi, Erzurum, (Baslmam Doktora Tezi) 1984. Perrot, J., 1962:Reconnaissance Archaologiques en Turquie1 Meridionale 1961, Jerusalem. Piotrovskii, B.B., 1962:"The Aeneolithic Culture of Trans-Caucasian in the Third Millennium B.C.", VI.International Concress of Prehistoric and Protohistoric Sciences", Moscow, 7. Prasek, J., 1968: Geschichte der meder und Perser bis Makedonischen Eroberung, Darmstadt, Winssenschaftliche Buchgesellschaft Rice, T.T., 1958:The Scythians, London Roodenberg, J.J., 1981: "Hayaz Hyk Kazsnn lk Sonular", KST III, 93-94, Ankara. Roodenberg, J.J., 1982: "Note Sur La Troisime Campagne de Fouilles Hayaz Hyk", Anatolica 9, 27-32, Belgique. Roodenberg, J.J., 1985: "1983 Yl Hayaz Hyk ve Civar (Kumartepe) Kazlar", KST VI, 1-4, Ankara. Rosenberg, M., 1992: "The Batman Rivr Archaeological Reconnissance Survey, 1990", Ara ST IX, 447-460, Ankara. Rosenberg, M., 1993: "The Hallan emi Excavation 1991", KST XIV, 117-130, Ankara. Rosenberg, M., 1994: "A Preliminary Descripton of Lithic Industry from Hallan emi", Neolithic Chipped Stone Industries of Fertile Crescent, 223-238, Berlin. Rosenberg, M., 1995a: "Hallan emi Kazs 1992", KST XVI/I, 85-94, Ankara. Rosenberg, M., 1995b: "The Hallan emi Excavation 1993", KST XVI/I, 79-83, Ankara. Rosenberg, M.-Togul, H., 1991:"The Batman River Archaeological Site Survey, 1990", Anatolica 17, 241-254, London. Russel, H.F., 1980: Pre-Classical Pottery of Eastern Anatolia, London 94 Sagona, A. 1984:The Caucasian Region in the Early Bronze Age, Oxford. Sagona, A., 2000: "Sos Hyk and the Erzurum Region in Late Prehistory a Provisional Chronology for Northeast Anatolia", Chronologies des Pays du Caucase et de L'Euprate aux IVe-IIIe Millenaires, 329-373. Sagona, A., et al. 1995: "Excavations at Sos Hyk-1994: First Preliminary Report", AS 45, 193-218, London. Sagona, A., et al. 1996: "Excavations at Sos Hyk-1994", KST XVII/I, 129-150, Ankara. Sagona, A., et al. 1997a: "Excavations at Sos Hyk-1995", KST XVIII/I, 13-143, Ankara. Sagona, A., et al. 1997b: "Excavations at Sos Hyk, 1996; Third Preliminary Report", Anatolica 23, 181-226, Leiden. Sagona, A., et al. 1998a: "Excavations at Sos Hyk, 1996", KST XIX/I, 245-250, Ankara. Sagona, A., et al. 1998b: "Excavations at Sos Hyk, 1997; Fourth Preliminary Report", Anatolica 24, 31-64, Leiden. Sagona, A.-Sagona, C., 2000:"Excavations at Sos Hyk, 1998", KST XXI/I, 143-144, Ankara. Sagona, A.-Sagona, C., 2001b: "Excavations at Sos Hyk, 1999", KST XXII/I, 129-131, Ankara. Sanver, M., 1984:"kiztepe I-II ve Tepecik rneklerinden Elde Edilen Arkeomanyetik Alan iddeti Verileri", TBTAK-ARTOB IV, 185-203, Ankara . Saray, M., 1998:Trk-Rus Mnasabetlerinin Bir Analizi Sayce, H., 1929:100 JRAS, 335 Schaffer, J.F.A., 1948:Stratigraphie Comparee et Chronologie de l'Asie Occidentale, London. Schliemann, H., 1881:Ilios, The City and Country of the Trojans, London Schliemann, H., 1884:Troja, London. Schmkel, 1961:Kulturgeschicle des alten orients, Stuttgart 95 Seeher, J., 1987:Demircihyk. Die Ergebnisse der Ausgrabungen 1975-1978, III, 1, Die Keramik 1, Mainz am Rhein. Seeher, J., 1993:"Demircihyk Nekropol Kazs: 1991 Yl Sonular", KST XIV/I, 365-379, Ankara. Seeher, J., 2000: Die Bronzezitliche Nekropole von Demircihyk-Sarket, Tbingen. Serdarolu, ., 1977:Aa Frat Havzasnda Aratrmalar 1975, Ankara. Sevin, V.-Yce1, Y., 1990:Trkiye Tarihi, Ankara Sevin, V., 1989: "Urartulara Ait Dnyann En Eski Karayolu", AnAr XI, 47. Sevin, V.-Caneva I., 1995:"1993 Yl Mersin/Yumuktepe Kazlar", KST XVI/I, 27-42, Ankara. Sevin, V.-Caneva, I., 1996:"1994 Yl Mersin/Yumuktepe Kazlar", KST XVII/I, 71-93, Ankara. Sevindi, C., 1999:Sarkam'n Corafi Etd, (Baslamam Doktora Tezi), Ezrurum. Speiser, E., 1948: "Hurrians and Subarians", JAOS 68, 1-13. Sperling, J.W., 1976:"Kum Tepe in the Troad, Trial Excavations, 1934", Hesperia 45, 305-364, Wien. Stein, G.J., et al 1997: "Excavations at Hacnebi, Turkey-1996: Preliminary Report", Anatolica 23, 111-171, Leiden. Stein, G.J.-Msr, A., 1994a:"Excavations at Hacnebi, 1992", KST XV/I, 131- 152, Ankara . Stein, G.J.-Msr, A., 1994b: "Mesopotamian-Anatolian Interaction at Hacnebi, Turkey: Preliminary Report on the 1992 Excavations", Anatolica 20, 145- 189, Leiden. Stein, G.J.-Msr, A., 1995:"Excavations at Hacnebi, 1993", KST XVI/I, 121- 140, Ankara . Stein, G.J.-Msr, A., 1996:"1994 Excavations at Hacnebi Tepe", KST XVII/I, 109-128, Ankara. Streck 1975:Assurbanipal und die letzten Assyrischen Knige biz zum untergange Ninivehs I, Leipzing 96 Smer, F., 1976: Safevi Devletinin Kuruluu ile Geliiminde Trklerin Rol, Ankara ahin, C., 2002:Trkiye Fiziki Corafyas, Ankara arolu, F.-Ylmaz, Y., 1986:"Dou Anadolu'da Neotektonik Dnemdeki Jeolojik Evrim ve Havza Modelleri", MTA Dergisi 107, 83-89, Ankara. arolu, F.-Gner, Y., 1981:"Dou Anadolu'nun Jeomorfolojik Geliimine Etki Eden eler: Jeomorfoloji, Tektonik, Volkanizma likileri", Trkiye Jeoloji Kurumu Blteni 14, 40-41, Ankara. enel, A., 1995:lkel Topluluktan Uygar Topluma Gei Aamasnda Ekonomik, Toplumsal ve Dnsel Yaplarn Etkileimi, Ankara. enyrek, M.S., 1944:"Ankara Civarnda Bulunan Birka Paleolitik Alete Dair Bir Not", DTCFD 2/2, 345-348, Ankara. enyrek, M.S., 1949: "Truva Civarnda Kumtepe'de Bulunmu Olan skeletlere Dair Bir Not", DTCFD 7/2, 295-304, Ankara. enyrek, M.S., 1954: " A Note on the Skulls of Chalcolithic Age From Ymktepe", Belleten 18/69, 247-270, Ankara. enyrek, M.S., 1958b:"1958 Ylnda Samanda Yaknnda Bir Maarada Yaplan Sondaj", Anadolu (Anatolia) 3, 57-63, Ankara. enyrek, M.S., 1959a: "Tkal Maarann Paleolitik Endstrisine Dair Bir Not", Belleten 23, 10-26, Ankara. enyrek, M.S., 1959b: "Tarih ncesi Aratrmalar", Belleten 23, 688-689, Ankara. enyrek, M.S., 1960:"Tarih ncesi Aratrmalar", Belleten 24, 149-161, Ankara. enyrek, M.S., 1961b: "Hatay ve Adyaman'da Tarih ncesi Aratrmalar", Belleten 25/98, 518, Ankara. enyrek, M.S., et al 1950: "Larisa Civarnda Hycekte Yaplan Sondaj", Belleten 14/55, 487-495, Ankara. enyrek, M.S.-Bostanc, E.Y., 1956: "The Excavations of a Cave Near the Village of Maarack in the Vilayet of the Hatay", Anadolu (Anatolia) 1, 81-83, Ankara. 97 enyrek, M.S.-Bostanc, E.Y., 1958a:"Hatay Vilayetinde Prehistorya Aratrmalar", Belleten 22/86, 147-156, Ankara. enyrek, M.S.-Bostanc, E.Y., 1958b:"Hatay Vilayetinin Paleolitik Kltrleri", Belleten 22/86, 171-190, Ankara. Taftal et al 1976: Sarkam Havzas Orman Aalandrma, Erozyon ve Mera Islah Etd ve Avan Projesi. Orman Bakanl Aalandrma ve Erozyon Kontrol Genel Mdrl, Rapor No: 622, Erzurum. Tarhan, T., 1972: Eskiada Kimmerler Problemi, stanbul, (Baslmam Doktora Tezi). Tarhan, T., 1975: "Urartu Merkezinde Meydana karlan Kerpi Mimarinin Korunmas ve Onarm Hakknda neriler", MTREB 4, 44. Tarhan, T., 1979: "Eskia'da Kimmer Problemi", T.T.Kong. 8 , 1979, 355 vdd. Tarhan, T., 1984: "Eski Anadolu Tarihinde Kimmerler", AST 1, 109 vd.. Tarhan, T., 1986: "Urartu Devleti'nin Yapsal Karakteri", TT. Kong. 9, 285 vd.. Tarhan, T.-Sevin, V., 1976-1977: "Van Blgesinde Urartu Aratrmalar I: Askeri ve Sivil Mimariye Ait Yeni Gzlemler" AnAr 4-5, 273 vdd. Tetik, M., 1986: Kuzeydou Anadolu'daki Saf Saram (P. Silvestris L.) Ormanlarnn Ekolojik Koullar. Atatrk niv. Fen-Edeb. Fak. Corafya Bl. (Yaynlanmam Doktora Tezi), Erzurum, Togan, Z.V., 1946: Umumi Trk Tarihine Giri, stanbul Togan, Z.V., 1987: "Sakalar (VI)" Belgelerle Trk Tarihi Dergisi- 23, stanbul, 30,34 Tomsky, J., 1982: Das Altpalaeolithikum im Vorderen Orient, Wiesbaden. Tomsky, J., 1992: Das Mittelpalaeolithikum im Vorderen Orient, Wiesbaden Topalolu, Y., 2006: Ardahan-ldr Blgesi Tarihi ve Arkeolojik Aratrmalar, Atatrk niversitesi Sosyal Bilgiler Enstits Baslmam Yksek Lisans Tezi, Erzurum. Toprak-Su 1978: Trkiye Arazi Varl, Topraksu Genel Mdrl Yaynlar, Ankara Tosun, M., 1956: Mezopotamya Silindir Mhrlerinde Huri-Mitanni slubu, Ankara.. 98 Toynbee, A., 1978: Tarih Bilinci, stanbul Turan, O., 1975: Seluklular Zamannda Trkiye, stanbul Turan, O., 1993: Dou Anadolu Trk Devletleri Tarihi, stanbul Trkmenolu, A.C.-Gktrk, E.H., 1996: "An Investigation on the Manufacturing Technology of the Deirmentepe (Malatya) Pottery", Archaeometry 94. The Prceedings of the 29th International Symposium on Archaeometry, 599-607, Ankara. Umar, B., 1982:Trkiye Halknn lk a Tarihi, zmir. Uzun, S., 1986: Murat Da- Narman arasndaki Ktle Hareketleri" Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Entits Baslmam Yksek Lisans Tezi, Erzurum van Loon, M.N., 1971a:"Recent Archaeological Research in Turkey: Korucutepe Near Elaz", AS 21, 17-19, London. van Loon, M.N., 1971b:"Korucutepe Kazs 1969", Keban Projesi 1969 almalar, 47-56, Ankara. van Loon, M.N., 1973 "The Excavations at Korucutepe, Turkey. 1968-1970: Preliminary Report", JNES 32, 357-444, Chicago. van Loon, M.N., 1975: Korucutepe I, Amsterdam van Loon, M.N., 1978: Korucutepe II, Amsterdam. van Loon, M.N.-Gterbock, H.G., 1970: "The1969 Excavation at Korucutepe near Elaz", TAD 18/2, 127-132, Ankara. van Loon, M.N.-Gterbock, H.G., 1972a:"Korucutepe Kazs, 1970", Keban Projesi 1970 almalar, 79-81, Ankara. van Loon, M.N.-Gterbock, H.G., 1972b:"The 1970 Excavation at Korucutepe near Elaz", TAD 19/1, 127-131, Ankara. Vernadsky 1943: A History of Russia I, New Haven von der Osten, H.H., 1929: Explorations in the Asia Minor, 1927-28, Chicago. von der Osten, H.H., 1930: Explorations in the Asia Minor, 1929, Chicago. von der Osten, H.H., 1933: Discoveries in Anatolia 1930-31, Chicago von der Osten, H.H., 1937: The Alishar Hyk. Season of 1930-1932. Part 1, Chicago. 99 Weiner, J., 1992: "Beobactungen zum Hornstein-Rohmaterial und seinem schlagtechnischen Verhalten", Hassek Hyk, 225-237, Tbingen. Weiner, J., et al 1992: "Mineralogische Untersuchungen an Spturukzeitlicher und Frhbronzezeitlicher Keramik", Hassek Hyk, 86-100, Tbingen. Xenephon 1943: Onbinlerin Dn (ev.H.rs), stanbul Yakar, J., 1979: "Troy and Anatolian Early Bronze Age Chronology", AS 29, 51- 67, London. Yakar, J., 1984: "Regional and Local Schools of Metalwork in Early Bronze Age Anatolia, Part I", AS 34, 59-86, London. Yakar, J., 1985a: The Later Prehistory of Anatolia. The Late Chalcolithic and Early Bronze Age, 1-2, Oxford. Yakar, J., 1985b: "Regional and Local Schools of Metalwork in Early Bronze Age Anatolia, Part II", AS 35, 25-38, London. Yakar, J., 1991: Prehistoric Anatolia: The Neolithic Transformation and The Early Chalcolithic Period, Jerusalem. Yakar, J., 1994: Prehistoric Anatolia: The Neolithic Transformation and The Early Chalcolithic Period. Supplement No: 1, Jerusalem. Yakar, J., 1997: "Haclar", The Oxford Encyclopedia of Archaeology in the Near East 1, 448-449, New York, Oxford. Yakar, J.-Salzmann, A.G., 1979: "Archaeological Survey in the Malatya and Svas Provinces, 1977", Tel Aviv 6, 34-53, Tel Aviv. Yalnkaya, ., 1981: "La Palolithique Infrieur de Turquie", Prhistoire du Levant, 207-218, Lyon Yalnkaya, ., 1985: "Aratrmalarn Inda Anadolu Alt Paleolitii ve Sorunlarna Genel Bir Bak", Antropoloji 12, 395-435, Ankara. Yalnkaya, ., 1990: "1989 Yl Karain Kazlar", KST XI/I, 39-57, Ankara. Yalnkaya, ., 1994a:"1992 Yl Karain Kazlar", KST XV/I, 23-42, Ankara. Yalnkaya, ., 1995a: :"Anadolu skan Tarihinde Katran Da", 1994 Yl Anadolu Medeniyetler Mzesi Konferanslar, 55-76, Ankara. Yalnkaya, ., 1995b: "Karain Kazlar, 1993", KST XVI/I, 1-25, Ankara. Yalnkaya, ., 1996: "Karain Kazlar, 1994", KST XVII/I, 21-47, Ankara. 100 Yalnkaya, ., et al. 1997: "1990-1995 kzini Kazlar Inda Anadolu Paleolitiinin nemi", KST XVIII/I, 1-9, Ankara. Yeingil, Z., 1983: "Tlintepe, Tepecik, ayn Obsidyenlerinin Plato Dzeltme Teknii ile Bulunmu Yalar", TBTAK-ARTOB III/3, 253-258, stanbul. Yener, K.A., 2000:"The Amuq Valley Regional Project 1995-1998", AJA 104, 57-62, New Jersey. Yener, K.A., et al 1996:"The Oriental Institute Amuq Valley Projects, 1995", Anatolica22, 49-84, Leiden. Yener, K.A., et al 1998: "Anatolian Metal Trade and Lead Isotope Analysis", XXXIV. Uluslararas Assirriyoloji Kongresi 1987, Kongereye Sunulan Bildiriler 3, 547-555. Ylmaz, ., 1984: Horasan-Sarkam Arasndaki Aras Nehri Havzasnn Fizik ve Tatbik Fizik Corafyas. Atatrk niv. Fen-Edebiyat Fakltesi Corafya Blm, (Yaynlanmam Doktora Tezi), Erzurum. 101 HARTALAR . Harita-1 Trkiye Corafi Blgeleri 102 Harita-2 Urartu Yaylm Haritas 103 Harita-5 Tortum-Narman Blgesi Cografi Yaps 104 Harita-6 Tortum-Narman Blgesi Tarihi ve Arkeolojik Merkezler 105 Resim-1 Kalealt Kalesi-/Tortum Resim-2 Kalealt Kalesi/Tortum 106 Resim-3 Tortum Kalesi-/Tortum Resim-4 Tortum Kalesi/Tortum 107 Resim- 5 Dikyar Kalesi /Tortum Resim-6 Dikyar Kalesi /Tortum 108 Resim-7 Yankta (Ekerek) Kalesi /Narman Resim-9 Yankta (Ekerek) Kalesi/Narman 109 Resim-8 Yankta (Ekerek) Kalesi/Narman Resim-10 Yankta (Ekerek) Kalesi/Narman 110 Resim-11 Yankta (Ekerek) Kalesi/Narman Resim-12 Yankta (Ekerek) Kalesi/Narman 111 Resim-13 Yankta (Ekerek) Kalesi/Narman Resim-14 Yankta (Ekerek) Kalesi/Narman 112 Resim-15 Eski Ekerek Yerlemesi/Narman Resim-16 Eski Ekerek Yerlemesi/Narman 113 Resim-17 Eski Ekerek Yerlemesi/Narman Resim-18 Eski Ekerek Yerlemesi/Narman 114 Resim-19 Bakale Kalesi/Narman Resim-20 Bakale Kalesi/Narman 115 Resim-21 Bakale Kalesi/Narman Resim-22 Bakale Kalesi/Narman 116 Resim-23 Bakale Kalesi/Narman Resim-24 Bakale Kalesi/Narman 117 Resim-25 Boakale/Narman Resim-26 Boakale/Narman 118 Resim-27 Boakale/Narman Resim-28 Boakale/Narman 119 Resim-29 Samikale/Narman Resim-30 Samikale/Narman 120 Resim-31 Samikale/Narman Resim-32 Alabalk/Narman 121 Resim-33 Alabalk/Narman Resim-34 Alabalk/Narman 122 Resim-35 Alabalk/Narman Resim-36 Alabalk/Narman 123 Resim- 37 Baba- Haho Kilisesi/Tortum Resim-38 Baba- Haho Kilisesi/Tortum 124 Resim-39Baba- Haho Kilisesi/Tortum Resim-40 Baba- Haho Kilisesi/Tortum 125 Resim-41 Baba- Haho Kilisesi/Tortum Resim-42 Baba- Haho Kilisesi /Tortum 126 ZGEM 04.03.1977 ylnda Erzurum'un Narman lesinde dodu. lk orta ve lise renimini Narman'da tamamlad. 1998 ylnda Atatrk niversitesi Fen- Edebiyat Fakltesi Tarih Blmne kayt yaptrd. 2002 ylnda mezun oldu ve ayn yl Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits'nde ykseklisansa balad.