<p>T.C. ERCİYES ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ 19. YÜZYILDA ANADOLU’DA KATOLİK MİSYONERLERİN EĞİTİM ALANINDAKİ FAALİYETLERİ Tezi Hazırlayan Tülün TAŞ Tez Yöneticisi Yrd. Doç. Dr. Gülbadi ALAN Tarih Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi KAYSERİ-2006 II Bu çalışma, jürimiz tarafından Erciyes Üniversitesi Tarihi Anabilim Dalında yüksek lisans tezi olarak kabul edilmiştir. …./…/……. JÜRİ: ÜYE :………………………………………………. ÜYE :………………………………………………. ÜYE :………………………………………………. ONAY : Bu tezin kabulü Enstitü Yönetim Kurulu’nun ………… …tarih ve ……….. sayılı kararı ile onaylanmıştır. …/…/…… Enstitü Müdürü Mühür ve İmza III ÖN SÖZ Osmanlı İmparatorluğu’nun parçalanmasında önemli bir rol oynamasına rağmen misyonerler ve misyoner faaliyetlerini konu alan araştırmalarda ancak son dönemlerde bir artış olmuştur. Buna rağmen, misyonerler ve misyoner faaliyetlerini konu alan bu araştırmalar içerisinde Osmanlı İmparatorluğu’nda misyoner faaliyetleri başlatan Katolik misyonerler ve bunların eğitim alanındaki faaliyetlerini konu alan bir araştırma bulunmamaktadır. Osmanlı İmparatorluğu’ndaki misyonerler ve misyoner faaliyetlerini konu olan araştırmalarda Katolik misyonerler ve bunların eğitim alanındaki faaliyetleri sadece ana hatlarıyla değinilen bir bölüm olarak kalmıştır. Bu durum bizi 19. yüzyılda Anadolu’da Katolik misyonerlerin eğitim alanındaki faaliyetlerini konu alan bu araştırmayı hazırlamaya sevk etmiştir. Öncelikle beni böyle bir araştırma yapmaya sevk ettiği için danışman hocam Yrd. Doç. Dr. Gülbadi ALAN’a teşekkürlerimi sunarım. Araştırmayı hazırlarken beni yalnız bırakmayan ve beni bu günlere getiren aileme de ayrıca teşekkür ediyorum. En son olarak, bu araştırmayı tamamlamamda manevî desteğini her zaman ruhumda hissettiğim sevgili eşim Selim Hakan TAŞ’a sonsuz teşekkürler. Kayseri 2006 Tülün TAŞ IV ÖZET 19.YÜZYILDA ANADOLU’DA KATOLİK MİSYONERLERİN EĞİTİM ALANINDAKİ FAALİYETLERİ Osmanlı İmparatorluğu’nda Katolik ve Protestan olmak üzere iki grup misyoner faaliyeti yürütülmüştür. Osmanlı İmparatorluğu’nda misyoner faaliyetleri başlatan bu iki gruptan Katoliklerdir. Bu araştırmada Katolik misyonerlerin 19. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nda eğitim faaliyetleri üzerinde durulmuştur. Katolik Hıristiyanlığı dünyaya yaymak için çalışan Katolik misyonerler bu amaçlarını çok dinli ve çok dilli farklı etnik unsurların bir arada yaşadığı Osmanlı topraklarında açtıkları okullar vasıtasıyla gerçekleştirmeye çalışmışlardır. Katolik misyonerler böylece hem kendi mezhep ve dinlerine insan kazandırmışlar, hem de ait oldukları ülkelerin Osmanlı İmparatorluğu üzerindeki emellerine hizmet edecek yandaş gruplar oluşturmuşlardır. Osmanlı İmparatorluğu’nda denetim altında alınamayan Katolik misyonerlik faaliyetleri, ancak Cumhuriyet döneminde denetim altına alınmıştır. Anahtar Kelimeler 1- Misyonerlik 2- Katolik 3- Hıristiyanlık 4- Osmanlı 5- Eğitim V ABSTRACT THE ACTIVITIES OF CATHOLIC MISSIONARIES IN THE FIELD OF EDUCATION IN ANATOLIA 19Th CENTURY In Ottoman Empire, two groups of missionary activities are carried out as Catholic and Protestant. Of these two groups, Catholics are the first to carry out these missionary activities. In this research, educational activities in Ottoman Empire of 19 th century are discussed. Catholic missionaries, who try to spread the catholic Christianity to the word, tried to realize this objective of theirs by means of schools which they opened in Ottoman Empire in which various multicultural and multi language ethnic societies live together. Doing so, catholic missionaries not only gained people for their denomination and religion but also they formed supporter groups who will save to the aims of the countries which they belong over the Ottoman Empire. Missionary activities which could not be taken under control in Ottoman Empire, could only be taken control during the time of Republic of Turkey. Key words: 1- Missionary 2- Catholic 3- Christianity 4- Ottoman 5- Education VI İÇİNDEKİLER ÖN SÖZ......................................................................................................................... III ÖZET............................................................................................................................. IV ABSTRACT....................................................................................................................V KISALTMALAR ......................................................................................................... IX GİRİŞ ...............................................................................................................................1 1. KONU...........................................................................................................................1 2.AMAÇ ...........................................................................................................................6 3. ÖNEM ..........................................................................................................................7 4.YÖNTEM......................................................................................................................8 4.1. Verilerin Toplanması .................................................................................................9 4.2. Verilerin İşlenmesi, Çözümü Ve Yorumlanması .......................................................9 BİRİNCİ BÖLÜM 1.OSMANLI İMPARATORLUĞU’NDA KATOLİK MİSYONERLİK FAALİYETLERİNİN TARİHÎ GELİŞİMİ ...............................................................11 1.1. OSMANLI İMPARATORLUĞU’NDA KATOLİK MİSYONER FAALİYETLERİN BAŞLAMASI .................................................................................11 1.1.1.Hıristiyan Misyonerlerin Osmanlı İmparatorluğu’nu Tercih Sebepleri.................13 1.3. KATOLİK MİSYONERLERİN AMAÇLARI ........................................................19 1.4.KATOLİK MİSYONERLERİN METOTLARI .......................................................22 1.5. KATOLİK MİSYONERLERİN FAALİYETLERİNİ KOLAYLAŞTIRAN FAKTÖRLER .................................................................................................................25 1.5.1. Osmanlı İmparatorluğu’nun Toplum Yapısı ........................................................25 1.5.2.Kapitülasyonlar Ve Batılı Devletlerin Azınlıkları Himaye Politikası....................26 1.6.KATOLİK MİSYONERLERİN YAYILDIKLARI SAHALAR .............................29 İKİNCİ BÖLÜM 2. 19. YÜZYILDA ANADOLU’DA KATOLİK MİSYONERLERİN EĞİTİM ALANINDAKİ FAALİYETLERİ ...............................................................................30 2.1. KATOLİK MİSYONERLERİN EĞİTİM ALANINDAKİ FAALİYETLERİ.......30 VII 2.1.1. Fransa Katoliklerinin Eğitim Alanındaki Faaliyetleri...........................................31 2.1.1.1. Fransa Katoliklerinin Eğitim Kurumları ............................................................34 2.1.2. İtalya Katoliklerinin Eğitim Alanındaki Faaliyetleri ...........................................41 2.1.2.1. İtalya Katoliklerinin Eğitim Kurumları..............................................................45 2.1.3.Avusturya Katoliklerinin Eğitim Alanındaki Faaliyetleri......................................46 2.1.4.Gürcü Katoliklerinin Eğitim Alanındaki Faaliyetleri ............................................48 2.1.5.Alman Katoliklerinin Eğitim Alanındaki Faaliyetleri............................................49 2.2. KATOLİK MİSYONERLERİN ANADOLU’DA DİĞER FAALİYETLERİ.......50 2.2.1. Katolik Misyonerlerin Sağlık Ve Hayır Amaçlı Faaliyetleri ................................50 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 3. KATOLİK MİSYONERLERCE TESİS VE İDARE OLUNAN EĞİTİM ÖĞRETİM KURUMLARININ OSMANLI EĞİTİM VE ÖĞRETİM SİSTEMİNE ETKİLERİ .....................................................................................................................52 3.1. MÜSLÜMANLAR ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ ......................................................52 3.2.AZINLIKLAR ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ ..............................................................57 3.2.1. Katolik Misyonerlerin Bazı Azınlık Okullarını Himayelerine Almaları ..............57 3.2.2.Katolik Misyonerlerin Katolikliği Kabul Eden Azınlıklar İçin Açtığı Okullar .....59 3.2.3. Katolik Misyonerlerin Azınlık Okulları Üzerine Etkileri .....................................60 3.2.3.1. Azınlık Okullarının Yönetiminde Katolik Misyonerlerin Rolü .........................60 3.2.3.2. Azınlık Okullarının Tesis Ve Finansmanında Katolik Misyonerlerinin Rolü ...61 3.2.3.3. Azınlık Okullarının Eğitim Kadrosunda Katolik Misyonerlerin Rolü...............61 3.2.4. Katolik Misyonerlerin Açmış Olduğu Okulların Azınlıklara Etkileri ..................62 3.2.4.1. Katolik Misyoner Okullarında Eğitim Gören Azınlıkların Osmanlı Toplum Yapısındaki Yeri Ve Çalışma Alanları ...........................................................................62 3.2.4.2. Katolik Misyoner Okullarında Azınlıklara Verilen Eğitimin Önemi ................63 3.2.4.3. Katolik Misyoner Okullarında Azınlıkların Dinî Yönden Etki Altına Alınma Çalışmaları ......................................................................................................................63 3.2.4.4.Katolik Misyoner Okullarında Azınlıkların Siyasî Yönden Etki Altına Alınma Çalışmaları ......................................................................................................................64 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM 4. KATOLİK MİSYONER OKULLARINI DENETİM ALTINA ALMA ÇABALARI ...................................................................................................................66 VIII 4.1. KATOLİK MİSYONER OKULLARI İLE İLGİLİ 19. YÜZYILDA ÇIKARTILAN NİZAMNAMELER ........................................................................................................66 4.2. 1901 TARİHLİ MİDİLLİ HADİSESİ VE OSMANLI İMPARATORLUĞU’NDA BULUNAN FRANSIZ OKULLARININ RESMEN TANINMASI ..............................70 4.3.BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI’DAN ÖNCE KATOLİK MİSYONER OKULLARININ DURUMU ..........................................................................................72 4.3.1.1913 Tarihli Osmanlı-Fransız Antlaşması .............................................................72 4.3.2.Kapitülasyonların Kaldırılması Ve Yabancı Devletlere Ait Okulların İşgali ........76 4.4.BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI’NDA VE SONRASINDA KATOLİK MİSYONER OKULLARININ DURUMU ..........................................................................................77 4.4.1.1915 Mekatib-i Hususiye Talimatnamesi ..............................................................77 4.5.MİLLÎ MÜCADELE’DE KATOLİK MİSYONER OKULLARININ DURUMU..78 4.6. LOZAN ANTLAŞMASI’NDA KATOLİK MİSYONER OKULLARININ DURUMU .......................................................................................................................78 SONUÇ...........................................................................................................................82 KAYNAKÇA .................................................................................................................85 İNDEKS .........................................................................................................................90 EKLER……………………………………………………………………………… ..96 ÖZGEÇMİŞ.................................................................................................................105 IX KISALTMALAR B.O.A. : Başbakanlık Osmanlı Arşivi C. : Cilt Md. : Madde ML. : Meydan Larousse MS : Milattan Sonra St. : Saint s. : Sayfa S. : Sayı T.C.T.A. : Tanzimattan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi T.T.K. : Türk Tarih Kurumu GİRİŞ 1. KONU Evrensel mesajları olan bütün dinler mesajlarının bütün insanlığa iletilmesini amaçlarlar ve genellikle bunun kendi din mensuplarınca yapılmasını isterler. Hıristiyanlık da bu dinlerden biridir. Bugün sıkça duyduğumuz ve özellikle Hıristiyanlıkla birlikte bir mana bütünlüğü taşıyan misyoner, misyonerlik gibi kavramlar böyle bir amacın sonucunda ortaya çıkmıştır. Hıristiyanlıkla özdeşleşmiş bu kavramların menşei Latince missio kelimesinden gelmektedir. Missionanary, missionaire, missionör şeklinde İngilizce, Fransızca ve Almanca gibi dillerde kullanılmış ve Türkçemize de bu dillerden geçmiştir1. Misyonun sözlük anlamı; yetki, vekalet, bir kimseye bir işi yapması için özel olarak verilen görevdir. Misyonerin sözlük anlamı ise, görevli kimse, yetkili, görevli rahip veya papazdır2. Sözlük anlamının dışında genel olarak misyon denilince akla, başka dinden olanları kendi dinlerine kazandırmak amacı ile kurulan ve faaliyet gösteren kuruluşlar gelmektedir. Fakat, misyon genellikle özel anlamıyla bilinmektedir ve bu manada misyon; Hıristiyanların Hıristiyan olmayan bölgelerde Hıristiyanlığı yayma amacıyla oluşturdukları tüm kuruluşları kastetmektedir. Bu misyonlarda görev yapan kişilere ise misyoner denilmektedir. Misyonerlerin yaptığı faaliyetler ise, dilimizde misyonerlik kelimesi ile karşılık bulmuştur. Hıristiyanların, Hıristiyanlığı yayma düşüncesi ise Hz.İsa’nın havarilerine: 1 Erdal Açıkses; “Osmanlı Devleti’nde Misyonerlik Faaliyetleri İle İlgili Bir Değerlendirme”, Osmanlı, C.2, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 1999, s.192. 2 Şaban Kuzgun; “Misyonerlik ve Hıristiyan Misyonerliğinin Doğuşu”, Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S.1, Kayseri 1983, s.59. 2 "Gidin, bütün ulusları öğrencim yapın. Onları Baba, Oğul ve Kutsal Ruh adına vaftiz edin. Sizlere buyurduğum her şeyi tutmaları için kendilerini eğitin…”, “Dünyanın dört bucağına gidin ve Sevindirici Haber’i (İncil’i) bütün yaratılışa duyurun...”, “Baba beni gönderdiği gibi bende sizi gönderiyorum 3.” şeklindeki sözlerine dayanmaktadır. Bu sözlerden de anlaşılacağı üzere Hıristiyanlığı yaymak bütün Hıristiyanlar için bir emir ve görev kabul edilmiştir. Bu görevin ilk öncüleri ise Havariler olmuştur. Havarilerin üstlendiği misyon görevi, öncelikle Hıristiyanlığın doğduğu Filistin’deki Yahudiler ve bu bölgeyi işgal altında tutan Roma İmparatorluğu tarafından tepki ile karşılanmış ve bütün Hıristiyanlar üç yüzyıldan fazla bir süre eza ve cefa görmüşlerdir. Buna rağmen, Hz. İsa’dan sonra Hıristiyan olan Paulus (Pavlos), Havarilerden sonra Hıristiyan misyonunu devam ettirmiş ve Hıristiyanlığı yaymak uğruna; Antakya, Tarsus, Yunanistan, Makedonya ve Roma’ya misyon seyahatleri yapmış buralara kiliseler kurmuş ve onları teşkilatlandırarak Hıristiyan misyonunun temellerini atmıştır4. Hıristiyanlığı yaymak uğruna verilen mücadele, önce Roma İmparatoru Konstantin’in M.S.313’de Hıristiyanlığın yayılmasını İmparatorluk topraklarında serbest bırakan Milano Fermanı’yla, sonra M.S. 380’de İmparator Theodosius’un Hıristiyanlığı Roma İmparatorluğu’nun resmî devlet dinî haline getirmesiyle zafere ulaşmıştır5. Hıristiyanlığın Roma İmparatorluğu’nun resmî dini olması Hıristiyanlığı yayma faaliyetlerine kolaylık sağlamış ancak, hemen akabinde Hıristiyanlar arasında kavgalar baş göstermiştir6. Roma İmparatorluğu’nun Doğu Roma (Bizans) ve Batı Roma olarak ikiye ayrılması (395) Hıristiyan dünyasındaki derin ayrılıkları da başlatmıştır. Batı Roma’nın merkezi Roma, Bizans’ın merkezi İstanbul olmuştur. Roma İmparatorluğu parçalandığı zaman Roma Kilisesi de bağımsızlını ilan edip dinî lideri olan Papa’yı da bütün Hıristiyanların lideri olarak ilan etmiştir. Batı Roma İmparatorluğu’nun daha çok Latin ağırlıklı, 3 Matta;28:19-20. 4 Mehmet Aydın; “Türkiye’ye Yönelik Katolik Misyonerliğin Dünü ve Bugünü” , Türkiye’de Misyonerlik Faaliyetleri, Ensar Neşriyat, İstanbul 2004, s.95. 5 Aydın , 2004, s.96. 6 M.Süreyya Şahin; Fener Patrikhanesi ve Türkiye, Ötüken Neşriyat, İstanbul 1999, s.13. 3 Bizans’ın Rum ağırlıklı bir devlet olması iki kilisenin arasındaki ayrılıkları daha fazla körüklemiştir7. Bundan sonraki yüzyıllarda da kilise dinî ayrılıkların pençesinde kıvranmıştır. Bizans Kilisesi sarsıntılar geçirirken, Roma Kilisesi Kutsal Rama-Germen İmparatorluğu’nun kurulması ile yeni ve güçlü bir döneme girmiştir. 800 tarihinde Roma Kilisesi’nin başı III.Leon, Kutsal Roma-German İmparatoru Şarlman’a taç giydirerek Roma Kilisesi’ni siyasî otoritenin üzerinde bir güç haline getirmiştir. Roma kilisesinin güçlenmesi, Bizans Kilisesi’nin işine gelmemiş, iki kilise arasındaki bu siyasî çekişmeye Hıristiyanlığın yorumlanışındaki dinî farklılıklar da eklenince 1054’de tarihte Büyük Şizma olarak bilinen ayrılık gerçekleşmiştir8. Böylece Hıristiyan dünyası Ortodoks ve Katolik olmak üzere iki mezhebe ayrılmıştır. Bizans Kilisesi, Rum Ortodoks Kilisesi adını, Roma Kilisesi de Latin Katolik Kilisesi adını almıştır. Katolikler, kendi mezheplerinin asıl Hıristiyanlık olduğunu ve Katolik olmadan kurtuluş yolunun bulunamayacağını, Hıristiyanlığın ruhani reisinin Papa olduğunu, diğer bütün kiliselerin ruhani merkezinin, hepsinden üstün olan Roma olduğunu savunmuşlardır9. Roma Katolik Kilisesi, İstanbul Rum Ortodoks Kilisesi ile kesin olarak ayrıldıktan sonra Doğu Hıristiyanlığı üzerinde misyon faaliyetleri planlamış ve bu bölgedeki (Balkanlar, Anadolu, Mezopotamya, Suriye, Mısır, İran) Hıristiyanları kendi safına çekme gayretlerine girmiştir10. Ancak Katolik Kilisesi’nin bu gayretleri bu bölgelerde 11. yüzyıldan itibaren Türklerin ve Müslüman Arapların önlenemeyen askerî ve siyasî üstünlüğü nedeniyle başarıya ulaşamamıştır. Katolik Kilisesi’nin misyon faaliyetlerine hedef olan Anadolu, Mezopotamya, Suriye, Mısır ve İran’daki Ermeni, Süryanî, Kıptî, Nasturî, Melkitler gibi Doğu Hıristiyanları ve türlü Latin zümreleri zamanla Osmanlı İmparatorluğu’nun yönetiminde bir azınlık durumuna düşmüştür. Buna rağmen Katolik Kilisesi’nin doğudaki misyon arzusu hiçbir zaman bitmemiş ve sürekli canlı kalmıştır. Katolik misyon faaliyetleri Doğu Hıristiyanlığı bünyesinde Osmanlı hakimiyeti döneminde de planlı bir şekilde devam etmiştir. 7 Tuncer Günay; “ Misyonerlerin İç Yüzü ”, Ortadoğu, 28 Temmuz 2005, s.10. 8 Günay, 2005, s.10. 9 Şahin, 1999, s.15. 10 Aydın, 2004, s.99. 4 13. yüzyılın ilk yarısı içinde kurulan Fransisken ve Dominiken Katolik tarikatları ile birlikte Katolik Kilisesi’nin doğuda sürdürdüğü Katolik misyoner faaliyetleri gelişme göstermeye başlamıştır. Bu tarikatlara 16. yüzyılda Cizvit ve daha sonraki yüzyıllarda Kapusen, Lazarist, Assomptionist gibi Katolik tarikatları eklenmiştir. Katolik Kilisesi’nin Doğu ve Osmanlı coğrafyasında sürdürdüğü misyoner faaliyetler bu Katolik tarikatları ile daha metotlu bir şekilde artarak devam etmiştir. Böylece, Osmanlıların İstanbul’u fethinden önce ve sonra gerek İstanbul’da gerekse diğer Osmanlı coğrafyasında Katolik misyoner faaliyetlerinin hiçbir zaman sonu gelmemiştir. Katolik Kilisesi’nin Osmanlı coğrafyasındaki misyoner faaliyetleri ilk olarak Ermeniler ve Süryaniler üzerindeki çalışmalarla başlamıştır. Katolik Kilisesi’nin ilk hedefi Doğu Hıristiyanlarını kendi bünyesinde toplama fikri olmuştur. İkinci hedefleri ise Müslümanları Hıristiyan yapmaktır. Bu doğrultuda başta Ermeniler olmak üzere, Süryanîler, Melkîtler, Marunîler Katolik misyonerlerin faaliyetlerine maruz kalmışlardır. Osmanlı İmparatorluğu kurulmadan önce Dominiken tarikatına mensup Katolik misyonerler, 14. yüzyılda Ermeniler içerisinde faaliyetlerde bulunmuşlardır. Bu faaliyetler Osmanlı İmparatorluğu zamanında da devam etmiştir. Nitekim Katolik tarikatlar Osmanlı İmparatorluğu zamanında azınlık durumda bulunan Doğu Hıristiyanları içindeki faaliyetlerinde başarılı olmuşlardır. Katolik Ermeni, Süryanî, Katolik Melkît, Katolik Keldanî, Katolik Marunî kiliselerini tesis ederek Roma Katolik Kilisesi’ne bağlamışlardır. 16. yüzyılın sonlarına doğru ise Cizvit tarikatına mensup misyonerler İstanbul’da bulunan Latin Katolik azınlıkların eğitimi ile ilgilenmek üzere Osmanlı İmparatorluğu’na girmişlerdir. Cizvitlerden sonra diğer Katolik tarikatlarına mensup misyonerler Osmanlı topraklarına gelmeye başlamışlardır. Kapitülasyonların sağladığı imkânlardan da yararlanan Katolik misyonerlerin faaliyetleri 17.yüzyıldan itibaren giderek artmaya başlamış, bu faaliyetler 19. yüzyıl ve 20. yüzyıl başlarında had safhaya ulaşmıştır. Yeryüzünde güçlü bir Hıristiyan topluluğu oluşturmak, Katolik Hıristiyanlığı yaymak gibi özünde dinî bir gaye ile faaliyete başlayan Katolik misyonerler zamanla Osmanlı coğrafyasında mensubu bulundukları ülkelerin siyasî, sosyal, kültürel ve ticarî menfaatleri doğrultusunda emperyalizmin gelişmesine katkı sağlayan bir teşkilat halini almışlardır. 5 Başka bir ifade ile Katolik misyonerler, Osmanlı’nın tarihî, siyasî, ekonomik ve kültürel zenginliklerinden yararlanmak ve Osmanlı topraklarını ele geçirmek gayesiyle mensubu bulundukları devletlerin hizmetinde faaliyetlerini sürdürmüşlerdir. Bu nedenle Katolik misyonerler Osmanlı topraklarında aktif olarak casusluk faaliyetlerinde bulunmuşlardır. Fransa ve İtalya adına ajanlık yapmışlardır. Katolik misyonerlerin Osmanlı’nın içişleri konusunda kendi ülkelerine düzenli olarak rapor yazdıkları görülmüştür11. Bununla birlikte Katolik misyonerler Osmanlı coğrafyasında amaçlarına ulaşmak için her yolu denemişler ve propagandalarını eğitim, sağlık ve sosyal hizmetlerle kamufle etmişlerdir. Çok sayıda eğitim-öğretim kurumunun yanı sıra yetimhane, fakirhane, hastane ve bakımevi vb. kurumlarla faaliyetlerini sürdürmüşler, dergi ve gazetelerle çalışmalarını desteklemişlerdir. Özellikle Katolik misyonerler Osmanlı coğrafyasında açtıkları okullarla büyük başarı sağlamışlardır. Bu okullar, özellikle Fransa, İtalya ve Avusturya’dan ciddi şekilde manevî destek görmüştür. Katolik misyonerler tarafından açılan bu okulların yoğunlukla açıldıkları bölgelerin genellikle mensubu bulundukları Fransa, İtalya ve Avusturya’nın ileride söz sahibi olmak istediği bölgeler olduğu anlaşılmıştır. Yabancı misyoner okulları olarak nitelendirilen bu Katolik misyoner okullarında din propagandası yoğun olarak yapılmış, Katolik misyonerlerin mensubu oldukları ülkelerin dilleri ve kültürleri öğretilmiştir. Katolik misyonerler faaliyetleri sonrasında Müslümanlar üzerinde fazla etkili olamadıkları için faaliyetlerini Hıristiyan azınlıklar üzerinde yoğunlaştırmışlardır. Kurdukları okullarda verdikleri eğitimle onların millî duygularını uyandırmış, Osmanlı’dan koparmak için uğraşmışlardır. Osmanlı bu okulları kapitülasyonlar ve batılı devletlerin azınlıkları himaye politikası yüzünden yeterince denetleyememiştir. Bu okullar neticede Osmanlı İmparatorluğu’nun parçalanma ve yıkılma tohumlarının atıldığı tarlalar haline gelmiştir. Buradaki mahsulleri toplayanlar da Katolik misyonerleri destekleyen devletler olmuştur. 19. yüzyılda Anadolu’da Katolik misyonerlerin eğitim alanındaki faaliyetlerini konu alan bu araştırmada Osmanlı topraklarına gelen ilk misyoner olan Katolik misyonerler; Osmanlı İmparatorluğu’ndaki tarihî gelişimleri Anadolu’da eğitim alanındaki 11 Ali Rıza Bayzan; Küresel Vaftiz, IQ Kültür Sanat Yayınları, 2.Baskı, İstanbul 2004, s. 146. 6 faaliyetleri, Osmanlı toplumuna ve azınlıklarına etkileri hakkında bilgiler verilmeye çalışılmıştır. 2.AMAÇ Bu araştırmada, Katolik misyonerlerin 19. yüzyılda Anadolu’da eğitim alanında sürdürdükleri faaliyetler, bu faaliyetler çerçevesinde tesis ettikleri kurumlar, bu kurumların amaçları, Osmanlı toplumuna ve Osmanlı azınlıklarına etkileri hakkında bilgi verilmiştir. Bu doğrultuda aşağıdaki sorulara cevap verilmeye çalışılmıştır. 1- Osmanlı İmparatorluğu’nda Katolik misyonerlerinin faaliyetleri ne zaman, nerede başlamıştır? 2- Katolik misyonerlerin Osmanlı topraklarını tercih sebepleri nelerdir? 3-Katolik misyonerlerin Osmanlı İmparatorluğu’nda faaliyetlerini kolaylaştıran faktörler nelerdir? 4-Katolik misyonerlerin Osmanlı topraklarındaki amaçları ve kullandığı metotlar nelerdir? 5-Osmanlı topraklarına gelen Katolikler kimlerdir? 6-Katolik misyonerlerin Osmanlı İmparatorluğu’nda yayıldığı sahalar nerelerdir? 7-Katolik misyonerleri 19. yüzyılda Anadolu’da hangi alanlarda faaliyetlerde bulunmuştur? 8-Katolik misyonerlerin Anadolu’da eğitim alanındaki faaliyetleri nelerdir? 9-Anadolu’da eğitim alanında faaliyet gösteren Katolikler kimlerdir? Bunların Anadolu’daki öğretim kurumları nelerdir? 10- Katolik misyonerler eğitim alanında Anadolu’da hangi bölgelerde yoğun olarak faaliyet göstermiştir? 12-Katolik misyonerlerin özellikle eğitim alanında Osmanlı toplumuna ne gibi etkileri olmuştur? 13. Katolik misyonerlerin Osmanlı topraklarındaki azınlıkların eğitimine etkisi olmuş mudur? Oldu ise bu etkinin sınırları ne olmuştur? 14. Katolik misyonerlerin Osmanlı toplumundaki azınlıklara dinî ve siyasî etkileri nelerdir? Bu etkilerde eğitim ne derece aktif olarak kullanılmıştır? 7 15. Katolik misyonerleri 17. yüzyılda Anadolu’da eğitim alanında yürüttükleri faaliyetlerden nasıl sonuçlar almışlardır? 16. Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra Türk topraklarında Katolik misyonerlerin hukukî durumu ne olmuştur? 3. ÖNEM Bu araştırma misyonerlik ve eğitim gibi Türk tarihinde büy��k önem arz eden konularda, 19. yüzyılda Katolik misyonerlerin Anadolu’da eğitim alanındaki faaliyetlerini ve bu faaliyetlerin Osmanlı toplumundaki siyasî ve sosyal etkilerini zaman ve mekân açısından sınırlandırarak anlatan bir çalışma mahiyetindedir. Araştırmamızın konusunu teşkil eden Katolik misyonerlerin Anadolu’daki eğitim faaliyetleri üzerine de çok fazla araştırma yapılmamış olması bizi bu araştırmayı hazırlamaya sevk etmiştir. Osmanlı topraklarına ilk defa gelen ve faaliyet gösteren misyonerlerin Katolik misyonerler olmasına rağmen, Katolik misyonerlerin Osmanlı topraklarındaki faaliyetleri üzerine birebir araştırmaların çok sınırlı olması dikkat çekicidir. Bu konuda önemli diyebileceğimiz eserlerden birisi Nurettin Polvan’ın Türkiye’de Yabancı Öğretim adlı eseridir. Nurettin Polvan’ın Türkiye’de Yabancı Öğretim adlı ve yalnızca bir cilt olarak basılmış olan eseri araştırmamız açısından son derece önemlidir. Polvan eserinde Katolik misyonerlerinin Osmanlı topraklarına geldikleri ilk tarihten itibaren tarikatları, ağırlıklı önceliği eğitim olmak üzere İstanbul’daki Katolik misyoner okullarının tarihçelerine değinmiştir. Polvan’ın eserinin dışında Ahmet Refik Bey’in 1 Eylül 1340 tarihli Türk Tarihi Encümeni’nde yayınlanan Türkiye’de Katolik Propagandası adlı makalesi Osmanlı İmparatorluğu’nda Katolik misyonerliğini anlatan ve tez konumuza ışık tutan bir kaynaktır. Ancak adı geçen makalede Katoliklerin Osmanlı topraklarındaki propagandalarına değinilmiş faaliyet sahalarına ve tesis ettikleri kurumlara yer verilmemiştir. Bununla birlikte genellikle misyonerler ve misyoner faaliyetleri üzerine yapılan çalışmalarda Katolik misyonerliği sadece ana hatlarıyla değinilen bir bölüm olarak kalmıştır. Katolik misyonerliği genellikle ya özel ve yabancı okulları, ya da yabancı öğretimi konu alan araştırmalarda küçük bir bölüm olarak karşımıza çıkmakta, konu 8 genellikle eğitim-öğretim açısından incelenmeye tabi tutulmaktadır. İlknur Polat Haydaroğlu’nun Osmanlı İmparatorluğu’nda Yabancı Okullar, Süleyman Büyükkarcı’nın Osmanlı Devleti ve Cumhuriyet Türkiyesi’nde Yabancı Okullar, Necmettin Tozlu’nun Kültür ve Eğitim Tarihimizde Yabancı Okullar, Hidayet Vahapoğlu’nun Osmanlı’dan Günümüze Azınlık ve Yabacı Okullar adlı eserleri bahsettiğimiz araştırmalara örnektir. Bu açıdan baktığımızda; araştırmada özellikle Katolik misyonerliğine ve Katolik misyonerlerin Anadolu’da eğitim alanındaki faaliyetlerine açıklık getirilmeye çalışılmıştır. Bu yönüyle de araştırmamız diğer çalışmalardan ayrılmaktadır. Ayrıca üzerinde çok fazla ve ayrıntılı araştırmaların bulunmadığı Anadolu’da Katolik misyonerleri ve eğitim faaliyetleri konusundaki bu araştırmanın bu konuda yapılacak sonraki araştırmalara ışık tutması da ümit edilmektedir. 4.YÖNTEM Bu araştırmada bilimsel araştırma yöntemlerinden tarama tekniği kullanılmıştır. Tarama tekniği, geçmişte ya da halen var olan bir durumu var olduğu şekliyle tanımlamayı amaçlayan bir araştırma yöntemidir. Bu yöntem çerçevesinde konu ile ilgili olaylar kendi koşulları içinde var olduğu gibi tanımlanmaya çalışılmış ve araştırmanın amaçları genellikle soru cümleleri ile ifade edilmiştir. Tarama modelinin araştırma yaklaşımına uygun olarak konu hakkındaki bilgiler önceden tutulmuş çeşitli yazılı belgelere başvurularak elde edilmiş ve elde edilen dağınık bilgiler bütünleştirilerek objektif olarak yorumlanmaya çalışılmıştır. Geçmişe dönük araştırmalarda çoğu zaman birincil verilere ulaşma ve bunları tarafsız bir şekilde araştırmada kullanma konusunda bazı güçlükler yaşanması muhtemeldir. Ancak arşivlere girilerek ve ana kaynak durumundaki kitap ve makaleler elde edilmeye çalışılarak bu güçlüklerin aşılmasına çalışılmıştır. Elde edilen verilerin tarafsız bir şekilde araştırmada kullanılmasına da büyük özen gösterilmiştir. Elde edilen veri kaynaklarından geçerli ve güvenilir bilgiler toplanıp, doğru sonuçlara ulaşmak için, toplanan her veri, geçerlilik ve önem açılarından bir eleştiri süzgecinden geçirilmeye çalışılmıştır. 9 4.1. Verilerin Toplanması Araştırma hakkındaki veriler, var olan kayıt ve belgeler incelenerek belgesel tarama veya doküman metodu olarak bilinen yöntem ile toplanmıştır. Mevcut kayıt ve belgeler tespit edilmiş, ulaşılanlar okunup konu ile ilgili olan kısımlar not alınarak tahlil edilmeye çalışılmıştır. Bilgide birikim ve sürekliliğin belgelerle sağlanabileceği düşüncesi ile ilk önce Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde (İrade tasnifi, irade hariciyede) araştırma yapılmıştır. Bununla birlikte başta Millî Kütüphane olmak üzere bazı kütüphanelerden araştırma ile ilgili kaynaklara ulaşılmış ve objektiflik korunarak sunulmaya çalışılmıştır. 4.2. Verilerin İşlenmesi, Çözümü ve Yorumlanması Belgelerden ve dokümanlardan toplanan veriler, fişlendikten sonra bütün notlar birer birer okunup bahsedildiği konu, fişlerin boş bırakılan sol üst köşesine yazılmak suretiyle isimlendirilmiştir. Bu işlem tamamlandıktan sonra, fişler arasında konusuna göre sınıflandırma yapılmıştır. Sınıflandırmada araştırmanın problemi ve amacına uygunluğu, her sınıfın birbirinden bağımsız olması, konunun bütün yönlerini kapsaması ilkelerine önem verilmiştir. Daha sonra her konu grubu ayrı ayrı zarflara konularak belgelerin tasnifi tamamlanmıştır. Fişlerin tasnifi ve mantıkî bir silsile içinde sıralanmasıyla araştırmanın ana başlıkları ve ana başlıklar altında yer alacak olan alt başlıklar belirlenmiştir. Başlıklarda ondalık sistem izlenmiştir. Bu sistemde bölüm ve alt bölümlerde rakam kullanılmış ve (1., 1.1., 1.1.1) gibi bir sıralama uygulanmıştır. Daha sonra bilgiler konu başlıklarına göre sırasıyla ele alınmış ve araştırmanın amaçları doğrultusunda veriler anlamlandırılmaya çalışılmış, fişlerdeki bilgiler yorumlayıcı yöntemle yorumlanarak araştırma problemine bir çözüm önerisi getirebilmek için bütünleştirilmiştir. Araştırmamızın sağlam kaynaklara dayandırıldığını göstermek ve bilginin doğruluğunu araştırmak veya aynı konuda fazla bilgi almak isteyenlere yol göstermek amacıyla dipnot kullanılmasına önem verilmiştir. Dipnotlarda, sayfa altlarında her bölümde (1)’den başlayarak numaralandırma usulü benimsenmiştir. Dipnotlarda kitap, önce yazarın adı ve soyadı, eserin adı, yayın evi, basım yeri ve tarihi son olarak da bilginin hangi sayfada alındığı (s.) konulduktan sonra belirtmişlerdir. Makalelerden alınan 10 bilgiler de aynı yöntemle verilmiştir. Arşiv belgelerinin referans olarak gösterildiği dipnotlarda, bilgi alınan belgelerin arşivi, tasnifi ve numarası belirtilmiştir. Yazım işlemi tamamlandıktan sonra araştırma metni okunup düzeltilmiş, ardından da araştırma sonucunda varılan sonuç ve değerlendirme kısmı kaleme alınmıştır. BİRİNCİ BÖLÜM 1. OSMANLI İMPARATORLUĞU’NDA KATOLİK MİSYONERLİK FAALİYETLERİNİN TARİHÎ GELİŞİMİ 1.1. OSMANLI İMPARATORLUĞU’NDA KATOLİK MİSYONER FAALİYETLERİN BAŞLAMASI Osmanlılar Selçuklu Devleti döneminde küçük bir uç beyliği iken kurulduğu tarihten itibaren yaklaşık üç asır içinde çok iyi bir devlet teşkilatı ve hiçbir devletin erişemediği zenginlikte bir malî kudretle zamanın en etkili kara ordusu ve Akdeniz’e baştan başa hâkim bir donanmayla, bütün dünyayı kendisini saymaya mecbur eden bir güçle1 dünyanın en güçlü imparatorluğu haline gelmiştir. Sınırları üç kıtaya yayılmış, askerî, iktisadî ve ilmî açıdan da rakipsiz bir duruma gelmiştir. Ne var ki 18. yüzyıla gelindiğinde Avrupa’daki gelişmelerin de tesiriyle Osmanlı İmparatorluğu güçlenen batılı devletler karşısında sürekli gerilemeye başlamış ve 20. yüzyılda yıkılarak tarihteki yerini almıştır. Osmanlı’nın geri kalışında pek çok faktörden söz etmek mümkün ise de yıkılışında rol oynayan en önemli faktörlerden birisi misyonerlik faaliyetleridir2. Osmanlı İmparatorluğu’nda Katolik ve Protestan olmak üzere iki grup misyoner faaliyetleri yürütülmüştür3. İlk defa Osmanlı İmparatorluğu’na gelen ve faaliyette bulunan misyonerler bu iki gruptan Katolik misyonerlerdir. Anadolu’da faaliyet gösteren Katolik misyonerlerin varlığı Osmanlı İmparatorluğu’ndan daha önceki zamanlarda da bilinmektedir. 1220 yılında İstanbul’a gelen Saint François tarikatına mensup Franciscain (Fransisken) rahiplerinden Conventuel (Konventüel) 1 Yılmaz Öztuna; Büyük Türkiye Tarihi, C.10, İstanbul 1983,s.192. 2 Ayten Sezer; “Osmanlı Döneminde Misyonerlik Faaliyetler”, Osmanlı, C.2, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 1999,s.181. 3 Süleyman Büyükkarcı; Osmanlı Devleti ve Cumhuriyet Türkiye’sinde Yabancı Okullar, Selçuk Üniversitesi Yayınları, Konya 1996, s.10. 12 olarak anılan rahipler İstanbul’a gelen en eski Katoliklerdir4. İstanbul’a Bizans ve Roma kiliselerinin birleştirmek yani Grekleri Katolikleştirmek amacıyla gelen Konventüel misyonerler öğretim işleriyle de uğraşmışlardır. Konventüellerin bu meşguliyeti İstanbul’daki Latin kiliselerinin yanında bulunan okullarda kilise ruhanî dairesinde oturan Latin ailelerinin çocuklarını okutmaktan veya ileride kilisede görev yapacak çocukları kilise okullarında yetiştirmekten ibaret olmuştur5. Fransisken misyonerlerinden başka İstanbul’a gelip yerleşen başka bir Katolik misyoner grubu Dominicain (Dominiken) rahipleridir. Bu misyonerler bir iddiaya göre 13. yüzyılın ilk yarısı içinde başka bir iddiaya göre aynı yüzyılın ikinci yarısında İstanbul’a gelmişlerdir6. Osmanlılar tarafından fethedildikten sonra İstanbul’a gelen ilk Katolik misyoner gurubu ise Jesuite (Jezûit, Cezvit) rahipleridir. Cizvitler 8 Kasım 1583 tarihinde beş kişilik bir grup olarak İstanbul’a gelmişlerdir. Cizvitlerin İstanbul’a ne suretle geldiklerini, Nurettin Polvan, Türkiye’de Yabancı Öğretim adlı kitabında şöyle anlatmaktadır: “Sayısı gittikçe azalmakta olan ve o derecede ki bazı raporlara göre ancak on yedi aileden ibaret kalan Beyoğlu ve Galata Katolikleri Papa’dan İstanbul’a birkaç Cezvit misyoneri göndermesini ricaya karar verdiler ve Fransa Büyükelçisi Baron de Germoles ile Venedik Balyozu Morosını’nın bu işte tavassutlarını rica ettiler. Dilekleri kabul olundu7.” 18 Kasım 1583’te Galata St.Benoît Manastır ve Kilisesi’ne yerleştirilen Cizvitler yerleşir yerleşmez burada hemen bir okul açmışlar ve bu okulda öğretim faaliyetlerine başlamışlardır. Cizvitlerin diğer bir amacı Bizans ve Roma kiliselerinin birleştirilmesi veya Doğu Hıristiyanlarını Katolikleştirmekti. Bu maksatla Cizvitler İstanbul’da Rumlar ve Ermeniler arasında faaliyetlerde bulunmuşlardır. 4 Nurettin Polvan; Türkiye’de Yabancı Öğretim, C.1, Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul 1952, s.66. 5 Polvan, 1952, s.69-70. 6 Polvan, 1952, s.73. 7 Polvan, 1992, s.78-79, Cizvitlerin İstanbul’a gelmesini isteyen Beyoğlu ve Galata Katolikleri, 4. Haçlı Seferi’nde (1204) İstanbul’a gelen ve 1261’e kadar buradan çıkarılamayan Latin haçlılarından kalan artıklardı. 4. Haçlı Seferi’nde İstanbul’a gelen Latinler yollarına devam etmemişler, Kadıköy tarafında oturmuşlardır. Bizans’ın taht kavgalarından da faydalanan Latinler İstanbul’da bir Latin İmparatorluğu kurdular. Fakat Bizans İmparatoru 1261’de Cenovalıların (Cenevizliler) yardımıyla İstanbul’u Latinlerden kurtarmıştır. Cenovalıların bu yardımına karşılık Bizans İmparatoru onlara Galata’da kendi yönetimleri altında bir koloni kurmalarına ve serbest ticaret yapmalarına izin vermiştir. Osmanlıların İstanbul’u fethettiklerinde karşılarına çıkan ve sonra Osmanlı’da bir azınlık durumuna düşen Latin grubu 1204’de İstanbul’u Bizanslılardan olarak ele geçiren Latinlerden kalan Galata’lı kolonidir. 13 Cizvit tarikatına mensup misyonerlerin İstanbul’a gelmesinden sonra bunu diğer Katolik misyoner tarikatlerin gelişi izlemiştir. Bunlar Fransa, İtalya tarafından maddî ve manevî destek görmüşlerdir. Kapitülasyonların verdiği imkânlardan da yararlanan bu misyonerlerin faaliyetleri ile 17.yüzyıldan itibaren Osmanlıdaki Katolik propagandası gittikçe artmaya başlamıştır. Bundan sonra dil kursları, hastaneler, dispanserler, yetimhaneler, yayınevleri çok amaçlı yardım teşkilatları ve özellikle okullar ile Osmanlı toplum hayatının hemen her safhasında görülen Katolik misyoner faaliyetlerinin ardı arkası gelmemiştir. 1.1.1. Hıristiyan Misyonerlerin Osmanlı İmparatorluğu’nu Tercih Sebepleri Hıristiyan misyonerler Osmanlı İmparatorluğu coğrafyasına karşı daima özel bir ilgi duymuşlardır. Önceliği dinî nedenler olmak üzere siyasî, ekonomik ve coğrafî bir takım sebeplerden dolayı Osmanlı topraklarında misyonerlik yapmak her Hıristiyan gönüllü için cezp edici olmuştur8. Her şeyden önce Hıristiyan misyonerler Osmanlı topraklarında rahat oldukları kadar bir çok Hıristiyan ülkede bu rahatlığı bulamamıştır. Osmanlı İmparatorluğu’nun yabancılara karşı daima hoşgörülü ve adil davranması misyonerlere Osmanlı topraklarında diledikleri her türlü faaliyeti yapma imkânı vermiştir. Nurettin Polvan kitabında bu konuya şöyle temas etmektedir: “...Osmanlı hükümeti Cizvitlere ve bütün diğer Katolik rahiplerine karşı daima müsamaha göstermiştir. Misyonerler memleketin kanun ve nizamlarına, örf ve adetlerine uyarak işleriyle meşgul oldukları müddetçe onlara karşı daima iyi niyetle hareket edilmiştir… İmparatorluk sınırları içinde kendi kiliselerinde kendi cemaatlerine vaiz ve nasihat etmek hususunda tamamıyla serbest bırakılmışlardır9.” Bir Cizvit misyoneri olan Emile Legrand da, Polvan’ın aktardığına göre bu konuda şunları söylemektedir: “Osmanlı Padişahı, bütün ülkesinde papazlarımızın (Cizvitler) ruhani elbiselerini giymelerine müsaade ediyor, Sakız’da, İzmir’de, Maksos’ta, Sira’da, Santorin’de, Mila’da, Andros’ta ve başka yerlerde Papa tarafından ihdas olunmuş Piskoposluklar, Başpikoposluklar bulunmasına, 8 Halit Ertuğrul; Kültürümüzü Etkileyen Okullar, 3.Baskı, Nesil Yayınları, İstanbul 2002, s.59. 9 Polvan, 1952,s.92. 14 papazlarımızın kendi kiliselerinde tam bir serbestlikle ibadet etmelerine izin veriyor. Gönül ister ki, Katolikler, İngiltere ve Hollanda’da da Osmanlı Padişahının topraklarında olduğu kadar serbest olsunlar10.” Katoliklerin İstanbul’un merkezinde bile Paris’in merkezindeymiş gibi geçit törenleri yapması11 misyonerlerin Osmanlı topraklarında bulduğu rahatlığı göstermektedir. Bununla birlikte misyonerlerin Osmanlı İmparatorluğu’nu tercih etmelerindeki öncelikli sebep dinî niteliktedir ve Hıristiyan misyonerlerin Osmanlı coğrafyasını özellikle Anadolu’yu hedef almalarının bu açıdan bir çok sebebi bulunmaktadır. Anadolu Hıristiyan dünyası için önemini her an koruyan bir konudur. Çünkü Ortadoğu Hıristiyanlığın doğduğu, birinci vatanı ise Anadolu ikinci vatanı ve beşiğidir12. Misyonerlikle ilgili basılı eserlerde Anadolu Bible Land yani İncil Ülkesi olarak adlandırılmaktadır. Yani Hıristiyan misyonerlerin gözünde Anadolu, İncil Ülkesi olarak görülmüştür. İncil’de geçen birçok yer ismi Anadolu’da bulunmaktadır13. Bu günkü Hıristiyanlığın mimarı olarak kabul edilen Pavlus Tarsus’ludur ve Anadolu’da Hıristiyanlığı yaymak için çeşitli yerleri gezmiştir. Misyonerlik faaliyetleri ile ilgili yayımlanan bir raporda da Türkiye misyoner faaliyetleri açısından Asya’nın anahtarı kabul edilmiştir14. Misyonerler için Türkiye veya Anadolu yalnızca Asya’nın değil Asya’nın olduğu kadar, Doğu’nun, Uzakdoğu’nun, Ortadoğu’nun da anahtarıdır15. Hıristiyanlar için kutsal sayılan yerlerin Osmanlı hâkimiyetindeki bölgelerde olması da Hıristiyan misyonerleri Osmanlı topraklarını tercihe sevk etmiştir. Hıristiyan dünyasının ilk görkemli mabedi Ayasofya İstanbul’dadır. Çeşitli konsillerin16 yapıldığı, Hıristiyanlık inançlarının tespit edildiği İznik, İstanbul, Efes, Kadıköy gibi yerler de 10 Polvan, 1952, s.93. 11 Mehmet Aydın; “Türkiye’ye Yönelik Katolik Misyonerliğin Dünü ve Bugünü”, Türkiye’de Misyonerlik Faaliyetleri, Ensar Neşriyat, İstanbul 2004, s.108. 12 Zeki Arslantürk; “Misyonerlerin Çalışma Yöntemleri”, Türkiye’de Misyonerlik Faaliyetleri, Ensar Neşriyat, İstanbul 2004, s.396. 13 Adnan Şişman; “Misyonerlik ve Osmanlı Devleti’nin Son Döneminde Kurulan Yabancı Sosyal ve Kültürel Müesseseler”, Türkler, C.14, Yeni Türkiye Yayınları, İstanbul 2002, s.173. 14 Uygur Kocabaşoğlu; Kendi Belgeleriyle Anadolu’daki Amerika-19. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’ndaki Amerikan Misyoner Okulları, İstanbul 1989, s.29. 15 Arslantürk, 2004, s.386. 16 Konsil Hıristiyanlıkta, akide, ibadet, kilise nizamını düzenlemek için piskoposların teşkil ettikleri şuradır. Ayrıntılı bilgi için bkz. Abdurrahman Küçük, Günay Tümer; Dinler Tarihi, Ocak Yayınları, Ankara, 1988. 15 Anadolu’dadır17. Hz. İsa’nın doğup büyüdüğü, dinini yaydığı ve öldürüldüğü yer Kudüs ve civarıdır. Hıristiyanlar buralarda çok sayıda ibadet yeri yapmışlardır. Bununla birlikte Müslüman doğunun elinde bulunan bu kutsal yerleri ele geçirmek için gerçekleştirilen Haçlı Seferleri sırasında hayatını kaybeden pek çok asker ve komutanın mezarları da bu topraklarda kalmıştır18. Bununla birlikte, Hıristiyanların kendilerine göre kutsal saydıkları yerleri ele geçirmek için papa önderliğinde düzenlediği Haçlı Seferleri’nin başarısızlığa uğraması, Bizans İmparatorluğu’nun Osmanlılar tarafından yıkılması ve böylece çok sayıda Hıristiyan nüfusun yaşadığı toprak parçalarının Osmanlı coğrafyası dâhilinde kalması ve Osmanlı İmparatorluğu’nun Hıristiyanların Orta ve Uzakdoğu’ya ulaşmalarında bir engel teşkil etmesi gibi siyasî sebepler Osmanlı topraklarını Hıristiyan misyonerlerin ilgi merkezi haline getirmiştir. Öte yandan Osmanlı İmparatorluğu’nun üzerinde bulunduğu topraklar tarih boyunca özel konumu ile dünya coğrafyasının kilit bölgelerinden biri olmuştur. Osmanlı İmparatorluğu’nun hâkim olduğu Anadolu, Boğazlar, Petrol Bölgesi, Akdeniz çevresi gibi toprakların jeopolitik ve jeostratejik açıdan dünya coğrafyasının kilit bölgesini oluşturması, bu ülkenin zengin yer altı ve yer üstü kaynaklarına sahip olması, Uzakdoğu’ya en kısa şekilde ulaşılabilecek iki kilit noktayı; Akdeniz’den Kızıldeniz’e ve Akdeniz’den Basra Körfezi’ne giden yolları elinde bulundurması Hıristiyan misyonerlerin Osmanlı topraklarına olan ilgisini artırmıştır19. 1.2. OSMANLI İMPARATORLUĞU’NA GELEN KATOLİK MİSYONERLER Osmanlı İmparatorluğu toprakları ve bu topraklardan bilhassa Anadolu her dönemde Hıristiyan misyonerlerin uğrak yeri olmuştur20. Osmanlı İmparatorluğu’na ilk defa gelerek faaliyette bulunan Hıristiyan misyoner grubu Katolik misyonerlerdir. Bizans İmparatorluğu’ndan itibaren Rum Ortodoks Kilisesi (İstanbul Kilisesi) ve Roma Katolik Kilisesi arasındaki ayrılık sebebiyle İstanbul’dan başlayarak bütün Anadolu’da Katolikliği yaymak Roma Kilisesi ve ona bağlı kuruluşlar için en önemli sorunlardan 17 Arslantürk, 2004, s.386. 18 Hidayet Vahapoğlu; Osmanlı’dan Günümüze Azınlık ve Yabancı Okulları, Boğaziçi Yayınları, İstanbul 1992, s.26. 19 Ertuğrul, 2002, s.59, Vahapoğlu, 1992,s.26. 20 Erdal Açıkses; “Osmanlı Devleti’ndeki, Misyonerlik Faaliyetleri ile İlgili Bir Değerlendirme”, Osmanlı, C.2, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 1999, s.193. 16 biri haline gelmişti. Buna bağlı olarak, Bizanslılardan itibaren İstanbul’a ve Anadolu’ya Katolik tarikatlara bağlı pek çok Katolik misyoneri gelmiştir21. Bu sebeple Katolik misyonerlerin Anadolu’daki varlığının Osmanlı İmparatorluğu’ndan önce Bizans İmparatorluğu’nda da olduğu söylenebilir. İstanbul’un Osmanlılar tarafından fethedilmesinden önce daha 1220’de bir Katolik tarikatı olan Saint Franscois tarikatına mensup Fransisken rahiplerinden Konventüel rahipleri İstanbul’a gelmişlerdir. Bunlar İstanbul’a gelen en eski Katolik misyonerleri oluşturmaktadır22. Fransisken tarikatına bağlı misyonerlerin İstanbul’a gelmesinden sonra bunu diğer Katolik tarikat misyonerlerinin gelişi izlemiştir. Osmanlı İmparatorluğu’na gelen, Katolik tarikatlara bağlı misyonerlerin büyük bir kısmını Fransa yetiştirmiştir23. Fransa Katolik misyonerlerini İtalya ve Avusturya Katolik misyonerleri izlemiştir. 19. yüzyılda -kadîm olanlarının dışında- kurulan tarikatlarla birlikte Katolik tarikatlarının sayısı 50’ye ulaşmıştır. Bu 50 tarikatın 35’den fazlasının mensubu olan misyoner rahip veya rahibe Osmanlı İmparatorluğu’nda değişik tarih ve yerlerde faaliyette bulunmuştur24. Nahid Dinçer farklı zamanlarda İstanbul’a gelen 20 Katolik tarikattan bahsetmektedir25.Bunlar geliş sırası ile şunlardır: 1. İlk gelişleri 1220, ikinci gelişleri 1643 yılında olan Franciscain26 tarikatından Conventuel27 rahipleri. 21 İlknur Polat Paydaroğlu; Osmanlı İmparatorluğu’nda Yabancı Okullar, Ocak Yayınları, Ankara 1993,s.182. 22 Polvan, 1952, s.66. 23 Osman Ergin; Türk Maarif Tarihi, C.1-2, Eser Matbaası, İstanbul 1972, s.811. 24 Şamil Mutlu; Osmanlı Devleti’nde Misyoner Okulları, Gökkubbe Yayınları, İstanbul 2005, s.138. 25 Nahid Dinçer; Yabancı Özel Okullar, İstanbul 1978, s.29-31. 26 Franciscain, Assise li Aziz Frencesco’nun kurduğu tarikattan olan din adamlarının genel adıdır. Başlıca üç kola ayrılmaktadır. Bunlar asıl Fransiskenler, Kapusenler ve Konventüellerdir. Tarikatın başlangıcının Assise’li Aziz Francesco’nun Parziuncolo kiliselerindeki bir ayin sırasında Tanrı’nın kendisine bütün dünya nimetlerini bırakarak yoksulluğu benimsemesini buyurduğu 24 Şubat 1209 gününe dayandığı öne sürülmektedir. Bu tarihten sonra Papa 3. İnnacentus 1210 yılının ilk aylarında Aziz Francesco ile onun ardından gidenlere yoksul bir hayat sürmek ve insanların günahlarını bağışlatmak amacıyla yakarma iznini vererek Fransisken tarikatının temellerini atmıştır. Meydan Lorousse, C. 7, s.836. 27 Conventuel Rahipleri; bu rahipler İstanbul’a gelen en eski Katolik misyonerlerindendir. Conventueller Saint Francois tarikatının bir şubesidir. Bunlara önceleri Frères Mineurs ve Minories denilmiştir. Sonraları bunlara aynı tarikat içinde Frères Mineurs Observants adıyla yeni bir tarikat kolunun kurulması ile Freres Mineurs Conventuels denilmiştir. 17 2. İlk gelişleri bir iddiaya göre 13. yüzyılın ilk yarısında diğer bir iddiaya göre aynı yüzyılın ikinci yarısında olan Dominicain28 rahipleri. 3. İlk gelişleri 1551, ikinci gelişleri 1587 yılında olan Capucen’ler29. 4. 1583 yılında gelen Jesuite’ler30 (Jezûit veya Cizvit). 5. 1584 yılında gelen Saint François tarikatının ikinci koluna mensup olan Observant’lar31. 6. 1630 yılında gelen Riformati’ler32. 7. 1783 yılında gelen Lazariste’ler33. 8. 1838 yılında gelen Filles de la Charite Rahibeleri.34. 9. 1842 yılında gelen Fréres des Ecoles Cheretienes Rahipleri35. 10. 1857 yılında gelen Notre Dame de Sion Rahibeleri36. 28 Dominicain (Dominiken) 1215’te Aziz Dominicus tarafından kurulmuş olan Vaiz Papazlar tarikatına mensup rahip ve rahibelerdir. Bu tarikat 1216’da Papa, 3. Honorius tarafından onaylanmıştır. Büyük Larousse, C.7., s.716. 29 Kapusenler Saint Francois tarikatının kuvvetli bir kolunu oluşturmaktadır. 30 Cizvit tarikatı Ignace’de LOYOLA adında eski bir İspanyol subayı tarafından kurulmuştur. İgnace 1491’de İspanya’da doğmuş, 1556’da Roma’da ölmüştür. İspanyol ordusunun Fransızlara karşı yaptığı bir savaşta ağır olarak yaralanmış olmasına rağmen kurtulmuş ve Paris’te uzun yıllar teoloji tahsili yapmıştır. 1534’te altı arkadaşı ile birlikte Cizvit tarikatını kurmuştur. Her Katolik tarikat��nda tarikata girecek rahipleri bekaret, fakirlik ve itaat olmak üzere üç ahiti kabul ederler. Cizvitler buna bir dördüncüsünü eklemişlerdir ki o da; papalığın emrine mutlak itaattir. (Polvan 1952, s.78.) 31 Observant (Obzervan) Rahipleri; Saint François tarikatının bir kolunu oluşturan Freres Mineurs Observants olarak anılan rahiplerdir. 32 Riformati Fransiscain’lerin 1579 yılına doğru İtalya’da meydana gelmiş bir koludur. 33 Hiçbir tarikata mensup olmayan Vincent de Paul adında bir rahip 1625’te birkaç papazla bir cemiyet kurmuştur. Amaçları köylerdeki fakir halka vazetmektir. Paris’te Bons Enfants Koleji’nde kurulan bu cemiyet 1632’de St.Lazare kasabasına nakledilmiş bu sebeple bunlara Lazarites denmiştir. (Polvan, 1952,s.104.) 34 Bu rahibeler, Lazarist cemiyeti’nin kurucusu St.Vincent de Paul tarafından 1834’de Madame Legras adında bir rahibenin yardımıyla kurulan bir cemiyete mensupturlar. Bu rahibeler öğretim ve hayır işleriyle ilgilenmek üzere yetiştirilmişlerdir. (Polvan, 1952,s.109.) 35 Bu rahipler Jean Babtiste De La Salle adında bir rahip tarafından 1680’de sırf çocukları okutmak için kurulmuş bir cemiyete bağlıdır. 36 Bu rahibeler, 1842 veya 1843’de Theodore Ratısbonne adında bir papaz tarafından kurulmuş bir cemiyete bağlıdır. Aslen Yahudi olan Theodore genç yaştı Hıristiyan olarak tarikatlara girmiş, piskopos muavinliği dahi yapmıştır. Theodore, cemiyeti kardeşinin Hıristiyanlığı kabul etmesinin bir hatırası olarak kurmuştur. Cemiyetin amacı Yahudiler arasında Hıristiyanlığı yaymak ve Hıristiyanlığı kabul edenlere Hıristiyan terbiyesin vermektir. Dame de Sion cemiyetinin faaliyetleri arasında kızlar için yatılı okullar, öksüz yurtları, fakir kızlar için iş atölyeleri açmak da vardır. (Polvan, 1952, s.114.) 18 11. 1861 yılında gelen Gürcü Katolik Rahip ve Rahibeleri37. 12. 1869 yılında gelen İtalyan İvrea Rahibeleri38. 13. 15 Kasım 1872’de gelen Franciscaine Rahibeleri. 14. 18. yüzyılın ikinci yarısında gelen Dominicaine Rahibeleri. 15. 1862 yılında gelen Assomption Rahipleri ve 1882 yılında gelen Assomption Rahibeleri39. 16. 1886 yılında gelen Calais’li Franciscaine Rahibeleri. 17. 1892 yılında gelen Mariste40 Rahipleri. 18. 1892 yılında gelen Petites Soeurs de Pauvres Rahibeleri. 19. 1896 yılında gelen Soeurs de I’İmmaculee Conception de Lourdes Rahibeleri41. 20. 1903 yılında gelen Salesienler42. Katolik misyonerlerin kronolojik sıra içinde gelişleri incelendiğinde zamanla gelişlerinde yoğunlukça ve sayıca bir artış, okul, kilise, manastır, hastane inşasında ve 37 Çarlık devrinde Rusların Gürcistan’da Katoliklere bir manastır açma izni vermemesinden dolayı Père Harişciranti adında bir Katolik Gürcü papazı İstanbul’a gelerek Feriköy’de Gürcü Katolik kilisesini ve manastırını kurmuştur. Bu manastırda Gürcistan için Katolik papazı yetiştirmek üzere bir seminer açılmıştır. (Polvan, 1952, s. 114-115) Bu seminer Osmanlı sempatizanı Gürcü bir grup yetiştirmek için uğraşmıştır. Öğrencileri Gürcistan’dan getirilen ve 5 yıllık bir öğrenim veren bu seminer 1861-1914 yılları arasında faaliyette bulunmuş 600-700 civarında öğrencisi olmuştur. Semineri tamamlayanlar Gürcistan’a iade edilmiş, papaz olmak isteyenler ise dinî eğitimlerini tamamlamak üzere Fransa ve İtalya’ya gönderilmiştir. (Haydaroğlu, 1993, s.184.) 38 Bu rahibeler İtalyan soyundan olup, Filles de la Charite gibi bir dinî cemiyete bağlıdırlar. 39 Bu rahip ve rahibeler Père D’alzon tarafından Fransa’nın Nimes şehrinde kurulmuş bir cemiyete bağlıydılar. Bu cemiyetin amacı üyelerinin şahıslarını kutsallaştırmak, hem Fransa’da hem de diğer ülkelerde vazetmekti. Bu cemiyetin mensubu papazlar misyonerlerin en genç ve çalışkan Ruhanî askerlerini temsil etmektedirler. Vaiz, öğretim işleri ve diğer ruhanî faaliyetlere ek olarak misyonerliğe en etkili vasıta olan basın ve gazeteciliği katmışlardır. La Croix adlı çıkardıkları gazete ve Fransa’da büyük nüfuz elde etmişlerdir.(Polvan, 1952, s.118-119.) 40 Bu rahipler 1816’da Lyon’da kurulmuş olan bir cemiyete mensupturlar. Bu cemiyetin mensupları Maristes veya Frères Maristes olarak anılmışlardır. (Polvan, 1952,s.122.) 41 Katolik mezhebine göre İsa gibi Meryem’de günahsızıdır ve aslî suçtan uzaktır. Katolikler buna Conception İmmacuelèe de Marie demektedir. Bu itikat papa 9. Pie’nin 8 Aralık 1854 tarihli emriyle bir akide haline getirilmiştir. Bu tarihten itibaren de Lourdes rahibeleri Soeurs De L’immaculèe Conception adını almışlardır. 42 Salesien rahiplerine Pretres de Saint François de Sales denmektedir. Bu rahipler 1857’de aynı zamanda yazar olan İtalyan papaz Dom Bosco tarafından kurulmuş St.François de Sales Papazları Cemiyetine mensupturlar. Bu cemiyetin amacı fakir ve kimsesiz çocukları toplayıp sanayi veya tarım işçisi olarak yetiştirmekti. (Polvan, 1952, s. 123.) 19 misyoner faaliyetlerinde hızlanmalar görülmektedir43. Bunda, başta Fransa’ya daha sonra diğer devletlere verilen Kapitülasyonlar ile azınlıklara fermanlarla tanınan haklar etkili olmuştur. Bununla birlikte Papa XV. Gregoıre Hıristiyan olmayan memleketlere misyoner gönderme işini düzenlemek ve geliştirmek maksadıyla 162344 veya 166245 de Vatikan’da Propaganda Kongregasyonu (La Sainte Gongrégation de la Propagande) adıyla bir bakanlık kurmuştur. Böylece Katolik misyonerlere ait bütün işler bir merkezden idare edilmeye başlanmış her tarafa yeniden misyonerler gönderilmiştir. Eski misyoner kadroları yeni tarikatlara mensup misyonerlerle kuvvetlendirilmiştir. Misyonerlerin çalışma programları bulundukları bölge dikkate alınarak yeniden ayarlanmıştır. Yine, Paris’te giderlerini Papalık Propaganda Dairesi’nin üzerine aldığı Dış Misyonlar Papaz Okulu veya Ecnebi Misyoner Cemiyeti ve Mektebi kurulmuştur46. Bütün bunların tesiri Osmanlı İmparatorluğu’ndaki faaliyetlerde görülmüş ve İstanbul’da 1655’te Osmanlı İmparatorluğu’ndaki bütün Katoliklerin boyun eğecekleri bir Papa Vekilliği kurulmuştur47. 1.3. KATOLİK MİSYONERLERİN AMAÇLARI Çoğunlukla Fransa olmak üzere İtalya ve Avusturya tarafından gördükleri maddî ve manevî destekle farklı tarikat kollarından birçok Katolik misyonerin akın akın Osmanlı topraklarına gelmelerindeki amaç hem manevî hem maddî kaynaklı olmuştur. Manevî amaç dinî, maddi amaç siyasî sebeplere dayanmaktadır. Katolik misyonerlere göre dinî amacın özünde yeryüzünde güçlü bir Hıristiyan topluluğu oluşturma fikri yatmaktadır. Yeryüzünde Hıristiyanlığı ve Katolikliği yaymak en önemli amaçtır. Osmanlı İmparatorluğu’na Katolikliği yaymak için din eğitimi vermek, kendi mezheplerine, din kardeşi kazandırmak ve okullarda okuyan ya da 43 Dinçer, 1978, s.23. 44 Polvan, 1952, s.64. 45 Süleyman Büyükkarcı; Osmanlı Devleti ve Cumhuriyet Türkiye’sinde Yabancı Okullar, Konya 1996, s.10; Sezer, 1999,s.181. 46 Büyükkarcı, 1996, s.10. 47 Dinçer, 1978, s.24. 20 okumayan gençleri misyonerlik hareketinin genişletilmesi için yetiştirmek48 Katolikler için dinî amaçlar olmuştur. Fakat Katolik misyonerler zamanla bu dinî amaçlarından uzaklaşmışlar, dinî amaçlarının yanında siyasî amaçlara yönelmişler ve bu amaçların ağır bastığı faaliyetlere başlamışlardır. 1724’te Fransa’nın Osmanlı Büyükelçisi Marquis De Bonnac Fransa Kralı XIV. Lui’ye yazdığı sefaretnamede Osmanlı İmparatorluğu’nda Hıristiyanlığı yaymak hususunda şunları söylemektedir: “Türkiye’de mukaddes dinîmizin ilerlemesi için üç büyük gaye vardır. Bunlar: 1. Türklerin Hıristiyanlaştırılması, 2. Mutezile (ayrılmış) Rumlarla Ermenilerin birleştirilmesi, 3. Cehaletin ve yakabalığın bu iki kiliseye has edilmeden soktuğu hataların ve delaletlerin giderilmesi49.” Ne var ki, Katolik misyonerler Osmanlı İmparatorluğu’nda Katolik Hıristiyanlığı yaymak hususunda Müslümanlar arasında başarı gösterememişlerdir. Marquis De Bonnac XIV. Lui’ye yazdığı sefaretnamede bu konuda da şunları söylemektedir: “Türklerin, din hakkındaki kanunları o kadar sıkı ve itikatları o kadar gelişmiştir ki Türklere bundan bahsetmeyi Papalar bile misyonerlerine men eylemişlerdir50.” Yine bu konuda, Nurettin Polvan’ın Les Miseions Catholiques Françaisesau XIX e Siécle-Tom Premier adlı bir eserden yaptığı alıntı şöyledir: “Müslümanların ruhî durumu tanınınca acı ile görülür ki ona Hıristiyanlığı telkin etmek için yapılacak her teşebbüs neticesiz kalmaya mahkûmdur. Fiilen hiçbir misyoner yoktur ki bütün gayretlerine rağmen böyle düşünmek zorunda kalmasın.51.” 48 Haydaroğlu, 1993, s.184. 49 Zinnuri Sezgin; Türkiye’de Katolik Propagandası, Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Basılmamış Lisans Tezi, Kayseri 1991, s.12. (Bu tez Ahmet Refik Bey’in Eylül 1340 tarihli Türk Tarihi Encümen Mecmuası’nda yayınlanan aynı adlı makalesinin günümüz harflerine çevirisidir.) 50 Sezgin, 1991, s.12. 51 Polvan, 1952, s.94. 21 Katolik misyonerler Osmanlı İmparatorluğu’nda Müslümanlar arasında Hıristiyanlığı yaymakta başarı sağlayamayınca Rum ve Ermeni azınlıklara yönelmişler, bunlardan büyük bir kitlenin Katolik mezhebine girmesini sağlamışlardır52. Böylece Katolik misyonerler dinî amaçlarının başarıya ulaşmasıyla siyasî amaçlarının ağır bastığı faaliyetlere başlamışlardır. Katolik misyonerlerin Osmanlı İmparatorluğu'nda açtığı dil kursları, hastaneler, dispanserler yetimhaneler, yayınevleri, çok amaçlı yardım teşkilatları, okullar, Katolik misyonerlerin bu amaçlarına hizmet etmiştir. Bilhassa kurdukları okullarda azınlıklara verdikleri eğitimle, onların millî duygularını uyandırmaya ve onları Osmanlı İmparatorluğu’ndan ayırmaya çalışmışlardır. Katolik misyonerlerin bu faaliyetlerindeki amaçları ise, Osmanlı İmparatorluğu’nun tarihî, siyasî, ekonomik ve kültürel zenginliklerini ve topraklarını mensubu bulundukları devletlere kazandırmaktı. Genel olarak Katolik misyonerlerin Osmanlı İmparatorluğu’ndaki amaçlarını şu noktalarda toplamak mümkündür: 1. Hıristiyan olmayanlara Hıristiyanlığı telkin etmek, İncil’i bilmeyenlere İncil’i öğretmek53. 2. Roma ve Doğu kiliselerini birleştirmek ve doğu Hıristiyanlarını Katolikleştirmek54. Ahmet Refik Bey bu konuda şunları söylemektedir: “...Şark kilisesi Bizans zamanından beri Roma’ya düşmandı. Bizans İmparatorları Türklerin tecavüzlerine karşı payitahtlarını, hatta tahtlarını ve mevcudiyetlerini kurtarmak için garp kilisesi ile birleşmeyi arzu etmişler fakat bir türlü muaffak olamamışlardır. Bizans’ın surları Türklerin top atışları altında feci tarakalarla çöktüğü anlarda bile Ayasofya kilisesinde bu mesele münakaşa ediliyordu. Artık Bizansın idaresi ortadan kalkmış idi. Fakat şark kilisesi ile onun surları elan Türkiye’de yaşıyorlardı. Papa XI. Hicri asır sonlarına doğru Fransa’nın yardımı ile 52 Büyükkarcı, 1996, s.11. 53 Dinçer, 1978, s.35. 54 Hıristiyanlık 1054 tarihinde tarihte “Büyük Şizma” olarak bilinen ayrılıkla Katolik ve Ortodoks olmak üzere iki mezhebe ayrılmış ve bundan sonra Roma Kilisesi Latin Katolik Kilisesi adını, Bizans İmparatorluğu’nun başkentinde bulunan Doğu Kilisesi veya İsitanbul kilisesi ise Rum Ortodoks kilisesi adını almıştır. Katolikler kendi mezheplerinin gerçek Hıristiyanlık olduğunu ve Katolik olmadan kurtuluşa erişilemeyeceğine inanmışlardır. Bu ayrılıktan sonra da Ortodoks kilisesini Katolik kilisesine tâbi kılmak için uğramışlardır. Ayrıca Katolikler doğuda bulunan doğu kiliselerini de Katolik yapmak için de faaliyetlerde bulunmuşlardır. 22 iki kilisenin birleştirilmesi vazifesini ifa etmek istedi. Bunun içinde yegane çare Türkiye’de yaşayan Hıristiyanları parça parça hiç sezdirmeden Katolik mezhebine sokmaktı55.” 3. Latin (Katolik) kilisesine bağlı olanların dinî hizmetlerinde bulunmak ve Katolik olmayanlar arasında dinî telkinlerde bulunmak. 4. Osmanlı tebasındaki Hıristiyan azınlıkları, Osmanlı İmparatorluğu’ndan koparmak ve kendi amaçları doğrultusunda onlara hizmet ettirip onları bağımsız birer devlet haline getirmek56. 5. Osmanlı tebasındaki tüm Hıristiyanların dinlerini unutmalarına ve dinlerinden dönmelerine engel olmak. Bunun için Katolik misyonerler Osmanlı tersanelerindeki, zindanlarındaki, kadırgalarındaki, hastanelerindeki, hususî şahısların evlerindeki Hıristiyanlara vazetmişler, günah çıkartmışlar, şarap ekmek ayini yapmışlardır. 6. Hıristiyan teba özellikle de Katolikler üzerindeki hakimiyetlerini kapitülasyonlardan istifade ederek canlı tutmak. 7. Doğuda Katolikliği muhafaza etmek ve Osmanlı tebasındaki Hıristiyanları Katolik mezhebine çevirmek. 8. Osmanlı topraklarında rahip ve papaz yetiştirmek57. 9. Müslüman Türk çocuklarını dinî açıdan etkileyerek onları kendi milletinden koparmak58. 1.4. KATOLİK MİSYONERLERİN METOTLARI Metot, “belli bir hedefe ulaşmak için tutulan düzenli yol” anlamına gelmektedir59. Bu tanımdan da anlaşıldığı üzere belli bir hedefe yönelik faaliyetler rasgele faaliyetler olmayıp düzenli, planlı olarak ve bir takım yöntemlere dayanılarak icra edilmektedir. 55 Sezgin, 1991, s.3. 56 Dinçer, 1978, s.36. 57 Haydaroğlu, 1993, s.185. 58 Dinçer, 1978, s.37. 59 Osman Cilacı; Hıristiyanlık Propagandası ve Misyonerlik Faaliyetleri, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 1982, s.16. 23 Bu açıdan Hıristiyan misyoner faaliyetleri de belirli bir hedef doğrultusunda planlı olarak bir takım yöntemlerle gerçekleştirilmiştir. Aziz Pavlus’un Korintoslulara yazdığı birinci mektubundaki bazı ifadeleri misyonerlere yeryüzünde Hıristiyanlığı yaymak adına izlenmesi gereken metot hakkında bilgi vermektedir. Bu ifadeler şöyledir: “19. Özgür olmama ve kimsenin uşağı sayılmama karşın kendimi herkese uşak kıldım. Amacım daha çok kişiyi Mesih’e kazanmaktır. 20. Yahudilerle Yahudi gibi oldum. Amacım Yahudileri Mesih’e kazanmaktır. Kendim bir ruhsal yasa bağımlısı olmamama karşın, ruhsal yasa bağımlılarıyla ruhsal yasa bağımlısı gibi oldum. Amacım ruhsal yasa bağımlılarını Mesih’e kazandırmaktır. 21. Ruhsal yasa bağımlısı olmayanlarla ben de ruhsal yasa bağımlısı değilmişim gibi davrandım. Amacım ruhsal yasa bağımlısı olmayanları Mesih’e kazanmaktır. Oysa Tanrı doğrultusunda ruhsal yasadan bağımsız biri değilim; Mesih yasasının bağımlısıyım. 22. Bağlılıkta zayıf olanlarla ben de zayıf gibi oldum. Amacım bağlılıkta zayıf olanları Mesih’e kazanmaktır. Herkesle herşey oldum. Amacım her yola başvurarak insanların bir kesimini kurtarmaktır. 23. Sevindirici Haber yararına bunların tümünü yapıyorum. Amacım Sevindirici Haber’in kutluluğuna paydaş olmaktır60.” Korintoslulara yazılan bu sözlerden anlaşılıyor ki, Hıristiyanlığı yeryüzüne yayabilmek adına yapılan bütün her şey mubah sayılmıştır. Bu sebeple misyonerlerce amaca ulaşmak için her yol ve meslek kullanılmıştır. Hatta her dönem ve memlekete göre kullanılan metot farklılık arz etmiştir61. Bu durum Osmanlı İmparatorluğu’na gelen Katolik misyonerler için de geçerli olmuştur. 1623’te kurulan Papalık Propaganda Dairesi’nin misyonerlerin çalışma programlarını bulundukları bölgeyi dikkate alarak ayarlaması, icabına göre bir bölgedeki misyonerlere tedbir ve ihtiyat bir diğerindekilere cüret, bir başkasındakilere ölümle neticelenebilecek kadar fedakârlık, daha başkalarına Katolikliğe kazanılmış olanları teşkilatlandırmayı tavsiye etmesi62 bunu doğrular niteliktedir. 60 Korintoslulara 1. Mektup, 9:19-23. 61 Cilacı, 1982, s.15-16. 62 Polvan, 1952, s.64. 24 Katolik misyonerlerin Osmanlı İmparatorluğu’nda Katolik olmayan Hıristiyanlar ile Hıristiyan olmayan Müslümanlar karşısında izlediği metot da farklı olmuştur. Yalnızca zaman ve mekâna göre değil muhatap aldıkları dinlere, insanlara, göre de farklı metotlar izlemişlerdir. Bu sebeple Katolik misyonerler Osmanlı İmparatorluğu’nda faaliyetlerinin başarılı olabilmesi için sadece kiliselerin varlığı ve kilise faaliyetlerini yeterli görmemiş yeni yeni metotlar denemişlerdir. Amaçlarını gerçekleştirmek için de öncelikle okullar olmak üzere hastaneler, dispanserler, yabancı dil kursları, yetimhaneler, hayır cemiyetleri kurmuşlardır. Katolik misyonerlerin amaçlarını gerçekleştirebilmek için geçerli gördükleri ve uyguladıkları metotlar genel olarak şunlardır: 1. Kilise, Manastır kurmak yada kurdurmak ve kilise içinde yada dışında vaaz etmek telkin ve tebliğde bulunmak, konferanslar vermek63. 2. Katolik hayır cemiyetleri kurmak ve bunlar vasıtası ile faaliyetlere devam etmek. 19. yüzyılda Katolik misyonerlerin Osmanlı İmparatorluğu’nda kurdukları hayır cemiyetlerinden bazıları şunlardır: • 1846’da kurulan St.Vincent de Paul Konferansları Cemiyeti • 1847’de kurulan Beyoğlu Hayırsever Bayanlar Cemiyeti • 1847’de kurulan Galata Hayırsever Bayanlar Cemiyeti • 1853’te kurulan Taksim Hayırsever Bayanlar Cemiyeti • 1871’de kurulan Tinio Katolik Cemiyeti • 1872’te kurulan Fakir Çocukları Koruma Cemiyeti • 1872’te kurulan Çocuk Yuvası Koruyucu Bayanları Cemiyeti • 1873’te kurulan Conference Des Aspirants adı altında bir öğrenci hayır cemiyeti64. 63 Dinçer, 1978, s. 39. 64 Polvan, 1952, s.106-107. 25 3. Fakirleri ve kimsesizleri korumak. Kimsesiz ve fakir olan yaşlıları korumak için ihtiyarlar yurdu açmak, fakir çocuklara yardımda bulunmak, fakir ve kimsesiz çocukları iş sahibi yapabilmek için terzilik ve ayakkabıcılık okulları açmak65. 4. Hastaneler açmak, fakir hastalara ilaç yardımında bulunmak hastaları parasız muayene etmek, hasta bakıcılık yapmak, dispanser açmak. 5. Katolik olmak isteyenlere ders vermek ve Katolikliği kabul etmiş Rum ve Ermenilerle ilgilenmek, onlara kendi dillerinde vazetmek. 6. İlk, orta, lise ve yüksek olmak üzere her dereceden kız ve erkek, yatılı veya yatısız, paralı veya parasız, rahip veya rahibe okulları ile laik okullar açmak. 7. Rumlar için özel okullar açmak, Fransız elçiliklerine ve konsolosluklarına tercüman yetiştirmek için dil okulları açmak. 8. Matbaa kurmak, basın ve gazetecilik görevlerini yapmak, bilhassa Assomption tarikatı rahipleri basını ve özellikle de gazeteciliği misyonerlik faaliyetlerinin kuvvetli bir vasıtası olarak kullanmışlardır66. 1.5. KATOLİK MİSYONERLERİN FAALİYETLERİNİ KOLAYLAŞTIRAN FAKTÖRLER 1.5.1. Osmanlı İmparatorluğu’nun Toplum Yapısı Osmanlı İmparatorluğu çeşitli din, mezhep ve ırklara mensup toplulukları bünyesinde toplayan çok milletli bir yapıya sahipti. Osmanlı İmparatorluğu’nu kuran Kayı boyuna mensup Müslüman Türklerdir. Daha sonra birçok Türk boyu Osmanlı toplumuna katılmıştır. Osmanlı toplumunda Arap, Çerkez, Acem, Boşnak, Arnavut gibi Müslüman unsurlar da yer almıştır. Bununla birlikte Osmanlı toplumunda Müslümanların dışında Musevî ve Hıristiyan olmak üzere farklı din ve mezhep mensupları da bulunmaktaydı. Fertlerin toplumdaki statüsünü belirleyen ana faktör dindi. Bu sebeple toplum, dinî inançlara göre çeşitli milletlere ayrılmıştı. Osmanlı’da millet ise bir din ya da mezhebe 65 Dinçer, 1978, s.40. 66 Polvan, 1952, s.118-121. 26 bağlı topluluk anlamına geliyordu67. Bu sebeple Osmanlı toplumu Müslüman ve gayr-ı Müslim olmak üzere iki gruba ayrılmıştı68. Gayr-ı Müslimler azınlıklar ve yabancılar olmak üzere iki grubu temsil etmekteydi. Azınlıklar, Rumlar Ermeniler, Yahudiler ve yerli Hıristiyanlardan (Nasturiler, Melkitler, Yakubî, Süryaniler, Mandeîler v.s) mürekkepti69. Osmanlı İmparatorluğu’nun 17. yüzyıla kadar nüfus ve toprak açısından genişlemesini sürdürmesi toplum yapısında ırk, dil, din ve mezhep birliğinin sağlanmasında bir takım zorluklar ortaya çıkarmıştı. 18. yüzyıla gelindiğinde 35 milyon Osmanlı nüfusunun 12.890.000’i Türk’tü ve aynı nüfusun dinî yönden gruplamasında ise 20.550.000 Müslüman ilk sırayı alıyordu. Bunun dışında 13.930.000 Ortodoks, 900.000 Katolik, 170.000 Yahudi vardı70. İşte Katolik misyonerlerin iştahını kabartan manzara bu olmuştur. Osmanlı İmparatorluğu’nun farklı ırktan, dinden ve mezhepten azınlıkları bünyesinde barındırıyor olması. Geniş Osmanlı coğrafyasının içinde barındırdığı azınlıklar, Katolik misyonerlerce amaçlarına ulaşmak için iyi bir vasıta olarak görülmüştür. 1.5.2. Kapitülasyonlar ve Batılı Devletlerin Azınlıkları Himaye Politikası Kapitülasyon bir ülkede yurttaşların zararına olarak yabancılara verilen ayrıcalıklı haklar71 veya bir ülkede oturan yabancılara devletler arası antlaşmalarla sağlanmış imtiyazlardır72. Osmanlı İmparatorluğu’nda bu tür imtiyazlar Fatih Sultan Mehmet’in 1453’te İstanbul’un fethinden sonra vermiş olduğu bir takım imtiyazlarla başlamıştır. Fatih’in fetihten sonra Rum Patrikliği’ne ve Galata’lı Latinlere verdiği bir takım haklar tam olarak bir kapitülasyon olmasa da yabancıların daha sonraki yıllarda bu yönde ileri sürdükleri isteklerine basamak olmuştur. 67 Bilal Eryılmaz; “Osmanlılarda Millet Sistemi”, Osmanlı Ansiklopedisi, İz Yayıncılık, İstanbul 1999, s.225. 68 Büyükkarcı, 1996, s.14-15. 69 Ertuğrul, 2002, s.45. 70 Enver Ziya Karal; Osmanlı Tarihi, C.6, T.T.K. Yayınevi, Ankara 1988, s.268. 71 Büyükkarcı, 1996,s.19. 72 Necmettin Tozlu; Kültür ve Eğitim Tarihimizde Yabancı Okulları, Akçağ Yayınları, İstanbul 1991,s.20. 27 İstanbul’un fethini müteakip Fatih Sultan Mehmet, Galata Latinlerine Galata Ahitnamesi olarak bilinen bir amanname vermiştir. Buna göre Latinlere mal, can emniyeti, din ve ticaret serbestliği sağlanmıştır. Ayrıca Latin azınlıkların işlerine bakacak bir teşkilat kurmalarına izin verilmiştir. Latinler bu haklarından yararlanarak teşkilatlanmışlar ve kendilerine bir Cemaat Vekili seçmişlerdir. Bu vekilin ünvanı Vekil- i Millet-i Reaya-ı Latin olmuştur. Vekilin bu ünvanı taşıyan bir mührü, emrinde de Vekil-i Mahalle-i Galata Millet-i Latin ünvanını taşıyan bir de yardımcısı olmuştur73. Bununla birlikte Fatih İstanbul ve Galata’da Latinlere ait kiliseleri kendilerine bırakmış ve çan çalmamak şartı ile bu kiliselerde ayin yapmalarına izin vermiştir74. Galata Latinleri ile birlikte Rum Patrikliği’ne verilen bu imtiyazları daha sonraki tarihlerde verilen imtiyazlar izlemiştir. 1539 yılında Kanunî Sultan Süleyman tarafından Fransa’ya verilen ayrıcalıklar ise ilk ciddî kapitülasyonlar olarak kabul edilmiştir. Bu kapitülasyonlar padişahlar değiştikçe yenilenmiş, ilavelerle altından kalkılamayacak yükümlülükler haline gelmiştir. 1535 Şubatında Kanunî ve I. Fransuva zamanına rastlayan Osmanlı İmparatorluğu tarafından Fransa’ya verilen on yedi maddelik bu kapitülasyonlarda Katoliklere dair hiçbir hüküm konulmamıştır. 1569, 1581, 1597 tarihli imtiyazlar da da ticarî hükümlerden başka bir şey yoktur. Ancak I. Ahmet ve IV. Henry zamanlarına rastlayan 1604 yılında Fransa’ya verilmiş olan kapitülasyonlarda Fransızlara, Fransa’nın dostu diğer devletlerin tebaalarına ve Katolik rahiplerine dair bazı hükümler konulmuştur. Bu hükümlerden 4. ve 5. madde şöyledir: 4. Madde: “Fransa Kralının ve Fransa Kralının muhibbi ve müttefiki sair Hıristiyan hükümdarlarının tebaaları Kudüs’teki mübarek makamları ziyaret etmek hususunda serbest bulunacaklar, kendilerine hiçbir müdahale ve müşkilat çıkarılmayacak ve kendilerine tecavüz edilmeyecek75.” 73 Haydaroğlu, 1993, s.5. 74 Polvan, 1952,s.62-63. 75 Reşat Ekrem Koçu; Osmanlı Muahedeleri ve Kapitülasyonlar 1300-1920 ve Lozan Muahedesi 24 Temmuz 1923, İstanbul 1934, s.421. 28 5. Madde: “Kudüs’te kalıp Kamame Kilisesinde ayin icra eden rahipler orada tam bir emniyet ve huzur ile oturacak ve istedikleri yere gidebileceklerdir. Bunların emniyet ve huzuru ihlal edilmeyecek, tevacüze uğramayacak ve kendilerinden her lüzumda yardım ve himaye esirgenmeyecektir76.” Bu kapitülasyonun 4. ve 5. maddesindeki hükümlerin Fransa’ya sağladığı imtiyazlar Osmanlı İmparatorluğu dâhilindeki Katolikleri himaye altına alma hakkının da kaynağını oluşturmuştur77. 5 Haziran 1673 tarihinde 4. Mehmet zamanında verilen kapitülasyonlarda da Katolik rahiplerin korunması hakkında daha net hükümler yer almıştır. Fransa’nın kendi toplumuna ve Fransa taraftarına, yada Katoliklerine hiçbir şekilde müdahale edilmeyeceği bir çok hükümde belirtilmiştir. Bu hükümlerden 41. ve 43. madde şöyledir: 41. Madde: “Her ne cinsten olursa olsun Fransız tebaasından olan Piskoposlar ve sair frenk mezhebinde olan ruhban taifesi Osmanlı memleketlerinde kadimden oldukları yerde kendi hallerinde ayinlerini icra ettiklerinde kimse mani olamayacaktır. Kudüs’ün dahil ve haricinde ve Kamame Kilisesinde kadimden beri oturan frenk rahiplerinin el’an oturup ellerinde olan ziyaret yerleri yine ellerinde kalacaktır. Kimse müdahale etmeyecektir. Tekalif talebiyle rencide edilmeyeceklerdir. Bir davaları olur ve yerinde faslolunmazsa İstanbul’a havale olunacaktır”. 43.Madde: Galata’da bulunan Cizvit ve Capucin tarikatları ruhbanı, eskiden beri ellerinde olan iki kiliseyi yine ellerinde muhafaza edeceklerdir. Bu kiliselerden biri yandığı cihetle izni şer’î ile tamir olunacak ve yine Capucin ruhbanının elinde bulunacaktır. İzmir, Sayda, İskenderiye ve sair iskelelerde olan Fransız taifesinin kiliselerine de müdahale olunmayacaktır. Bir bahane ile paraları da alınmayacaktır78.” 76 Koçu, 1934, s.421. 77 Koçu, 1934, s.420. 78 Koçu, 1934, s.428. 29 Kapitülasyonlara konulan bu maddeler böylece Osmanlı İmparatorluğu’nda Katolik misyonerlerin daha rahat çalışmalarını sağlamıştır. 1740 yılında Osmanlı İmparatorluğu’nca verilen kapitülasyonlar umumileştirilmiş, Berlin Antlaşması ile bu bir kez daha onaylanmıştır. Kapitülasyonlarda yer alan, bu maddelerdeki gibi dinî imtiyazlar Fransa’nın Osmanlı tebaası Katolikler üzerinde himaye sistemi oluşturmasına neden olmuştur79. Fransa gibi Avusturya ve İtalya’da Osmanlı tebaasındaki Katoliklerin himayesini üzerine almış, bunu da konsoloslukları aracılığı ile sürdürmüşlerdir. Zamanla Osmanlı İmparatorluğu’ndaki Katolikleri, himaye politikası güden bu devletler elde ettikleri dinî imtiyazları siyasî bir takım isteklere dönüştürmüşlerdir. 1.6. KATOLİK MİSYONERLERİN YAYILDIKLARI SAHALAR Katolik misyoner faaliyetlerinin en fazla yapıldığı yer Anadolu olmuştur80. Bununla birlikte Katolik misyonerler İstanbul’un (Fatih hariç) hemen her semtinde Bulgaristan, Edirne, Filibe, Karaağaç, Dedeağaç, Selanik, Atina, Mora, Rumeli’nin üç koluna; Bursa, İzmir, Kuşadası, Ege Denizi’ndeki adalara, Sakız Adası'na, Kandiye ve Girit’e Kıbrıs, Akdeniz iskelelerine, Adana, Kayseri Sivas, Tokat, Erzurum, Amid (Diyarbakır), Van, Doğu Anadolu’nun daha birçok yerlerine; Gürcistan’a, Mısır, Irak,Suriye, Filistin, Lübnan’a çok miktarda rahipler göndermek suretiyle Osmanlı İmparatorluğu’nun her tarafına yayılmışlardır81. 79 Taha Toros; “Osmanlı İmparatorluğunda Gayr-i Müslim Azınlıklar”, T.C.T.A, C.4 , İletişim Yayınları, İstanbul 1985, s.1012. 80 Sezgin, 1991, s.21. 81 İsmail Hakkı Uzunçarşılı; Osmanlı Tarihi, C.3 Kısım 2, 3. Baskı, T.T.K. Basımevi, Ankara 1982, s.119; Dinçer, 1978, s.44–45. İKİNCİ BÖLÜM 2. 19. YÜZYILDA ANADOLU’DA KATOLİK MİSYONERLERİN EĞİTİM ALANINDAKİ FAALİYETLERİ 2.1. KATOLİK MİSYONERLERİN EĞİTİM ALANINDAKİ FAALİYETLERİ Toplumun fertlerine verilmek istenen sosyal mirasın, ilmî bilginin ve diğer bütün gerçeklerin sistemli bir şekilde kuşaktan kuşağa aktarılması ile yeni kuşakların şekillendirilip yönlendirilmesinde eğitimin ve eğitim sisteminin payı her zaman büyük olmuştur. Bu sebeple misyonerler faaliyetlerinde eğitime ve okullaşmaya çok önem vermişlerdir. Misyonerlerin en verimli ve dikkate değer çalışma alanları okullar olmuştur1. Okul eğitimi sayesinde misyonerler bütün amaçlarına ulaşma imkânlarına kavuşmuşlar, her türlü faaliyeti bu yolla rahatça sürdürmüşlerdir2. Osmanlı İmparatorluğu’nda Katolik misyonerlerin amaçlarına ulaşmak için en çok kullandıkları vasıta yine okullar olmuştur. Katolik Cizvitlere göre; “ilk misyoner okuldur”3. Çünkü eğitim ve öğretim yoluyla öğrencileri Hıristiyanlaştırmak ve Katolikleştirmek esas amaçtır. Henry H.Jessup adında bir misyoner bu konu hakkında şunları söylemektedir: “Misyonerliğin başarısı için temel şart okullardır. Haddizatında bu da gaye olmayıp vasıtadır. Şu da bir hakikattir ki, misyonerlerin yahut İncil’in başka yollarla sokulmaya imkân bulamadığı birçok yerlere İncil okul vasıtası ile sokulabilmiştir4.” Katolik misyonerler Kapitülasyonların kendilerine sağlamış olduğu bir takım imtiyazlardan da istifade ile ve mensubu bulundukları, kendilerini Osmanlı 1 Hidayet Vahapoğlu; Osmanlı’dan Günümüze Azınlık ve Yabancı Okulları, Boğaziçi Yayınları, İstanbul 1992, s.11. 2 Necmettin Tozlu; Kültür ve Eğitim Tarihimizde Yabancı Okullar, Akçağ Yayınları, Ankara 1991, s.72. 3 Mustafa Halidî, Ömer Ferruh; İslam ülkelerinde Misyonerlik ve Emperyalizm, Çev. Osman Şekerci, 3. Baskı, İstanbul 1968, s.79. 4 Halidî , Ferruh, 1968, s.85. 31 topraklarında himaye etme hakkını bulan Fransa, İtalya, Avusturya gibi devletlerin de desteği ile pek çok eğitim – öğretim kurumu açmışlardır. İlk, orta, lise ve yüksek olmak üzere her dereceden kız ve erkek, yatılı ve yatısız, ücretli ve ücretsiz ruhban veya laik olmak üzere eğitim – öğretim kurumlarını kendi dinî, siyasî ve kültürel politikaları doğrultusunda kurmuş ve teşkilatlandırmışlardır. Bu kurumların çok büyük bir kısmını Fransız Katolik misyonerleri tarafından açılmış olan eğitim – öğretim kurumları oluşturmaktadır. Katolik misyoner okullarının Fransa’dan sonra sayıca ve çokluk derecesine göre bağlı oldukları devletler İtalya ve Avusturya’dır. 2.1.1. Fransa Katoliklerinin Eğitim Alanındaki Faaliyetleri Osmanlı İmparatorluğu’nda Katolik misyonerlerce açılmış eğitim-öğretim kurumlarının büyük bir kısmını Fransız Katolik misyonerleri tarafından açılmış olanlar oluşturmaktadır. Bu kurumlar ilki 1535 yılında Kanunî Sultan Süleyman’ın Fransa Kralı I. Fransuva’ya verdiği kapitülasyonlar çerçevesinde oluşmuş5 ve büyük gelişme göstermiştir. İstanbul’un fethiyle birlikte Fatih Sultan Mehmet’in lütfu ile İstanbul’daki Latin Kiliseleri, her kilisenin yanında bulunan ve programları din dersleri, kıraat ve yazıdan ibaret olan okulları himayelerine almışlardır. Bununla beraber İstanbul’da faaliyet gösteren Latinlerin rahipleri yanında İstanbul’a dışardan da Latin Katolik rahip ve rahibeleri gelmeye başlamıştır. Bunlar çeşitli tarikatlara mensup olmakla birlikte bu tarikatların büyük bir kısmı Fransız rahip ve rahibelerinden oluşmaktaydı. Bu sebeple bunların tarikat ayrımı da gözeterek açtıkları tüm öğretim kurumları Fransa himayesinde olmuştur6. Fransa’ya tanınan kapitülasyonlardan da istifade ile 1583 yılında Papa İstanbul’daki Hıristiyanların isteği ile Latin çocukların eğitimini sağlamak üzere İstanbul’da bir okul açma iznini almayı başarmıştır. 18 Kasım 1583’te İstanbul Galata’daki Saint Benoît Kilisesi’nde açılan bu okul Fransa’nın gönderdiği Cizvit misyonerleri tarafından açılmıştır. Okul 1586’da meydana 5 Ekmeleddin İhsanoğlu; “Osmanlı Eğitim ve Bilim Kurumları”, Osmanlı Medeniyeti Tarihi, C. 1, Feza Yayınları, İstanbul 1999, s.358. 6 İlknur Polat Haydaroğlu; “Osmanlı İmparatorluğunda Yabancı Okullar ve Misyonerlik Faaliyetleri”, Türkiye’de Misyonerlik Faaliyetleri, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 1996, s.21. 32 gelen salgın üzerine kapanmış ve tekrar açılması 1609 yılında olmuştur7. Nurettin Polvan’ın Saint Benoît Okulu ile ilgili şu tespitleri okulun önemini ortaya koymak açısından dikkat çekicidir: “18 Kasım 1583’te Cizvitler tarafından açılan Saint Benoît Okul’u Osmanlı İmparatorluğu’nda kurulan yüz binden fazla öğrenci toplayan ve sayısı birkaç yüzü aşan Fransız okullarının ilkidir ve bu itibarla Osmanlı Türkiyesinde dinî içtimaî ve siyasî etki ve tepkileri önemli olmuş olan Fransız misyoner öğretim faaliyetinin hareket noktasıdır. Saint Benoît Okulu Osmanlı İmparatorluğu’nda yalnız Fransız misyoner öğretim faaliyetlerinin değil, aynı zamanda bütün yabancı öğretimin de başlangıcıdır8.” Günümüzde Saint Benoît Lisesi olarak varlığını devam ettiren bu okul; sadece Katolikliğin öğretilmesine çalışılan ve İstanbul’daki Katolik kiliselerine bağlı ve her kilisenin yanında bulunan kilise okullarından büyük farklılık arz etmiştir. Öncelikle sadece Latin çocuklarını değil onlarla beraber Rum ve Yahudiler de dâhil olmak üzere yerli aile çocuklarını da okul öğrenci olarak kabul etmiş ve onlara Fransızca, Matematik eski Grekçe, Latince ile serbest sanatlar dersleri vermiştir9. Nurettin Polvan’ın bu konudaki düşünceleri de şöyledir: “Kilise okulları esasen Katolik olan Latin çocuklarının mezheplerine bağlı kalmalarını sağlamaya çalışırken Cizvitlerin Saint Benoît okulu bu dar amaçla yetinmiyor, Katolik mezhebinden olmayanlara da bu mezhebi öğretmek onlar arasında bu mezhebi yaymak gibi şümul sahası, geniş bir hedef güdüyordu. Bu bakımdan Saint Benoît Okulu hem tam bir misyoner müessesesi, hem de bugünkü mânasıyla bir okul mahiyet ve karakteri taşıyan ilk yabancı okuldur10.” İstanbul’da 1629 yılında Kapusenler tarafından açılan Saint Georges Fransız Okulu ile yine aynı yılda açılan Saint Louis Dil Oğlanları Koleji 17. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nda Saint Benoît tarzında kurulan Katolik misyoner okullardır. 7 Kenan Okan; Türkiye’de Yabancı Okullar Üzerine Bir İnceleme, Millî Eğitim Bakanlığı Araştırma Koordinasyon Dairesi Yayını, Ankara 1971, s.1. 8 Nurettin Polvan; Türkiye’de Yabancı Öğretim, C.1, Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul 1952, s.146. 9 İhsanoğlu, 1999, s.358. 10 Polvan, 1952, s.147. 33 İstanbul’da 1842’de kurulan Saint Pierre, 1839’da kurulan Notre Dame de Sion Kız Lisesi, 1864’te kurulan Saint Joseph Koleji, 1871’de kurulan Saint Esprit Okulu, 1894’te kurulan İmmaculèe Conception Fransız Okulu gibi kurulan diğer okullarla birlikte 19.yüzyılda bu okulların sayıları birdenbire artmıştır. Bu okullar Cizvit, Saint Dominicus, Saint François, Lazarist, Assomption, Filles da la Charite, Notre Dame de Sion gibi tarikatlara mensup Fransız soyundan rahip ve rahibeler tarafından kurulmuş ve teşkilatlandırılmışlardır. Bu okullarda öğretmen olarak yine bu rahip ve rahibeler çalışmışlardır. Bununla birlikte, okullarda yerli Rum, Ermeni, Bulgar, Marunî, Türk öğretmenlerin yanında İngiliz ve Almanlar da istihdam edilmiştir11. Ayrıca okulların öğretmen ihtiyacını karşılamak ve şark ülkelerinin toplum yapısına uygun nitelikte öğretmenler yetiştirmek üzere önce Rodos’ta, sonra Kudüs, Suriye ve Kayseri’de öğretmen okulları açılmıştır12. Katolik misyonerler hangi tarikata mensup olurlarsa olsunlar açtıkları okullarda tatbik ettikleri müfredat programı tek ve Fransız olmuştur. Bu okullarda milliyet esasına göre Fransız, İtalyan, Yunan, Avusturyalı, Alman, İngiliz, Ermeni, Gürcü, Arnavut, Bulgar ve bunun yanı sıra din ve mezhep esasına göre; Hıristiyan Katolik, Hıristiyan Ortodoks, Hıristiyan Gregoryan, Hıristiyan Protestan, Musevî ve Müslüman öğrenciler eğitim ve öğretim görmüşlerdir. Bu okullarda öğretimin temelini Fransızca oluşturmuştur. Burada yetiştirilen çocuklar konuşmada düşünce tarzında Fransız çocuklarına benzer biçimde yetiştirilmiştir13. Bu okullarda öğrencilere Fransızca ile birlikte, Latince, Grekçe, İngilizce, İbranice, Almanca, Türkçe gibi diller öğretilmiş ve bunun yanı sıra okulun derecesine ve bulunduğu bölgenin şartlarına göre değişen programlar takip edilmiştir. Genel olarak bu programlara göre öğrencilere; ahlak, tarih, coğrafya, fizik, kimya, tabiî bilimler, kozmografya, matematik, resim, ses müziği, solfej, jimnastik, güzel yazı, geometri, botanik, trigonometri, jeoloji vb. dersler verilmiştir. 11 Şamil Mutlu; Osmanlı Devleti’nde Misyoner Okulları, Gökkubbe Yayınları, İstanbul 2005, s.148. 12 Mutlu, 2005, s.148. 13 Nahid Dinçer; Yabancı Özel Okullar, İstanbul 1978, s.43. 34 Çoğunlukla Fransa tarafından finanse edilen14 Katolik misyoner eğitim-öğretim faaliyetleri daha çok Fransa’nın Osmanlı İmparatorluğu’nda söz sahibi olmak istediği ve ileride hâkimiyet kurmayı planladığı bölgelerde yoğunlaşmıştır15. Bu faaliyetler daha çok Anadolu’da özellikle Güneydoğu Anadolu’da, Mısır, Irak, Suriye, Filistin ve Lübnan’da yoğunlaşmıştır. Nitekim Osmanlı İmparatorluğu’nun Suriye’yi fiilen kaybetmeden kültür bakamından daha 1900’lü yıllarda kaybetmesi, Fransızların Sevr Antlaşması’nda bu bölgeyi tercih etmesi16 bilhassa Suriye ve Lübnan’da 19.yüzyıl ortalarında Fransızcanın sadece bilinen değil konuşulan bir dil haline gelmesi17 hep Katolik misyoner okullarının ürünü olmuştur. 2.1.1.1. Fransa Katoliklerinin Eğitim Kurumları Cizvit, Saint Dominicus, Saint François, Lazarist, Assomption, Frereler, Filles de la Charite, Notre Dame de Sion gibi çeşitli Katolik tarikatına mensup rahip veya rahibeler tarafından açılıp idare edilen ve Fransa himayesini kabul ederek genellikle Fransızca olarak eğitim yapan her dereceden yatılı ve yatısız ücretli veya ücretsiz olan bu misyoner eğitim kurumlarında 19. yüzyılda ve özelikle bu yüzyılın ikinci yarısında sayıca ve imparatorluk topraklarının tümü üzerinde olmak üzere bir artış gözlenmiştir. Bu artışta Osmanlı İmparatorluğu tarafından Fransa’ya verilmiş olan Kapitülasyonların Fransa tarafından dinî, siyasî ve kültürel alanlarda suiistimal edilmesinin payı büyük olmuştur. Bununla birlikte Katolik misyonerlere ait okulların pek çoğu Osmanlı idaresinden habersiz ve izinsiz (ruhsatsız) olarak açılmışlardır. Bu sebeple de tam olarak kaç tane oldukları ve nerelerde bulundukları tam olarak izlenememiştir18. Buna rağmen 1897’de, Osmanlı Salnameleri’ne göre Osmanlı topraklarında Fransızlara ait 50 İlkokul 40 Rüştiye, 28 İdadî olmak üzere toplam 127 okulun varlığı biliniyorken, Birinci Dünya Savaşı öncesinde bu rakam 450 ile 550 arasında bir rakama ulaşmıştır19. 1900’den 14 Süleyman Kanî İrtem; Şark Meselesi Osmanlı’nın Sömürgeleşme Tarihi, Hazırlayan: Osman Selim Kocahanoğlu, Temel Yayınları, İstanbul 1999, s.281. 15 Süleyman Büyükkarcı; Osmanlı Devleti ve Cumhuriyet Türkiye’sinde Yabancı Okullar, Selçuk Üniversitesi Yayınları, Konya 1996, s.38. 16 Ayten Sezer; “Osmanlı Döneminde Misyonerlik Faaliyetleri”, Osmanlı Ansiklopedisi, C.2, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 1999, s.185; Dinçer, 1978, s.46. 17 İber Ortaylı; İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, 3. Baskı, İletişim Yayınları, İstanbul 2000, s.193. 18 Tuncer Günay; “Misyonerlerin İçyüzü”, Ortadoğu, 2 Ağustos 2005, s.10. 19 Sezer, 1999, s. 185. 35 itibaren bu okulların büyük kısmının Suriye, Filistin, Lübnan, Güneydoğu Anadolu ve Balkanlar gibi Osmanlı’dan koparılmaya çalışılan bölgelerde açılması da oldukça dikkat çekicidir. Katolik misyonerlerin Suriye, Filistin, Lübnan dışında Anadolu’da daha sıklıkla okul açtıkları yerler başta İstanbul olmak üzere İzmir, Trabzon, Amasya, Aydın, Bursa, Sivas, Konya, Tokat, Urfa, Maraş, Adana, Antep, Elazığ, Erzurum. Diyarbakır’dır20. İstanbul dışındaki okullar daha çok Fransa’nın Osmanlıdan koparmak istediği bölgelerde açılmıştır. Bu okulların sayısal durumları ve yerleri hakkında Tevfik Çavdar, Osmanlıların Yarı Sömürge Oluşu adlı kitabında salname ve misyon raporlarından derlediği bilgilere yer vermektedir. Bu bilgilere göre Katolik Cizvit misyonerlerinin Beyrut, Sayda, Havran ve Lübnan dışında Anadolu’da da okulları mevcuttur. Buna göre Cizvit okullarının Osmanlı topraklarındaki dağılımı şöyledir21: Yer adı Okul Sayısı Öğrenci Sayısı Sivas 1 200 Tokat 1 130 Amasya 2 280 Ş.Karahisar 2 300 Kayseri 1 600 Adana 1 200 Beyrut 7 1710 Sayda 8 1310 Lübnan 10 1630 Havran 4 210 Toplam 37 6565 20 Günay, 2005, s.10. 21 Tevfik Çavdar; Osmanlıların Yarı Sömürge Oluşu, Ant Yayınları, İstanbul 1970, s.91. 36 Dominiken tarikatına mensup misyonerler daha çok yukarı Mezopotamya yörelerinde çalışmışlardır. Dominikenlerin Musul ve Kerkük taraflarında yedi ile on rahibi, on iki rahibesi ve yaklaşık beş yüz civarında öğrencisi olmuştur22. Fransisken tarikatına mensup misyoner rahibeler Diyarbakır ve Elazığ bölgelerinde faaliyetlerde bulunmuşlardır. Öğrencilerinin tamamı kızdır. Fransisken rahibelerinin okullarının ve öğrencilerinin sayısal dağılımı şöyledir23: Yer Adı Okul Sayısı Öğrenci Sayısı Samsun 1 Bilinmiyor Trabzon 1 Bilinmiyor Harput 2 50 Malatya 1 20 Diyarbakır 1 200 Mardin 1 400 Toplam 7 670 Fransisken tarikatına mensup Kapusen misyonerlerinin Osmanlı topraklarındaki okullarının ve öğrencilerinin sayısal dağılımı şöyledir24: Yer Adı Okul Sayısı Öğrenci Sayısı Beyrut 2 150 Kadıköy 1 30 Diyarbakır 1 140 Harput 3 100 Malatya 2 60 Mardin 2 60 Mersin 1 45 Urfa 1 50 Toplam 13 635 22 Çavdar, 1970, s.90. 23 Çavdar, 1970, s.91-92. 24 Çavdar, 1970, s.89. 37 Frères De La Doctrine Chetienne Rahipleri Trabzon, Erzurum, İzmir ve İstanbul’da faaliyetlerde bulunmuşlardır. Bunların Trabzon’daki okullarında 200 öğrenci Erzurum’daki okullarında çoğunluğu Katolik Ermenilerden oluşan 160’ı erkek bölümünde 90’ı kız bölümünde olmak üzere 250 öğrenci öğrenim görüyordu. Bu rahiplerin İzmir’deki beş okulunda ise 763 öğrenci vardı. Bu okullarda Rumca ve Fransızca temel öğretim dili olarak kabul edilmişti. Velilerin isteğine bağlı olarak öğrencilere İngilizce, İtalyanca ve Türkçe de öğretiliyordu25. Filles De La Charité Rahibeleri’nin İstanbul, İzmir ve Trabzon’da okulları vardı. Bunlardan en önemlileri İzmir’deydi. İzmir’de Collége de la Providence’de 445 öğrencisi, Fransız Hastanesi Okulu’nda 267 öğrencisi, Bornova Okulu’nda 148 öğrencisi, Kula okulunda 140 öğrencisi bulunan 5 okulu vardı. Aydın’da da 102 öğrencinin öğrenimi gördüğü bir okul mevcuttu26. Assomption tarikatına mensup misyonerler İzmit’te, Eskişehir’de, Konya’da ve Bursa’da 1886’da bir takım okullar açmışlardı27. Bunlara ek olarak Siirt’te Pere Dominicain ve Soeur de la Pere Zantasion Okulları, Kayseri’de Dame de Saint-Joseph de Sion ve Pere Jesuite Okilları, Edirne’de 3 Fransız Okulu, Ankara’da Fransız Erkek Okulu28, Elazığ’da Fransız Koleji (1869)29 Fransız Katolik misyonerlerinin Anadolu’nun Farklı bölgelerinde açtıkları okullardır. Ancak elimizdeki bilgiler genellikle Katolik misyonerlerin İstanbul’daki okulları üzerinde yoğunlaşmaktadır. Bu bilgiler doğrultusunda tarikat dağılımı da göz önünde bulundurularak İstanbul’da açılmış olan Fransız kurumları şunlardır30: Franciscain (Fransisken) Rahip ve Rahibelerinin Okulları 1. Ste. Elizabeth Ücretsiz Okulu (Beyoğlu) 2. Ste. Elizabeth Yatılı Okulu (Beyoğlu) 25 Çavdar, 1970, s.90-91. 26 Çavdar, 1970, s.93. 27 Mehmet Aydın; “Türkiye’de Katolik Misyonerliğin Dünü Bugünü”, Türkiye’de Misyonerlik Faaliyetleri, Ensar Neşriyat, İstanbul 2004, s.118. 28 Halit Ertuğrul; Kültürümüzü Etkileyen Okullar, 3. Baskı, Nesil Yayınları, İstanbul 2002, s.186. 29 Vahapoğlu, 1992, s.78. 30 Polvan, 1952, s.136-229; Haydaroğlu, 1993, s.105-106. 38 3. St. Antoine Fransız Okulu. (Büyükada) Cizvit Rahiplerinin Okulları 1. Galata St. Benoît Okulu 2. Ste. Pulchérie Cizvit Erkek Koleji (Beyoğlu) Capucin (Kapusen) Rahiplerinin Okulları 1. St. Georges Fransız Okulu (Galata) 2. St. Lois Dil Oğlanları Koleji (Beyoğlu) 3. St. Georges Dil Oğlanları Koleji (Galata) 4. St. Lois Fransız Ruhban Okulu (Beyoğlu) Lazariste Rahiplerinin Okuları 1. St. Benoît Erkek Koleji (Galata) Filles De La Charite Rahibelerinin Okulları 1. St. Benoît Providence Fransız Müessesesi 2. St. Vincent de Paul Fransız Müessesesi (Taksim) 3. Ste. Pulcherie Fransız Kız Ortaokulu 4. St. Joseph Fransız Müessesesi (Bebek) 5. Notre Dame de La Paix Fransız Müessesesi (Şişli) 6. St. Joseph Fransız Müessesesi (Çukurbostan) 7. St. Vincent Fransız Müessesesi (Üsküdar) 8. Fransız Kız Yatılı Okulu (Pangaltı) Fréres Des Ecoles Chreti’ennes Rahiplerinin Okulları 1. St. Joseph Erkek Koleji (Kadıköy) 2. St. Louis Fransız Erkek Koleji (Haydarpaşa) 3. Ste. Pierre Fransız Okulu (Galata) 4. St. Jean Baptiste Fransız Okulu (Taksim) 5. St. Esprit Fransız Erkek Okulu (Pangaltı) 39 6. St. Michel Fransız Koleji (Beyoğlu) Notre Dame De Sion Rahiblerinin Okulları 1. Notre Dame de Sion Fransız Kız Lisesi (Pangaltı) 2. St. Esprit Fransız Kız Okulu (Pangaltı) 3. Notre Dame de Sion Fransız Kız Lisesi (Kadıköy) 4. Notre Dame de Sion Fransız İlkokulu (Kadıköy) Soeurs Oblates De L’Assomption Rahibelerinin Okulları 1. St. Jeanne d’Arc Fransız Okulu (Kumkapı) 2. St. Euphemie Fransız Okulu (Haydarpaşa) 3. St. İrenne Fransız Okulu (Fenerbahçe) Pères Augustine De L’Assomption Rahibelerinin Okulu 1. Assomption Fransız Koleji (Kumkapı) Fréres Maristes Rahibelerinin Okulları 1. İmmaculée Conception Fransız Koleji (Üsküdar) 2. St. Gabriel Fransız Okulu (Bebek) 3. Notre Dame du Rosaire Fransız Koleji (Bakırköy) 4. Sacré Coeur Fransız Okulu (Yeşilköy) 5. St. Theodore Fransız Okulu (Yedikule) Notre Dame le Lourdes Rahibelerinin Okulu 1. İmmaculee Conception de N.D.de Lourdes Fransız Okulu. Fransız Katolik misyonerlerin tarikat ayrımı gözeterek sıraladığımız bu eğitim kurumlarının 19. yüzyılda açılmış olanları ise şöyledir31: 31 Polvan, 1952, s.136-229; Haydaroğlu, 1993, s. 107; Ertuğrul, 2002, s. 178. 40 Kuruluş Tarihi Okulun Adı Okulu Açanlar 1803 Galata Saint-Benoît Fransa Erkek Koleji Lazaristler 1839 Saint Benoît Providence Fransız Müessesesi Filles de la Chariteler 1842 Galata Saint-Pierre Fransız Kız Ortaokulu Fréreler 1844 Pangaltı Notre Dame de Sion Fransız Kız Lisesi Filles de la Chariteler 1846 Sainte Pulchérie Fransız Kız Ortaokulu Cizvitler 1853 Taksim Saint Vincent de Paul Fransız Müessesesi Filles de la Chariteler 1853 Bebek Saint- Joseph Fransız Müessesesi Filles de la Chariteler 1857 Şişli Notre Dame de la Paix Fransız Müessesesi Filles de la Chariteler 1870 Kadıköy St.Joseph Erkek Koleji Fréreler 1864 Saint Pulchérie Cizvit Erkek Koleji Cizvitler 1870 Kadıköy Saint Joseph Fransız Koleji Fréreler 1870 Taksim St.Jean Babtiste Fransız Okulu Fréreler 1870 Beyoğlu Saint Michel Fransız Koleji Fréreler 1871 Pangaltı Saint Esprit Fransız Erkek Okulu Fréreler 1871 Pangaltı Saint Esprit Fransız Kız Okulu Notre Dame de Sion Rahibeleri 1872 Beyoğlu Sainte Elisabeth Fransız Yatılı Okulu 1872 Beyoğlu Ste. Elisabeth Fransız Ücretsiz Okulu Franciscain Rahibelerinden Soeurs Franciscaines Missionaires du Sacre Coeurler 1878 Freré’lerin Kadıköy Erkek İlkokulu Fréreler 1882 Beyoğlu Saint-Louis Fransız Ruhban Okulu Kapusenler 1882 Kumkapı St.Jeanne d’Arc Fransız Okulu Assomption Rahibeleri 1883 Büyükada Saint Antoine Fransız Okulu Franciscain Rahibeleri 1883 Kumkapı Assomption Fransız Koleji Assomption Rahipleri 41 Kuruluş Tarihi Okulun Adı Okulu Açanlar 1886 Fenerbahçe Ste. İréne Fransız Okulu Assomption Rahibeleri 1894 Üsküdür İmmaculee Conception Fransız Koleji Fréres Maristes Rahipleri 1895 Haydarpaşa Sainte- Euphémie Fransız Okulu Assomption Rahibeleri 1896 Feriköy St. Jean Chrysostome Fransız Koleji Fréreler 1896 Bebek Saint Gabriel Fransız Okulu 1898 Haydarpaşa Saint Louis Erkek Koleji. Fréreler 2.1.2. İtalya Katoliklerinin Eğitim Alanındaki Faaliyetleri Osmanlı İmparatorluğu’nda Katolik misyoner faaliyetleri içerisinde İtalya Katolik misyonerleri de önemli bir yer tutmaktadır. İtalyanların İstanbul’a gelişleri Bizans döneminde başlamıştır. İtalya’nın liman şehirlerinden İstanbul’a gelip yerleşen İtalyanlar daha çok ticaret ve denizcilikle uğraşmışlardır. Fakat İtalyanlar henüz bir merkezi hükümet ve bir bütünlük sağlayamadığı ve küçük devletler halinde yaşadıkları için İstanbul’daki vatandaşlarının çocuklarının öğrenimi ve eğitimi ile ilgilenememiş kendi devletleri adına okul açmamışlardır. İstanbul’a yerleşen ve zengin olan İtalyan aileleri de çocuklarının eğitimini daha çok münferit olarak yürütmüşlerdir. Fakat çok zaman da çocuklarının yetiştirilmesini bununla ücretsiz olarak ilgilenen Katolik kilisesine bırakmışlar ve çocuklarını İstanbul’da çok önceden eğitime başlamış ve ciddî bir öğretim vermekte olan Fransız Katolik misyonerlerce açılmış okullara göndermek zorunda kalmışlardı32. İtalyan birliği kurulmadan önce Osmanlı İmparatorluğu’ndaki tüm Katoliklerin hamiliğini Papalığın da onayı ile daha çok Fransa ve Avusturya üstlenmişti. Ancak hem 32 Haydaroğlu, 1993, s.139. 42 Fransa’nın din ile devlet işlerini ayırmaya karar verip papa ile bozuşması33, hem de İtalya’nın siyasî birliğini kurarak Osmanlı İmparatorluğu’ndaki Katolikleri himaye etmeye başlaması ile bu durum Fransa aleyhine değişmeye başlamıştır. Papalık Propaganda Dairesi tarafından Fransa’yı hariç bırakmak üzere papa 10. Pie’ye takdim edilen bir raporda Katolikliğin himaye bölgeleri devletler arasında taksim edilmiş İtalya’ya İstanbul Arnavutluk’un bir kısmı, Trablusgarp ve Bingazi, Filistin, Ege Adaları düşmüştür34. Osmanlı İmparatorluğu’ndaki Katoliklerin hamiliğini üstlenmeye çalışan İtalya Osmanlı topraklarındaki bazı Katolik misyonerler tarafından da destek görmüştür. Süleyman Kanî İrtem bunu şöyle anlatmaktadır: “Fransiskenlerin İtalya kralının doğum gününde Fransız himayesinden feragat eylediklerini göstermek üzere Beyoğlu’nda Saint Antoine Kilisesi’nin dahilini millî İtalyan renklerine tezyin eyledikten sonra bir ayin yaptılar. Kilisede İtalya elçisi ve bütün İtalyan kolonisi huzurunda org kral marşını çalarken Fransiskenlerin reisi de kral için dualar etmişti. Dominiken papazları da İstanbul’da ve İzmir’de İtalyan bayrağını çekiyorlardı35.” Bununla birlikte İtalya 19. yüzyılda İzmir’i, Doğu İtalyan ticaretinin merkezi haline getirmek için büyük bir çaba içine girmiş ve bu amaca ulaşmak için İtalyan kültürünü de İzmir’de yaymak ve artırmak ihtiyacı hissetmiştir. Bunun için nasıl bir yöntem izlendiğini Süleyman Kanî İrtem şöyle anlatmaktadır: “İtalyan kültürünü de İzmir’de teksif etmeğe lüzum vardı. İtalyan Alyans Nasyonal Müessesesi tarafından İzmir’de mektepler yapıldı; bunların idaresi sörlere tevdi olundu. Bu mekteplerden birisinin kapısı önüne; “İtalyan Misyonerlerine Millî Muavenet Cemiyeti” levhası asıldı. Bir sabah bu binaya bir bayrak çekildiği de görüldü. Bu papalık makamının bayrağı idi. 33 İrtem, 1999, s.282. 34 İrtem, 1999, s.282-283. 35 İrtem, 1999, s.283. 43 Bu teşebbüs ve hareketler İtalya hükümetinin şarkta misyonerler vasıtasıyla yapılacak propaganda hakkında papa ile anlaştığına papalık bayrağı gölgesinde dahi İtalyan kültürünün neşvünema bulabileceğine delalet ediyordu36.” Öte yandan İtalyan birliği kurulunca İtalya’da işçilerin hastalık, emeklilik ve ihtiyarlık hallerinde yardımlaşmalarını sağlamak amacıyla “Societa Operaia” adlı bir işçi birliği kurulmuştur. Bu birliğin bir şubesi de İstanbul’da açılmış ve faaliyetlerine başlamıştır. Bu birlik 1861 yılında İtalyan dilinin yayılması ve İtalyan azınlığının çocuklarının eğitimi için resmî makamlara başvurularak İstanbul’da bir İtalyan erkek okulu açılmasına çalışmış ve ancak bir yıl faaliyette bulunan bir okulun açılmasında başarı sağlamıştır37. Bundan sonra da çeşitli tarihlerde İstanbul’da okullar açılmaya başlamıştır. Sayıları Fransızlarınkine oranla çok daha az olmakla beraber bunlar da İstanbul’un çeşitli semtlerine dağılmışlardır. Bu okulların bir kısmını İtalya himayesinde kurulmuş olan okullar, bir kısmını da Fransa himayesindeyken 1907 yılından itibaren İtalya himayesine devredilmiş olan Katolik misyonerlerce açılmış olan din ve eğitim müesseseleri oluşturmaktadır38. Fransa himayesinden İtalya himayesine geçen din ve eğitim müesseseleri, Nurettin Polvan’ın Dışişleri Bakanlığının arşivinde mevcut, 21.1.1907 tarihli bir listeden aktardığına göre şöyledir39: Dominicain Rahip ve Rahibelerinin Müesseseleri Galata - Perşembe pazarında St. Pierre manastır ve kilisesi Yedikule - Dominicaine Rahibelerinin manastır ve kilisesi “ - Doninicain Rahiplerinin manastır ve kilisesi “ - Dominicain Rahiplerinin okulu “ - Dominicaine Rahibelerinin okulları Bakırköy – Dominicain Rahiplerinin manastır ve kilisesi “ - Dominicaine Rahibelerinin manastır ve kilisesi “ - Dominicain Rahiplerinin okulu “ - Dominiccaine Rahibelerinin okulu 36 İrtem, 1999, s.283-284. 37 Haydaroğlu, 1993 s.140. 38 Polvan, 1952,s.131. 39 Polvan, 1952, s.132. 44 Conventuel Rahiplerinin Müesseseleri Beyoğlu - Conventuel Rahiplerinin St.Antoine okulu Büyükdere – Conventuel Rahiplerinin okulu ile manastır ve kilisesi Beykoz – Conventuel Rahiplerinin okulu, manastır ve kilisesi Salésien Rahiplerinin Müessesesi Feriköy – (Beyoğlu) Salesien Rahiplerinin öksüz yurdu İstanbul dışında İtalyan Katolik misyonerleri Trabzon40, İzmir41, Aydın, Urfa, Antalya, Adana42, Hatay, Beyrut, Selanik, Bingazi, Derne, Humus ve Trablusgarp gibi Osmanlının değişik bölgelerinde okullar açmışlardır43. Bu okullar daha çok Fransisken (Riformatiler ve Konventüeller), Dominiken, Salésien Katolik tarikatına mensup İtalyan rahip ve rahibeler ile İvrea rahibeleri tarafından kurulmuş ve teşkilatlandırımışlardır. Bu Katolik tarikatlarının yanı sıra Karmelitan Cemiyeti, La Societa Operaia Cemiyeti ile Dante Allighieri Cemiyeti44 İtalyan okullarının kuruluşunda etkin rol oynamışlardır. İtalyan okulları genellikle ana, ilk ve ortaokul seviyesinde olup, “direktörleri ve öğretmenleri İtalya hükümeti tarafından tayin45” olunmuştur. Okulların amacı İtalyancayı öğretmek ve İtalyan kültüründe, nesiller yetiştirmektir46. İtalyanlar çocuklarının kendi kültürleri ile yetiştirilmeleri için İtalyan eğitim sistemine göre eğitim yapan okulların yanında dil kursları ile de geniş halk kitlelerine seslenme amacı gütmüşlerdir47. Bu sebeple örgün eğitimin yapıldığı yatılı-yatısız kız-erkek ya da karma okullar dışında İstanbul’daki İtalyan kolonisinin kurduğu değişik dernekler de İtalyanca öğretmek amacı ile gündüz ve gece kursları düzenlemiştir48. 40 1309 tarihli bir arşiv belgesine göre Trabzon’da İtalya Hükümeti tarafından daha önce kurulmuş olan üç okul yine İtalya hükümeti tarafından lağvedilmiştir.(Başbakanlık Osmanlı Arşivi, İrade Maarif, Dosya No:1, Gömlek No:56, Tarih: 1309 R.2 .) 41 İrtem, 1999, s. 283. 42 Mutlu, 2005, s.53. 43 Sezer, 1999, s.185. 44 Ertuğrul, 2002, s.188. 45 İrtem, 1999, s.284. 46 Hayaroğlu, 1993, s.148. 47 Haydaroğlu, 1993, s.150. 48 Ertuğrul, 2002, 190. 45 Bununla birlikte İtalyanca’nın diğer bazı okullarda ders olarak konulması için çabalar sarfedilmiş İstanbul’da Mekitaristlere ait Ermeni Okulu ile Rumların İzmir okulunda İtalyanca ders programına alınmıştır49. 2.1.2.1. İtalya Katoliklerinin Eğitim Kurumları Genellikle ana, ilk ve ortaokul seviyesinde olan bu kurumlar 1861’den itibaren açılmaya başlamış ve sayıları çok fazla olmamakla birlikte etkinliği ticaret ve sanayi eğitimi üzerine olmuştur. Anadolu’da bu kurumlar açılış tarihlerine göre şunlardır50. Kuruluş Tarihi Yeri Okulun Adı Okulu Açanlar 1861 İstanbul İtalyan Erkek Okulu 1863 Hatay İtalyan İlkokulu (Karma) Karmelitan Cemiyeti 1864 İzmir Özel İtalyan Okulu 1870 İstanbul / Beyoğlu Ağahamamı İtalyan Kız Okulu (Ana ve İlkokul) İvrea Rahibeleri 1880 İstanbul/ Büyükdere İtalyan Okulu İvrea Rahibeleri 1881 İstanbul / Bakırköy İtalya Okulu Dominikenler 1884 İstanbul / Yedikule İtalyan Okulu (Karma ana kısım ile kızlara mahsus ilk kısım) Dominikenler 1885 İstanbul / Beyoğlu İtalyan Erkek Okulu (İlkokul ve Teknik Ticaret Okulu) Konventueller 1889 İstanbul / Beykoz İtalyan Okulu Konventueller Bilinmiyor İstanbul St. Marie Kilise Okulu Riformatiler 49 Haydaroğlu, 1993, s.140. 50; Polvan, 1952, s.132-135, 140-145,215-219,230-231; Haydaroğlu, 1993, s.149; Ertuğrul, 2002, s.189. 46 Kuruluş Tarihi Yeri Okulun Adı Okulu Açanlar 1893 İstanbul / Yeşilköy Sacre Cour İtalyan Kız Okulu Fransiskenler 1902 İstanbul / Büyükdere İtalyan Erkek Okulu Konventueller 1903 İstanbul Feriköy Guistiniani Okulu Salésienler 1910 İstanbul/ İtalyan Hastanesi Merkez Binası İtalyan Erkek Halk Okulu Dante Allighieri Cemiyeti 1910 İstanbul / Beyoğlu İtalyan Lisesi 1912 İstanbul / Kadıköy İtalyan Kız Okulu İvrea Rahibeleri 2.1.3. Avusturya Katoliklerinin Eğitim Alanındaki Faaliyetleri Osmanlı İmparatorluğu’ndaki Katoliklerin hamiliğini üstlenen devletlerden birisi de Avusturya’dır. Propaganda Kongregasyonu tarafından Papa X. Pie’ye takdim edilen bir raporla Katolikliğin himaye bölgeleri devletler arasında taksim edilmiş, Avusturya’ya Balkan yarımadası düşmüştür51. Süleyman Kanî İrtem Avusturya’nın Balkan Yarımadası’nda siyasî amaçlarına ulaşabilmek için nasıl dinî faaliyetlerde bulunduğunu şöyle anlatmaktadır: “Avusturya devleti Arnavutluk ve Selanik limanı üzerinde beslediği emelleri birbirine düğümlememiş görünüyor bu emellerine vusul için şimalî Arnavutluk’ta dinî propagandayı en birinci bir siyaset aleti olarak kullanıyorlardı. Bu maksatla İşkodra’da vesair mühim merkezlerde Katolik 51 İrtem, 1999, s.282-283. 47 ve Cizvit misyon heyetleri yerleştirmişti. Bunların yorulmak bilmeyen faaliyetlerini dinî olmaktan ziyade siyasî idi. İşkodra’da Katolik mekteplerine devam eden Arnavut çocuklarına Arnavutça’ya tercüme edilen Almanca Avusturya marşını tegannî etmek öğretiliyordu. Avusturya İmparatorunu sevmek, Osmanlı Padişahına karşı imparatoru kendilerine hâmi bilmek talim ediliyor, Avusturya haşmet ve kudreti, Arnavutlar nazarında mümkün olduğu derece parlatılıyordu. Avusturya hükümeti elde ettiği Arnavut rüesası vasıtasıyla nüfuzunu köylere kadar idlal etmek fırsatlarını hiç kaçırmıyordu52.” Avusturya adına İstanbul’da eğitim faaliyetlerini Avusturyalı Lazariste Rahipleri ve Filles de la Charité denilen rahibeler yürütmüşlerdir. İlber Ortaylı Osmanlı topraklarında 7 Avusturya okulunun varlığından53 söz etse de bunlardan ancak 2 tanesi tam olarak bilinmektedir. Bunlardan birincisi 1882 yılında Lazarist misyonerler tarafından açılan Sankt Georg Avusturya Erkek Lisesi ve Ticaret Okuludur. İkincisi ise ilk olarak 1872 yılında Avusturyalı birkaç hayırsever kadın tarafından Beyoğlu’nda kiraladıkları bir evde fakir çocuklara yardım ve onları barındırmak amacıyla açtıkları ve bu çocukların eğitim ve öğretimiyle uğraştıkları yurdun daha sonra Avusturyalı Filles de la Charité rahibelerinin idaresine bırakılması ve onlar tarafından 1882 de Galata da Çınar Sokağı’nda eski Avusturya hastane ve hapishanesine ait olan St. Georg kilisesinin satın alınıp faaliyetlere burada devam edilmesi ve bunlarla beraber aynı yerde yatılı ve yatısız kısımlarıyla bir okul daha açılmasıyla kurulmuştur. Bu okul sonradan gelişerek St. Georges Kız Orta Okulu haline gelmiştir54. Avusturya’nın misyonerleri aracılığı ile Arnavutluk’ta sürdürdüğü faaliyetlere karşın İstanbul’da misyonerleri tarafından açtığı okullar diğer misyoner okullarına göre daha az siyasî faaliyetlerin yapıldığı kurumlar olarak görülmüştür. İlknur Polat Haydaroğlu’na göre; Avusturya okullarının az olmasının da sebebi Avusturya’nın sadece eğitim açısından bu kurumları açması ve propaganda amacı 52 İrtem, 1999, s.281. 53 Ertuğrul, 2002, s.195. 54 Polvan, 1952, s.110-111,180-181. 48 gütmemesidir55. Haydaroğlu, Sankt George Avusturya Lisesi’nin okul yıllığından aktardığına göre okul idaresinin bu konuda görüşleri de şöyledir56: “Avusturya kolejinde verilen tüm uğraşların amacı Avusturya ile Türk’ü kardeş kılmak Hıristiyan ve Müslüman farkını önemsemeden bir kaynaşma sağlayabilmek olmuştur. Bu hedef orta sınıf için düşünülmüş zengin sınıf hedef alınmamıştır. Bu okulun amacı Avusturya’yı, kültür ve yaşam biçimini öğrencilere, okulun dostlarına özel yaşamlarında yaralanabilecekleri bir biçimde tanıtmaktır. Bizim amacımız okuldaki Türk öğrencileri birer Avusturyalı gibi yetiştirmek değil, tam tersine Türk ve Avusturyalı öğretmenlerin ortak olarak vardıkları pedagojik öğeler çerçevesinde biz Avusturyalılarla olan ilişkileri biz Hıristiyanlarla olan dostluk alışverişlerinden edindikleri değerlerden yararlanarak kendi özlerine dönebilecek, kendi vatanlarına yararlı yurtsever insanî niteliklere sahip aynı zamanda Avusturya dostu olan kişiler yetiştirmektir.” 2.1.4. Gürcü Katoliklerinin Eğitim Alanındaki Faaliyetleri Çarlık devrinde Rusların Gürcistan’da Katoliklere manastır açmak müsaadesi vermemesi yüzünden Pierre Harisciranti adında Katolik Gürcü papazı İstanbul’a gelmiş ve 1861 yılında Feriköy’de Gürcü Katolik Kilisesini ve Manastırını açmıştır. Burada Gürcistan’a Katolik papazı yetiştirmek üzere birde seminer açmıştır. Bu seminer 1861–1914 yılları arasında faaliyette bulunmuş ve öğrencileri Gürcistan’dan getirilmiştir. Faaliyette bulunduğu süre içerisinde 600- 700 kadar öğrencisi olmuştur. Mezunları Gürcistan’a gönderilmiş, mezunlardan papaz olmak isteyenler ise Fransa veya İtalya’ya gönderilmiştir57. Fransa himayesini benimseyen Gürcü Katolik misyonerleri bu seminer dışında İstanbul’da iki tane okul daha açmışlardır. Bu okullarda öğretim dili Fransızca olmuştur. Bahsedilen seminer dışında Gürcü Katolik papazları ve rahibeleri tarafından açılıp idare edilen Fransa himayesini benimsemiş okullar şunlardır58: 55 Haydaroğlu, 1993, s.153. 56 Haydaroğlu 1993, s.153-154. 57 Polvan, 1952, s.213. 58 Polvan, 1952, s.214-215. 49 Kuruluş Tarihi Yeri Okulun Adı 1870 veya 1875 İstanbul / Beyoğlu Papaz köprüsü St.Joseph İlkokulu 1883 İstanbul / Ferikoy Notre Dame de Lourdes Kız İlkokulu 2.1.5 Alman Katoliklerinin Eğitim Alanındaki Faaliyetleri Osmanlı İmparatorluğu’nda ki misyoner faaliyetler içerisinde Almanlar diğer ülkelere oranla pek fazla gelişme kaydedememişlerdir. Bunun sebebi Almanya’nın ancak 1871 de siyasî birliğini tamamlamış olmasıdır. 19. yüzyıldan itibaren Osmanlı İmparatorluğu’na gelen Alman misyonerleri daha çok kültürel etkinlik kurmaya çalışmışlardır. Almanlar yakın doğudaki Alman çıkarlarının ve ekonomik kuruluşlarının ihtiyacı olan kadroların yetiştirilmesi maksadıyla başta İstanbul olmak üzere Edirne, Aydın, Bursa, Van, Elazığ, Maraş, Malatya59, İzmir, Beyrut, Selanik bölgelerinde ilk ve ortaokul seviyesinde okullar açmışlardır60. 1898 Ekiminde de Osmanlı İmparatorluğu’nda Alman nüfuzunu artırmak için Alman İmparatoru II. Wilhelm Osmanlı İmparatorluğu’na bir ziyarette bulunmuş; bu ziyaret esnasında II. Abdülhamit tarafından imparatora, Protestanlar ile birlikte, Katoliklerin de hamiliği sıfatı verilmiştir61. Bununla birlikte Almanlar, Alman kültürünü Osmanlı toplumunda yaymak ve Osmanlı azınlıklarını kendi mezheplerine kazandırmak maksadıyla bir takım dinî teşkilatlar da kurmuşlardır. Bu teşkilatlar şunlardır: 1. Warte des Temples. 2. Verein Vom Heiligien Grabe. 3. Commuzaute Eanegelique. 4. Jerusalem Verein. 5. Das Hailigie Land Zions Veren, Versin Von Der Unkefleckten. 59 Mutlu, 2005, s.97. 60 Sezer, 1999, s.185. 61 Mutlu, 2005, s.99. 50 6. Deutceher Palastine Verein62. Bunlardan Warte des Temples bir Katolik teşkilatıydı. Bunlardan ikincisi ise Alman misyoner çalışmalarını daha etkin bir biçimde sürdürmek için gazete çıkarmıştır63. 2.2. KATOLİK MİSYONERLERİN ANADOLU’DA DİĞER FAALİYETLERİ 2.2.1. Katolik Misyonerlerin Sağlık ve Hayır Amaçlı Faaliyetleri Anna Milligan adlı misyonerlik teorisyenine göre; “��nsanın olduğu yerde acılar da vardır. Acıların olduğu yerde de misyonerlik için uygun bir fırsat vardır64.” Bu sebeple misyoner faaliyetlerinin başladığı yerlerde sağlık alanındaki faaliyetlerde başlatılmış ve acılar istismar edilmiştir. 1882’de Omsalı İmparatorluğu’na gelen Assomption tarikatına mensup rahibelerin bundukları muhitte en çok takdir edilen özellikleri; dispanserleri, bedava muayeneleri ve özellikle de hastalara evlerinde yapılan ziyaretleri olmuştur65. Franciscaine rahibeleri de hususî evlerde hastabakıcılık yaptıkları gibi kendi evlerine yaklaşık on kadar hasta alarak bakımlarını üstlenmişlerdir66. Özellikle Fransa’ya bağlı Katolik misyonerler Osmanlı İmparatorluğu’nun hemen her yerine eczane, dispanser ve hastane açmışlardır. Bunlar genellikle Suriye ve Lübnan’da yoğunlaşmıştır. Bununla birlikte Fransız Katolik misyonerler Anadolu’da da sağlık kurumları açmışlardır. Bu kurumlar şunlardır67: 1.İstanbul Fransız Hastanesi. 2.İzmir’de St. Antoine Katolik Hastanesi. 3.İzmir’de denizcilerin yararlandığı Fransız Asker Hastanesi. 4.İzmir’de St. Roch Hastanesi. 5.Bursa’da Les Soeur St. Vincent de Paul Hastanesi. 6.İzmir’de altı dispanser, altı eczane ve bir kreş ve Bursa’da çok sayıda sağlık ocağı. 62 Necdet Sevinç; Ajan Okulları, İstanbul 1975, s.82. 63 Çavdar, 1970, s.96. 64 Tuncer Günay; Misyoner Örgütleri ve Misyoner Faaliyetleri, Ankara Ticaret Odası Yayını, Ankara 2004, s.155. 65 Polvan; 1952, s.119. 66 Polvan; 1952, s.122. 67 Çavdar, 1970, s.93. 51 7.İzmit ve Musul’da birer dispanser. Katolik misyonerler faaliyetlerini Osmanlı toplumunun hemen her kesimine yayabilmek için sadece eğitim ve sağlık kuruluşlarından değil, bütün hizmet kollarından yararlanmışlardır. Bu sebeple işsizlere yönelik iş atölyeleri, kimsesiz çocuklar için yetimhaneler açarak hayır amaçlı faaliyetlerde de bulunmuşlardır. Petites Soeurs denilen rahibeler özellikle sadaka toplayıp bunlarla fakirlere ve ihtiyarlara bakmışlardır68. Salesien rahiplerinin bağlı olduğu cemiyetin kuruluş amacı da fakir veya kimsesiz çocukları toplayarak sanayi veya tarım işçisi olarak yetiştirmek olmuştur69. Bununla birlikte Katolik misyonerler bağlı oldukları devletler adına Osmanlı İmparatorluğu’nun pek çok yerinde yetimhane açmıştır. Filles de la Charité denilen rahibeler İstanbul’da St. Benoît Providence Fransız Müessesesi’nin bünyesinde St. Joseph Öksüz Yurdu’nu; Notre Dame de la Paix Fransız Müessesesi’nin bünyesinde de Şişli Öksüz Yurdu’nu açmışlardır70. 68 Polvan; 1952, s.123. 69 Polvan; 1952, s.124. 70 Polvan; 1952, s.168-177. ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 3. KATOLİK MİSYONERLERCE TESİS VE İDARE OLUNAN EĞİTİM ÖĞRETİM KURUMLARININ OSMANLI EĞİTİM VE ÖĞRETİM SİSTEMİNE ETKİLERİ Osmanlı İmparatorluğu’nda, Katolik misyonerler tarafından tesis ve idare olunan, Katolik misyonerlerin mensubu bulundukları ülkeler tarafından himaye gören eğitim- öğretim kurumlarının Osmanlı tebaasına etkilerini iki başlık adı altında inceleyebiliriz: 1- Müslümanlar üzerindeki etkisi. 2- Gayr-ı Müslimler (azınlıklar) üzerindeki etkisi Katolik misyonerler tarafından tesis ve idare olunan eğitim-öğretim kurumlarının Osmanlı tebaasındaki Müslümanlar ve azınlıklara etkileri de üç alanda olmuştur: 1- Dinî konuda etkileri 2- Siyasî konuda etkileri 3- Eğitim konusunda etkileri 3.1. MÜSLÜMANLAR ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ Fransa, İtalya ve Avusturya gibi ülkelerden Fransisken, Dominiken, Cizvit, Lazarist, Assomptionist, Frér gibi Katolik tarikatlarına mensup misyonerler tarafından açılan eğitim ve öğretim kurumlarının Osmanlı tebaasındaki Müslümanlar ve özellikle de Türkler üzerindeki dinî etkisi oldukça geç ve zayıf olmuştur. Bunun sebepleri şunlardır: 1- Müslümanlar arasında Hıristiyan olan her şeye bir kuşku duyulması ve başka dinden olanların yaptığı her şeyi tepkiyle karşılamak düşüncesi. 53 2- Geleneklere sıkı sıkıya bağlılık ve dinî kurallara uyulmasında büyük dikkat gösterilmesi1. Bütün bu ve benzeri sebeplerden dolayı, diğer misyoner eğitim-öğretim kurumlarında olduğu gibi Katolik misyonerlerce açılmış olan eğitim-öğretim kurumlarına en son giren Müslümanlar olmuştur. Katolik Misyonerler bu kurumları Hıristiyanlık inancını yaymak için bir araç olarak görmüşlerdir. Bu kurumlarda Müslüman çocuklar üzerinde dinî propaganda yapılıp yapılmadığına dair Osman Ergin şunları söylemektedir: “Dinî propagandaya gelince; eğer bu tabirden; rahiplerin kanaatkâr, menfaatsiz ve fedakâr yaşayışlarıyla çocuklara ve halka, Hıristiyan ahlâkı ve dinî hakkında yüksek bir fikir vermek istedikleri anlaşılıyorsa, böyle fikir beslediklerini itiraf etmelidir. Eğer çocukları, ecdatlarının dinînden çevirmek gibi kastî bir sisteme malik oldukları düşünülüyorsa, bunun kadar yanlış bir şey olamaz ve nihayet şu veya bu çocuğun üzerine yapılan tesirleri havi, kat’i ve münferit misaller gösteriliyorsa bu ancak bir kişinin hatası ile alakalıdır. (ki bu gibi hareketler ilk olarak idarecileri tarafından derhal itiraf edilmişlerdir.) Unutmamalı ki, çocuklarını bu mekteplere kabul ettirmek için ricada bulunan yine gayri Hıristiyan ailelerdir. (Ki bunların sayısı daima mahduttu.) Bunlardan Müşir Fuat Paşa’nın 8 çocuğunu Kadıköy’deki Sen Jozef Kolejine koyabilmesi için, bütün enerjisini sarf etmesi lazım gelmişti2.” Nurettin Polvan’ın St. Joseph Kolej’indeki gayr-ı Hıristiyan öğrencilere gösterilen dinî müsamaha hususunda Historie de la Latinité de Constantinople’den yaptığı alıntı şöyledir: “Hıristiyan öğrencilerin hepsi bütün derslere ve kilise ayinlerine devama mecburdur. Müslümanlarla Yahudiler din derslerine girmezler ve kiliseye gitmezler. İstanbul’un bütün diğer öğretim müesseselerinde de durum aynıdır3.” 1 İlknur Polat Haydaroğlu; Osmanlı İmparatorluğu’nda Yabancı Okullar, Ocak Yayınları, Ankara 1993, s. 207. 2 Osman Ergin; Türk Maarif Tarihi, C.1-2, Eser Matbaası, İstanbul 1997, s.777. 3 Nurettin Polvan; Türkiye’de Yabancı Öğretim, C.1, Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul 1952, s.189. 54 Bütün bu düşüncelerin aksine Necmettin Tozlu bu kurumlarda sıkı ve zorlayıcı bir Hıristiyanlık eğitimi ve telkini yapıldığını, sadece öğrencilerin değil buralarda Türkçe derslerini veren Müslüman Türk öğretmenlerinin de Hıristiyan olmaları için zorlandığı düşüncesindedir4. Katolik misyonerler bu kurumlarda Müslümanlar ve bilhassa Türkler üzerinde Katolik propagandası yapmış olsalar da başarı elde edememişler, bu sebeple de Müslümanlar üzerinde farklı yöntemler kullanmışlardır. Erol Kırşehirlioğlu bu konuda şunları söylemektedir: “Misyonerler ilk hamlede Müslüman Türkleri doğrudan doğruya Hıristiyan edemeyeceklerini bildiklerinden onların genç neslini dinsiz olarak yetiştirmek bilahare hâsıl olan maneviyat buhranına çare olarak Hıristiyanlığı takdim etmek istiyorlardı. Bu maksatla ülkemizin her yerinde açtıkları yüzlerce okulda tahsil gören Türk çocuklarını birer köksüz olarak yetiştirmeye itina etmişlerdir5.” “Küçük düşürmek vahşi ve medeniyetsiz saymak, kültürel ve dinî inanç ve ananeleri alaya almak onları vurulacak hedefler olarak göstermek, bu okulların temel felsefelerindendir. Böylece bu açıklardan Hıristiyanlık kervanı girecektir. Fransız Katolikleştirecek, İngiliz ve Amerikanlıda Protestanlaştıracaktır6.” Bu sebeple bu kurumlarda eğitim gören pek çok Türk ve Müslüman çocuk kültürel yolla etki altına alınmaya çalışılmış ve bu yolla da Fransızlaştırılmak, İtalyanlaştırılmak, Almanlaştırılmak istenmiştir. Özellikle de, Osmanlı zengin ve seçkin tabakalarının; iyi bir dil öğrenmesi, medenî olması, Avrupa seviyesinde eğitim yapması dolayısıyla ve çocuklarının toplumda aydın bir insan olarak yerini alması isteğiyle7 çocuklarının eğitiminde bu kurumları tercih etmesi bu faaliyetleri beslemiştir. Bu kurumların nasıl zengin ve seçkin aileler tarafından tercih edildiğini göstermesi açısından 20 Nisan 1914 tarihine ait St. Joseph 4 Necmettin Tozlu; Kültür ve Eğitim Tarihimizde Yabancı Okullar, Akçağ Yayınları, Ankara 1991, s.282. 5 Erol Kırşehirlioğlu; Türkiye’de Misyonerlik Faaliyetleri, Bedir Yayınevi, İstanbul 1969, s.8. (Erol Kırşehirlioğlu, Erol Güngör’ün müstear ismidir. Aynı kitap Erol Güngör adıyla Ötüken Yayınevi tarafından daha sonra tekrar basılmıştır.) 6 Tozlu, 1991, s.258. 7 Halit Ertuğrul; Kültürümüzü Etkileyen Okullar, 3.Baskı, Nesil Yayınları, İstanbul 2002, s.257. 55 Koleji’ne devam eden öğrencilerin ailelerinin vaziyetleri cetveli dikkat çekicidir. Bu cetvel şöyledir8: St. Joseph Koleji Talebelerinin Ailelerinin Vaziyetleri Prensler 8 Mareşaller ve Generaller 22 Yüksek Şahsiyetler 90 Banka Direktörleri 30 Sivil Memurlar 80 Bankacı ve Komisyoncular 80 Tıp Doktorları 90 Avukatlar 20 Mühendisler 20 İrat Sahipleri 30 Bu kurumlarda Türk ve Müslüman ailelerin çocuklarına batı medeniyetinin üstünlüğü telkin edilmiş; “Batı medeniyetinin modern, çağdaş, bilimsel ve medenî değerlerle donatılmış ve aydın bir insanın seçmek zorunda olduğu yaşam biçimi olarak lanse edilmiştir9.” Özellikle Tanzimat Fermanı’ndan sonra Osmanlının son dönemlerinde etkin bir role sahip olan bazı düşünür ve yazarların eğitim kökenlerine bakıldığında bu sonuç daha açık olarak görülmektedir. Tevfik Çavdar bu düşünür ve yazarların eğitim kökenleri hakkında şu bilgileri vermektedir10: Şinasi: Fransızca’yı yurtta öğrenmiş; 1849 ve 1865’de iki defa Fransa’ya gitmiştir. Ziya Paşa: 1867’de Fransa’ya gitmiş orada uzun süre kalmış ve gazete çıkartmıştır. Ahmet Vefik Paşa: Öğrenimini Fransa’da yapmıştır. Abdülhak Hamit: Paris’te öğrenim yapmıştır. 8 Polvan, 1952, s.194; Ergin, 1977, s.781-782. 9 Ertuğrul, 2002, s.263. 10 Tevfik Çevdar; Sayılarla Vaziyet ve Manzara-i Umumiye, Baha Matbaası, 1971, s.183-185. 56 Halit Ziya Uşaklıgil: İlköğreniminden sonra, İzmir’deki Fransız okuluna gitmiştir. Cenap Şehabettin: Fransa’da dört yıl kalmıştır. Reşat Nuri Güntekin: İzmir’deki Fransız okulundan mezun olmuştur. Tevfik Fikret: Galatasaray mezunudur. Ahmet Haşim: Galatasaray mezunudur. Katolik misyonerlerce açılan eğitim-öğretim kurumlarında Türk ve Müslümanlara yönelik dinî propaganda ve onları kültürel bakımdan etki altına alma çabalarına rağmen bu kurumların diğer Osmanlı eğitim-öğretim kurumlarına olumlu etkileri de olmuştur. Öncelikle her bakımdan yeterli, gelişmiş, güçlü ve modern görünümleriyle bu kurumlar diğer eğitim-öğretim kurumlarına destek ve örnek olmuştur. Özellikle Tanzimat döneminden sonra bu okullar batıya açılan birer pencere görevini görmüşlerdir. Yine verileri kesin olmamakla birlikte 19. yüzyılda rüştiye ve idadilerin açılmasında Fransız ve İtalyan Katolik misyonerlerce açılan İstanbul’daki liselerin öğretim programlarından yararlanılmıştır11. Nitekim Mekteb-i Tıbbıye’de İtalyanca ve Fransızca öğretime karar verilmesi ve 1839’dan 1870’e kadar burada Fransızca öğretim yapılmasında Katolik misyonerlerce açılan okulların etkisi büyük olmuştur. Aynı zamanda Katolik misyonerlerce kurulan eğitim-öğretim kurumları; diğer çağdaşlarına göre gelişmiş durumdaki okulların faaliyete başlamasına zemin hazırlamıştır. Nitekim Mekteb-i Sultanî adıyla 1868’de açılan Galatasaray Sultanîsi de bunlardan birisidir. Bu okulun dili Fransızca, eğitim ve öğretimi Fransa eğitim sistemine dayalı, yönetimi de Fransızların elinde olmuştur. Ayrıca okul Fransız eğitimi ve anlayışı altında olmakla birlikte Osmanlının seçkin tabakası tarafından da desteklenmiştir12. Yöntem ve sistem bakımından bu kurumlar diğer eğitim-öğretim kurumlarına birer örnek olmuştur. Frerés des Ecoles Chretieennes denilen rahipler tarafından açılan Saint Joseph Koleji ve Notre Dame de Sion denilen rahibeler tarafından açılan Notre Dame de Sion Okulu çok açıdan faydalı örnekler olmuşlardır. 11 Haydaroğlu, 1993, s.209. 12 Ertuğrul, 2002, s.182. 57 Notre Dame de Sion Fransız Okulu kimsesiz çocuklar için yurtlar ve sınıflar açmış, kızlar için beceri kazandıracak iş atölyeleri kurmuş, çocuklar için yuva hizmeti de vererek sadece okul olarak değil, bir hayır kurumu olarak da faaliyetlerini sürdürmüştür. Bununla birlikte okul geçici bir süre için de olsa Osmanlı İmparatorluğu tarafından Maden Mühendis Mektebi olarak kullanılmıştır13. Yine, 1864’te açılan Saint Joseph Koleji 1902 yılında bünyesinde açılan Ticaret Enstitüsü’yle Osmanlı Ticaret Nazırlığı’na örnek olmuş, Osmanlı Ticaret Nazırlığı bu enstitünün programını ve idarî yapısını aynen benimseyerek İstanbul’da Yüksek Ticaret Okulu’nu kurmuştur14. 3.2. AZINLIKLAR ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ Katolik misyonerler ve onlar tarafından tesis ve idare olunan eğitim-öğretim kurumlarının Osmanlı tebaasındaki azınlıklar üzerindeki etkileri iki şekilde olmuştur. Bunlar: 1. Bu kurumlarda eğitim-öğretim gören Osmanlı tebaasındaki Rum Ortodoks, Ermeni Gregoryan, Latin Katolik, Musevi vb. olan azınlık öğrencileri üzerindeki etkileri. 2. Osmanlı tebaasındaki azınlıklar tarafından Osmanlı müsamahasına dayalı olarak kurulan azınlık (veya gayr-i Müslim cemaat) okulları üzerine etkileridir. Katolik misyonerlerin mensubu bulundukları ülkelerde Osmanlı İmparatorluğu’ndaki bazı azınlıkları himayelerine almışlar, bundan sonra da bu azınlıkların eğitim- öğretimiyle bizzat ilgilenmişlerdir. Yine Katolik misyonerler Katolikliği kabul eden azınlıklar için ayrı okullar açmışlardır. 3.2.1. Katolik Misyonerlerin Bazı Azınlık Okullarını Himayelerine Almaları Azınlık okulları Fatih Sultan Mehmet’in 1453’te İstanbul’u fethinden sonra Galata’lı Latinlere verdiği Galata Ahitnamesi ve Rum Patriği Gennodios’a verdiği fermanla artık 13 İlknur Polat Haydaroğlu; “Osmanlı İmparatorluğu’nda Yabancı Okullar”, Türkler, C.14, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s.185. 14 Haydaroğlu; 2002, s.185. 58 Osmanlı tabası olan Latin Katolikler ile Rum Ortodokslara veya Yahudilere tanıdığı bir takım dinî serbestiler çerçevesinde bahsi geçen azınlıklarca kurulmuş ve gelişme göstermiştir. Latin Katoliklere, Rum Ortodokslara verilen fermanlarda veya Yahudi cemaatine tanınan dinî serbestiler aslında bu cemaatlere eğitim ve okul açma serbestîsi tanımamıştır. Fakat bu azınlıklar kendilerine tanınan dinî serbestîleri kendi dinlerini unutmamak, ibadetlerini yerine getirebilmek, geleneklerini sürdürmek ve bu sebeple de kendilerine yardımcı olabilecek kişilerin yetiştirilmesi amacıyla15 suiistimal etmişlerdir. Böylece bu cemaatlerden Latin Katolikler Latin kiliseleri yanında din adamı yetiştiren küçük seminerler açmışlardır. Bu seminerler zamanla kilise bünyesinde birer okul mahiyetine ulaşmış ve zamanla büyüyerek yaygınlaştırılmıştır. Başlangıçta programlarının din dersleri, kıraat ve yazıdan ibaret olması nedeniyle birer ruhban okulu niteliğinde olan bu okulların programlarına zamanla din harici derslerin eklenmesiyle çehreleri de değişmiş, birer örgün eğitim-öğretim kurumu haline gelmişlerdir. Öte yandan Osmanlı İmparatorluğu tarafından ilki 1535 yılında Fransa’ya olmak üzere zamanla diğer yabancı devletlere tanınan ticarî kapitülasyonlar yanında dinî bir takım imtiyazların verilmesiyle çeşitli tarikatlara mensup Katolik misyonerler imparatorluk topraklarına gelmeye başlamış ve zamanla da bunların mensubu bulunduğu ülkeler Osmanlı İmparatorluğu’ndaki azınlıklardan Latin Katolik cemaatini ve okullarını himayelerine almaya başlamışlardır16. Bundan sonra da Katolik misyonerlerin mensubu bulunduğu devletler, bu okulların tesis ve finansmanında, eğitim kadrosunda önemli bir rol oynamış ve misyonerleri vasıtasıyla yeni okullar açmışlardır17. Özellikle Fransa, misyonerler vasıtasıyla Latin Katoliklere ait din ve eğitim kurumlarını himaye ile denetim altına almış, onların istifade ettikleri haklardan yararlanmış, böylece kendi okullarını açma imkânına da kavuşmuştur18. 15 Haydaroğlu, 2002, s.181. 16 Tuncer Günay; Misyoner Örgütleri ve Misyoner Faaliyetleri, Ankara Ticaret Odası Yayını, Ankara 2004, s.188. 17 Günay, 2004, s.190. 18 Günay, 2004, s.188. 59 Bu okullara Osmanlı tebaasındaki Latin Katolik cemaati haricinde farklı din, mezhep ve ırktan azınlıklar da kabul edilmiştir. Bu okullarda Katolik Misyonerler önce Katolik mezhebine din kardeşi kazandırmak için uğraşmışlardır. 3.2.2. Katolik Misyonerlerin Katolikliği Kabul Eden Azınlıklar İçin Açtığı Okullar Katolik misyonerler Katolikliği kabul eden Ermeniler ve Rumlar için ayrı okullar da açmışlardır. Papa XXII. Jean zamanında, Dominiken misyonerlerinin Ermenileri Katolikliğe kazandırmak amacıyla sürdürdüğü faaliyetler bir kısım Ermenilerin Katolikliği kabul etmesiyle sonuçlanmış ve 1328’de Katolikliği kabul eden Ermeniler Birleşmiş Kardeşler adlı bir tarikat kurmuştur19. Bu tarikat Türk topraklarında Ermeni Katoliklerinin menşei olmuştur20. Fakat Dominiken misyonerler vaaz etmek ve Katolikliğe kazanılanların yeni din ve mezheplerine sadık kalmaları konusunda bir engelle karşılaşmışlardır. Bu da Ermenilerin Latince bilmemelerinden kaynaklanmıştır. Bunun için de Ermenilere Latince öğretecek okullar açılmıştır21. Katolik misyonerlerin de yardımıyla zamanla Ermenilere ait okul sayısı artmış ve bu okullar, Ermenilere ilk olarak millet olma şuurunun verildiği yerler olmuştur. Fakat misyonerlerin Katolik propagandası nedeniyle, okul açma konusunda bazen başarı elde edemediği de görülmüştür. Nitekim 1641 yılında Kigemes Kalanos adında bir Latin rahibi İstanbul’a gelmiş ve Galata taraflarında Ermeni çocuklarını toplayarak onlara ders vermeye başlamış ve bir müddet Ermeni kıyafeti ile patrikhanede bile ders vermiş, fakat daha sonra asıl maksadının Katolik propagandası yapmak olduğu anlaşıldığından faaliyetlerine devam edememiştir22. Buna rağmen, Katolik misyonerlerce Osmanlı İmparatorluğu’nun en stratejik bölgelerinde, sayıları bulunduğu bölgedeki Katolik nüfusa oranla oldukça fazla olan pek çok okul açılmıştır. 19 Polvan , 1952, s.55 20 Haydaroğlu, 1993, s.7. 21 Polvan, 1992, s.56. 22 Ergin, 1977, s.750. 60 3.2.3. Katolik Misyonerlerin Azınlık Okulları Üzerine Etkileri 3.2.3.1. Azınlık Okullarının Yönetiminde Katolik Misyonerlerin Rolü Fatih Sultan Mehmet’in İstanbul’u fethi sırasında İstanbul’da dört grup gayr-i Müslim bulunmaktaydı23. Bunlar Latinler, Ortodokslar, Ermeniler ve Yahudilerdi. Fatih fetihten sonra bu azınlıklara din, dil, gelenek ve göreneklerinde tamamen serbest hareket etme hakkını vermiştir24. Bu azınlıklar, sahip oldukları serbestîleri eğitim kurumları açmak maksadıyla da kullanmışlar ve ibadethanelerinin yanlarında din eğitimi veren küçük cemaat okulları açmışlardır. Bu okullar kiliseler, zenginler ve hayırseverler tarafından da desteklenmiştir. Bunlar, camilerin yanlarında kurulan mektep ve medreseler gibi her kilisenin yanında kurulmuş ve yaygınlaştırılmıştır. Başlangıçta din eğitimi veren ruhban okulu mahiyetindeki bu okullara zamanla laik eğitim-öğretim kurumları eklenmiştir.Zamanla sayıları artan bu okullar azınlıkların bağlı bulunduğu patrikhaneler veya hahamhaneler tarafından yönetilmiştir. Ancak İstanbul’un fethinden sonra İstanbul’da bulunan azınlıklardan Ermeni, Rum ve Yahudilerin ruhanî başkanlarının Osmanlı topraklarında bulunmasına karşın Katolik azınlıkların ruhanî başkanı Papa Roma’daydı. Artık Osmanlı tebaası olan Latin Katolikler bu sebeple İstanbul’da kendilerine bir ruhanî vekil seçmişlerdir. Bununla birlikte kiliselerinin idare işlerine bakmak üzere La Magnifica Communita di Pera adında bir de cemiyet kurmuşlardır25. Bu cemiyet İstanbul’daki Latin kiliseleri ve dolayısıyla bu kiliselerde kurulmuş programları, din dersleri ve kıraatten ibaret olan okullardan sorumlu olmuştur. Fakat cemiyet kiliselere ait işlerde de, sürekli papalıkla bir haberleşme içerisinde olmuştur. Öte yandan 1623’te Müslüman olmayan ülkelere misyoner gönderme işini düzenlemek ve geliştirmek maksadıyla kurulan Papalık Propaganda Dairesi, 1655’te İstanbul’a bir papa vekili ihdas ederek bu cemiyetin Latin Katolik kiliselerine ait işlerine son 23 Süleyman Büyükkarcı; Osmanlı Devleti ve Cumhuriyet Türkiye’sinde Yabancı Okullar, Konya 1996, s.30. 24 Ersoy Taşdemirci; “Osmanlı İmparatorluğu’nda Azınlık Okulları ve Yabancı Okullar”, Türk Yurdu Dergisi, C.10, Kayseri 1990, s.45. 25 Polvan, 1952, s.63. 61 vermiştir. İstanbul’da bulunan bütün Katolik ruhanileri böylece papa vekiline, dolayısıyla Papa’ya bağlanmıştır26. Bununla birlikte Fransa, Kapitülasyonların kendisine sağladığı dinî bir takım imtiyazları da kullanarak, Latin Katolik cemaatini ve okullarını kendi himayesine almaş ve bu okulların yönetiminde söz sahibi olmuştur. 3.2.3.2. Azınlık Okullarının Tesis ve Finansmanında Katolik Misyonerlerinin Rolü Azınlık okullarının tesis ve finansmanında misyoner Katolik tarikatlarının ve onların mensubu bulunduğu devletlerin rolü olmuştur. İstanbul’un fethinden sonra İstanbul’da bulunan Katolik Latin cemaati ve bunlara bağlı okullar zamanla, zamanın Katolik devletlerinin himayelerine girmişler ve onlardan malî destek görmüşlerdir. Ermeni ve Yahudi okullarının tesis ve finansmanında yine Katolik devletler, misyoner teşkilatları ve azınlıklar tarafından kurulmuş teşkilatların önemli rolü olmuştur. Bu teşkilatlardan birisi Mihitarist teşkilatıdır. Bu teşkilat Sivaslı bir Ermeni Katolik rahibi olan Mekhitar tarafından kurulmuştur. Bu teşkilatın amacı, “Ermeni dilini işler kılmak, Ermeni eserleri ucuz fiyatla halka yaymak, Batı dillerindeki önemli eserleri Ermenice’ye tercüme etmek ve Ermenileri Roma (Katolik) Kilisesi ile birleştirerek yalnızlıktan kurtarmaktı27.” Bu teşkilat zamanın Katolik devletleri ve teşkilatları tarafından destek görmüştür. 3.2.3.3. Azınlık Okullarının Eğitim Kadrosunda Katolik Misyonerlerin Rolü Azınlık okullarında genellikle öğretmen olarak okulun bağlı bulunduğu kilisenin papazı görev yapmıştır28. Ancak Islahat fermanı ile bu okullarda görev alacak öğretmenlerin seçimi devlet denetiminde bir komisyona bırakılmıştır29. Bununla birlikte Katolik misyonerlerin İstanbul’da Katolik Latinlere ait kiliselerin yanında bulunan okullarda öğrencilere ders verdikleri bilinmektedir. 26 Polvan, 1952, s.64. 27 Mustafa Erdem; “Türkiye’de Azınlıklara Yönelik Misyoner Faaliyetleri”, Türkiye’de Misyonerlik Faaliyetleri, Ensar Neşriyat, İstanbul 2004, s.273-274. 28 Taşdemirci, 1990, s.45. 29 Hidayet Vahapoğlu; Osmanlı’dan Günümüze Azınlık ve Yabancı Okulları, Boğaziçi Yayınları, İstanbul 1992, s.71. 62 St. François tarikatına mensup Conventuel misyonerleri İstanbul’un fethinden önce ve sonra İstanbul’daki Latin Kiliselerinin yanında bulunan okullarda kilise ruhanî dairesinde oturan Latin ailelerinin çocuklarını okutmuşlar ve kilisede görev alacak çocukların yetiştirilmesi ile uğraşmışlardır30. 3.2.4. Katolik Misyonerlerin Açmış Olduğu Okulların Azınlıklara Etkileri 3.2.4.1. Katolik Misyoner Okullarında Eğitim Gören Azınlıkların Osmanlı Toplum Yapısındaki Yeri ve Çalışma Alanları Katolik misyonerler tarafından açılmış olan okullara din ve milliyet farkı gözetmeksizin öğrenci kabul edilmiştir. Genel olarak bu okullarda Ermeni Gregoryan, Ermeni Katolik, Ermeni Protestan, Rum Ortodoks, Latin Katolik ve Musevi azınlıklardan öğrenci öğrenim görmüştür. Öğrencilerin namuslu, zengin, tanınmış ailelerden olmalarına31 dikkat edilmiştir. Kapüsen misyonerleri tarafından 1629’da Beyoğlu’nda açılmış olan Saint Louis Dil Oğlanları Koleji’ne Latin Katolik öğrenciler kabul edilmiş ve buradan mezun olanlar elçilik ve konsolosluklarda tercüman olarak çalışabilmişlerdir32. Katolik misyonerler bu okullarda Hıristiyan çocuklarını talim ve terbiye ile tâbiiyetinde bulundukları unsura üstün bir hale getirmeğe33 çalışmışlar ve bu amaçla bunlardan bir seçkinler grubu oluşturmak için uğraşmışlardır. “Tam bir disiplinle idare olunan bu mekteplerde çocuklar çok çabuk ilerliyorlar, mektepten çıkar çıkmaz hepsi birer birer işe sahip oluyorlardı34.” Öğrenim ve eğitimlerinin tamamını veya bir kısmını Saint Benoît Koleji’nde tamamlayanlar daha sonra seçkin, yüksek memuriyetlere gelmişlerdir. 1892’deki bir istatistiğe göre bu okuldan mezun olanlardan en önemlilerinden bazılarının meslek grubuna göre dağılımı ve sayısal durumları şöyledir: 1- Türlü devletlere mensup altı konsolos 2- Beş büyükelçilik tercümanı veya kâtibi 3- Beş paşa 30 Polvan, 1952, s.164. 31 Polvan, 1952, s.164. 32 Haydaroğlu, 1993, s.110. 33 Ergin, 1977, s.812. 34 Ergin, 1977, s.776. 63 4- Bir büyükelçi 5- Bir Bulgar metropoliti veya başpiskoposu35. 3.2.4.2. Katolik Misyoner Okullarında Azınlıklara Verilen Eğitimin Önemi Katolik misyonerler tarafından açılmış olan okullarda azınlıklara verilen eğitimle onların millî duyguları uyandırılmaya çalışılmıştır. Bu okullar Ermeni ve Rum azınlıklara Latince, Fransızca, İtalyanca, İngilizce ile birlikte kendi dilleri Ermenice ve Rumca ile öğretimin yapıldığı, tarihlerinin öğretildiği ve millet olma şuurunun verildiği yerler olmuştur. Nitekim 1583 yılında İstanbul’a gelen Cizvit rahiplerinin arasında Rum asıllı bir rahibin de bulunması ve açtıkları okullara Rum çocuklarından öğrenci almaları, 1662 yılında sadece Rumlar için okul açmaları ve 1664 yılında bu okulda avam Rumcasıyla öğretim yapmaları; İzmir ve İstanbul’da öğretim yapan Katolik okullarının öğretim dillerinin arasında Rumcanın da olması dil yoluyla Yunanlılığın diriltilmesindeki ilk adımlar olmuştur36. 3.2.4.3. Katolik Misyoner Okullarında Azınlıkların Dinî Yönden Etki Altına Alınma Çalışmaları Yeryüzünde güçlü bir Hıristiyan topluluğu yaratma düşüncesinde olan Katolik misyonerler Osmanlı topraklarındaki Doğu Hıristiyanlarını Roma Katolik Kilisesi’ne dâhil etmek için uğraşmışlardır. Bunun için Katolik misyonerler tarafından açılmış olan okullarda Katolik misyonerler öncelikle Katolik mezhebine din kardeşi kazandırmaya çalışmışlardır. Belin, Filles de la Charité rahibeleri tarafından Çukurbostan Saint Joseph Yatısız Kız Okulu’ndan bahsederken, “Birkaç öğrenci Katolik olmuşsa da yazık ki pek azdır37” demesi bu okullarda Katolik mezhebine din kardeşi kazandırmaya verilen önemi göstermektedir. 35 Polvan, 1952, s.166. 36 Nahid Dinçer; Yabancı Özel Okullar, İstanbul 1970, s.61–62. 37 Polvan, 1952, 147. 64 Bu konuda Nurettin Polvan da Saint Benoît Koleji’nden bahsederken şunları söylemektedir: “Kilise okulları esasen Katolik olan Latin çocuklarının mezheplerine bağlı kalmalarına çalışırken Cizvitlerin Saint Benoît Okulu bu dar amaçla yetinmiyor, Katolik mezhebinden olmayanlara da bu mezhebi öğretmek, onlar arasında bu mezhebi yaymak gibi şümul sahası geniş bir hedef güdüyordu38.” 3.2.4.4.Katolik Misyoner Okullarında Azınlıkların Siyasî Yönden Etki Altına Alınma Çalışmaları Katolik misyonerler tarafından açılan okullarda azınlıklara verilen eğitimle, onlara toplumda önemli bir statü kazandırmak ve onları ülkenin idaresinde etkili bir rol oynayacak duruma getirmek ve böylece Osmanlı İmparatorluğu’nda Fransa, İtalya ve Avusturya gibi Katolikliği himaye eden devletlere siyasî destek veren yandaş gruplar oluşturmak amacı güdülmüştür. Fransız Eğitim Bakanlığı yapmış olan Victor Durry: “Bizim şarkta menfaatlerimiz var. Bu menfaatlerin tesisi için, Garp Medeniyeti’ni Osmanlı toplumuna sokmalıdır. Bu da maarif yoluyla ve okul açmakla olur39.” demektedir. Bu sebeple Katolik misyonerler tarafından açılan bu okullar, Katolik misyonerlerin mensubu bulunduğu Fransa ve İtalya gibi ülkelerin eğitim sisteminin ve hayat anlayışının hâkim bulunduğu yerler olmuştur. Yine bu okullar vasıtasıyla Katolik misyonerler kendileri gibi inanan ve düşünen gruplar yetiştirebilmişlerdir. Maurice Pernot adlı bir muhabir Fransız misyonerlerce açılan bir okulu değerlendirirken şöyle söylemektedir: “Çocukların hepsi dilimizi konuşur, metotlarımıza göre yetiştirilir. Bizim esprimizle meşbudurlar... Bunlar çeşitli memleketlerde Fransız nüfusunun mükemmel vasıtaları oluyorlar40.” 38 Polvan, 1952, s.177. 39 Ertuğrul, 2002, 278. 40 Tozlu, 1991, s.291–292. 65 II. Abdülhamit döneminde devlet ricalinin de “misyonerler nereye girseler ayakları altında Fransız tohumu biter41” düşüncesi içerisinde olmaları bu düşünceyi kanıtlar niteliktedir. 41 Süleyman Kanî İrtem, Şark Meselesi Osmanlı’nın Sömürgeleşme Tarihi, Temel Yayınları, İstanbul 1999, s.281–282. DÖRDÜNCÜ BÖLÜM 4. KATOLİK MİSYONER OKULLARINI DENETİM ALTINA ALMA ÇABALARI Katolik misyonerleri Osmanlı topraklarında istedikleri yere, istedikleri sayıda ve nitelikte genellikle izinsiz olarak birçok okul açmışlar, diledikleri gibi yönetmişler ve amaçlarına uygun olarak teşkilatlandırmışlardır. Bu rahatlıkla şu faktörler etkili olmuştur: 1. 1604, 1673 ve 1740 tarihli kapitülasyonlarla Fransa’ya ticarî imtiyazlarla birlikte bir takım dinî serbestîlerin de tanınması. 2. Fransa, İtalya, Avusturya gibi devletlerin Osmanlı tebaasındaki Katolik azınlıkları himaye etme politikası. 3. Osmanlı İmparatorluğu’nun güçlü dönemlerinde, bu okulların tehlikesini fark edememesi. 4. Bu okulların tesisi, idaresi ve denetimi hakkında hukukî boşlukların bulunması ve bu boşluklardan yararlanılarak izinsiz bir çok okul açılması. Bütün bu faktörlerin etkisiyle Osmanlı İmparatorluğu’nda Katolik misyoner okullarında 19. yüzyılın ikinci yarısında sayıca büyük bir artış gözlenmiştir. Osmanlı İmparatorluğu da hem bu artışı hem de bu okulların faaliyetlerini denetim altına alabilmek maksadıyla bazı tedbirler almıştır. 4.1. KATOLİK MİSYONER OKULLARI İLE İLGİLİ 19. YÜZYILDA ÇIKARTILAN NİZAMNAMELER Osmanlı İmparatorluğu’nda Katolik misyoner okullarını bağlayıcı ilk nizamname 1869’da çıkarılan Maarif-i Umumiye Nizamnamesi’dir. Buna karşın 1865 tarihli bir Gümrük Nizamnamesi’nde bu okullar hakkında bazı uygulamalara dolaylı yoldan 67 değinilmiştir1. Nizamname Latin Katolik cemaatinin muhtelif mezheplerine ait bütün manastır, okul, eczane ve yetimhanelerin dışarıdan getirdikleri bütün malları için bir gümrük muafiyeti sağlamaktadır2. Nizamname layihasında, Latin cemaati adı altında özellikle Katoliklere ait okullar için gümrük uygulamasında bir sınırlandırmanın ve nizamların olması gerektiği vurgulanmıştır. Bu ifadeler şöyledir: “Mine’l-kadim Latin mezhebinde bulunan cemaat-ı muhtelifeye ita kılınmış olan imtîyazattan en başlıcası kiliseleriyle rehabin mektepleri ve hayrat ve hastaneleri ve imaretler misillü emakinin iradesine muktezî olan bir senelik eşyanın ta’yin olunmuş olan kıymeti üzerine lazım gelen gümrük rüsûmat muafiyeti olup bunun tecdîd ve ibkası saltanatı seniyyenin avatıf-ı şamile ve müsellimesi iktizasından olmasıyla beraber bazı hudud ve nizamatın tayın ve ittihaz-ı lazımeden bulunduğuna bina’en olbabda kaleme alınmış olan nizamname lâyihası manzur-u dekayık-ı mevfur Cenab-ı şehinşahı buyurulmak için3...” Kapsamlı bir şekilde hazırlanmış olan bu nizamnamenin Katolik Latin cemaatine tanınan muafiyetlerden okullarla ilgili olan kısımları şunlardır: “Kilise tezyinatına ve icrayı ayine mahsus ve sabıkı vecihle Kaffe-i Gümrük rüsumatından muaf olup kıymetleri cihetle ikinci üçüncü bendlerde zikrolunan manastır ve rehabin mektepleri ve hastane ve hayrat eczahane ve eytamhane ve harici ve dahili nam ile meccanen Sıbyan ta’lim ve terbiye olunan mektepler ve ımaratların levazımatı seneviyesi sınıfına dahil olmayan eşya yani... arğanun ve armonyum ve liturya kitapları ve kassayid mecmuaları ve kilise musikisi notlarıyla kilise ve manastırlar ve mekatib-i truhaniye ve umur-u dinîye tahsiline mahsus bulunan mektepler için Avrupa’dan celbolunan ve memaliki mahruse-i şahanede bulunan büyük manastırlarda tab olunarak memalik-i mahrusenin sair maallerine irsal kılınan bil cümle kitaplar... gerek arazi-i mukaddese ve Jezvit ve Lazarit ve Hıristiyan mekteplerinin Frér nam rahipleri ve Kapusen ve Dominiken ve kadim-Latin ve turuk-u muhtelifeden bulunan Fransisken manastırları ve gerek Sörde Şariteler ve Jusef ve Kudüs-ü şerif rahibeleriyle iş bu bendde 1 İlknur Polat Haydaroğlu; Osmanlı İmparatorluğu’nda Yabancı Okullar, Ocak Yayınları, Ankara 1993, s.18. 2 Şamil Mutlu, Osmanlı Devleti’nde Misyoner Okulları, Gökkubbe Yayınları, İstanbul 2005, s.22. 3 B.O.A, İrade Hariciye, No:11907. 68 isimleri mezkûr olmayan sair Kâffe-i Latin turuk ruhbaniyesi gümrük rüsûmat-ı muafiyetinden müstefid olacaklardır. Rehabin mektepleri ve hastane muhtacin ve fukaradan bulunan hastegâne meccanen icra-i tedavi olunan eczahaneler ve eytamhaneler ve dahili ve harici namı ile meccanen fukara çocuklara ta’lim ve terbiye olunan mekatib ve imarâtlar misillü emakenin kaffesi veyahut bazıları ikinci bende zikrolunmuş olan manastırlara merbut bulunmuş olduğundan veyahut bulunabileceklerinden bunların herbirine dahi manastır rahiblerine ita olunduğu misillü taraf gümrükten başkaca bir muafiyet verilmesi iktiza eder. Şöyle ki evvelâ mekatip-i ruhbaniyede bulunan herbir şakirdin idaresine muktazî olup, kıymeti nihayet senevi binsekizyüz kuruş i’tibar olunan eşya resmi gümrükten muaf olacaktır. Gerek kiliselerde ve gerek manastırlara ve rehabin mekteblerine ve hastahanelere ve fukara eczahanelerine ve dâhili ve harici namı ile meccanen etfal ta’lim ve terbiye olunan mekteplere ve imaratlara mahsus olan sandıkların memaliki Mahruse-i Şahane iskelelerinden birine vusullarında işbu iskelelerde bulunan başrahib veyahut rahibe tarafından mezkûr sandıkların hangi kilise ve cemaat ve mezhebe ve manastıra müteallık olduklarını mübeyyin Fransa Konsoloshanesine bir istid’aname irsal olunacak ve mezkur konsoloshane dahi iş bu istid’anameyi tasdik ve kendi mührü ile temhir eyledikten sonra rüsümat nazırına göndermeğe mecbur olacaktır4”. Gümrük Nizamnamesi’nden sonra Katolik misyoner okullarını bağlayıcı en önemli nizamname 1869 tarihli Maarif-i Umumiye Nizamnamesi’dir. Bu nizamname ile azınlıkların ve yabancı devletlerin Osmanlı topraklarında okul açmaları belirli şartlara bağlanmıştır. Bu şartlardan en önemlisi ihtiyaç şartıdır. Buna göre okullar ancak ihtiyaç duyulduğu takdirde açılabilecekti. Bununla birlikte okulun kurulacağı arsanın özellikleri okul binası, kurucu ve öğretim kadrosu ile ilgili bilgilerinde tespit edilmesi şartı koşulmuştur5. Ayrıca okulun kurulacağı mahalledeki gayr-i Müslim nüfusun belirlenmesi istenmiştir. 4 B.O.A, İrade Hariciye, No:11907. 5 Ekmettin İhsanoğlu; “Osmanlı Eğitim ve Bilim Kurumları”, Osmanlı Medeniyeti Tarihi, C.1, İstanbul 1999, s.360. 69 Bütün bu şartlar yerine getirildikten sonra Maarif Nezareti’nden okulun açılabilmesi için ruhsat alınması şartı getirilmiştir. Okul açıldıktan sonra okul binalarının onarılması ve genişletilmesi için de ruhsat alınması istenmiştir. Ancak Maarif-i Umumiye Nizamnamesi ile öngörülen sistem yabancı devletlerin nizamnameyi “teoriden pratiğe geçememiş bir belge olmaya mahkûm edecek davranışlar içinde6” olmaları nedeniyle tam olarak başarıya ulaşamamıştır. 1893 yılında Maarif Nazırı Zühtü Paşa Padişaha sunduğu bir raporla azınlık ve yabancı okulları ile ilgili olarak çıkartılan nizamnamelerin uygulanmadığını belirtmiştir7 . Yine 1886’da bütün azınlık ve yabancı okulları teftiş etmek, ruhsatsız olarak yabancı okulların açılmasını önlemek öğretimin doğru ve hükümete zarar vermeyecek bir şekilde yapılmasını sağlamak, programlar dışında dille veya yazılı olarak ders verilmesine veya telkinde bulunulmasına izin vermemek amacıyla8 Maarif Nezaretine bağlı olarak Mekatib-i Ecnebiye ve Gayr-ı Müslime Müfettişliği kurulmuştur. Katolik misyoner okullarını bağlayıcı bir diğer ferman 1896’da çıkarılan Vilayât-ı Şâhâne Maarif Müdürlerinin Vezâifini Mübeyyin Talimat’tır. Buna göre gayr-ı Müslim okullarında Türkçe dersleri öğretim kapsamına alınmış ve bu okullara masrafları devlet tarafından karşılanmak üzere Türkçe öğretmenlerinin tayin edilmesi kararlaştırılmıştır9. Fakat bu karar azınlık ruhanî reislerinin, Avrupa devletlerinin ve misyoner gruplarının karşı koyması nedeniyle tam olarak uygulanamamıştır. Neticede Katolik misyoner okullarını da bağlayıcı 19. yüzyılda çıkartılan bütün bu nizamnamelerle, azınlık ve yabancı okullar üzerinde elde edilmek istenen denetim sağlanamamıştır. 6 Haydaroğlu, 1993, s.31. 7 Haydaroğlu, 1993, s.32. 8 Hasan Ali Koçer; Türkiye’de Modern Eğitimin Doğuşu ve Gelişimi (1773-1923), Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul 1999, s.158. 9. Süleyman Büyükkarcı; Osmanlı Devleti ve Cumhuriyet Türkiye’sinde Yabancı Okullar, Konya 1996, s.45. 70 4.2. 1901 TARİHLİ MİDİLLİ HADİSESİ VE OSMANLI İMPARATORLUĞU’NDA BULUNAN FRANSIZ OKULLARININ RESMEN TANINMASI Midilli Hadisesi 1901’de Fransa’nın kısa bir süre için de olsa Midilli Adası’nı işgal etmesidir. 7 Kasım 1901 tarihinde Fransız donanmasına bağlı askerlerin Midilli Adası’na çıkarak gümrük gelirlerine el koymasıyla10 meydana gelen hadisenin sebebi Lorando ve Tobini alacakları meselesi olmuştur. Lorando ve Tobini alacakları meselesi bir Fransız bankeri olan Lorando’nun 1875’te Osmanlı Nafia ve Maliye Nezareti’ne vermiş olduğu 85 bin liralık borcu ile Aristidi Tabini’nin elinde bulunan tahvillerini tahsil için mahkemeye başvurdukları halde Osmanlı İmparatorluğu’ndan alamaması üzerine Fransız hükümetine başvurmasıyla ortaya çıkmıştır11. Fransız hükümeti, Osmanlı İmparatorluğu’ndan Lorando ve Tobini’ye ait, zamanında ödenmediği için de 504 bin liraya kadar yükselen borcun derhal ödenmesini, aksi halde İstanbul’daki elçisini geri çekeceğini bildirmiştir. Osmanlı İmparatorluğu her ne kadar borçların ödenmesini kabul etmişse de Fransız hükümeti elçisini geri çekmiş ve yeni isteklerde bulunmuştur12. Bu istekler genel olarak Osmanlı topraklarında bulunan ve Fransa’nın hamiliğini yaptığı, şahıs veya cemaatler tarafından idare olunan okullarının mevcudiyetlerinin Osmanlı İmparatorluğu tarafından resmen kabul edilmesi fikrine yoğunlaşmıştır. Fransız hükümeti isteklerinin kabul edilmemesi halinde zor kullanacağını da belirtmiş, 7 Kasım 1901’de Fransız donanması Midilli Adası’na asker çıkartmıştır. Bu durum Osmanlı İmparatorluğu’nun, Fransız hükümeti’nin isteklerini kabul etmesi ile 11 Kasım 1901 tarihinde son bulmuştur13. Böylelikle Fransız hükümeti, Osmanlı İmparatorluğu’na, Osmanlı topraklarının hemen her köşesinde bulunan ve çoğu ruhsatsız olarak faaliyet gösteren Fransa himayesindeki 259 okul 354 müessesesinin mevcudiyetini resmen kabul ettirmiştir. Şamil Mutlu, 1901’de Osmanlı İmparatorluğu tarafından mevcudiyeti resmen kabul edilen Fransız 10 Mutlu, 2005, s.154. 11 Mutlu, 2005, s.151. 12 Süleyman Kanî İrtem; Şark Meselesi Osmanlı’nın Sömürgeleşme Tarihi, Temel Yayınları, İstanbul 1999, s.218-221. 13 Mutlu, 2005, s.154. 71 okullarının tam listesini vermiştir. Buna göre bu okulların yerleri ve sayısal durumları şöyledir14: Bulunduğu Yer Sayısı İstanbul Vilâyeti 47 Kastamonu Vilâyeti 6 Edirne Vilâyeti 8 Selanik Vilâyeti 11 Manastır Vilâyeti 23 Hüdâvendigâr Vilâyeti 6 Konya Vilâyeti 19 Cezayir-i Bahr-i Sefîd Vilâyeti 6 Adana Vilâyeti 8 Ankara Vilâyeti 3 Sivas Vilâyeti 8 Trabzon Vilâyeti 5 Erzurum Vilâyeti 2 Van Vilâyeti 4 Diyarbakır Vilâyeti 6 Mamuratülaziz Vilâyeti 6 Halep Vilâyeti 19 Suriye Vilâyeti 24 Beyrut Vilâyeti 33 Musul Vilâyeti 6 Basra Vilâyeti 2 14 Mutlu, 2005, s.155–165. 72 Bulunduğu Yer Sayısı Bağdat Vilâyeti 2 Yemen Vilâyeti 1 Trablusgarb Vilâyeti 2 4.3. BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI’DAN ÖNCE KATOLİK MİSYONER OKULLARININ DURUMU 4.3.1. 1913 Tarihli Osmanlı-Fransız Antlaşması 1901 tarihinde Fransa Osmanlı İmparatorluğu’na kendi himayesindeki okul ve diğer müesseselerin mevcudiyetini resmen kabul ettirdikten sonra bunların sayısını 1913’e kadar ikiye katlamıştır. Bu sebeple Fransa 1901 tarihinde Osmanlı İmparatorluğu tarafından mevcudiyetleri resmen tanınan okul ve diğer müesseselerin listesine yenilerini eklemek amacıyla harekete geçmiştir. Fransa, 1901’den 1903’e kadar Osmanlı topraklarında kurduğu okul ve diğer müesseseleri 18 Aralık 1913 tarihinde Fransa’nın İstanbul büyükelçisi Maurice Bompard ile Osmanlı sadrazamı Said Halim Paşa arasında imzalanan Osmanlı-Fransız antlaşması ile Osmanlı İmparatorluğu’na resmen kabul ettirmiştir15. Bu antlaşmanın birinci maddesi Osmanlı Hükümeti’nin Fransa himayesindeki okullar hakkında uygulamayı kabul ettiği muameleyi belirtmektedir. Antlaşma imzalandığı sırada Osmanlı topraklarında mevcut Fransa himayesindeki okullar incelenmiş ve varılan sonuca göre kabul ve tasdik olunanlar hakkında bir liste hazırlanmış ve antlaşmaya eklenmiştir16. Bu antlaşmayla tanınan (9 laik okul hariç) Fransız okullarının sayısı Kenan Okan’a göre İstanbul’da 43’tür. Bu okulların yerleri ve sayıları şöyledir17: 15 Mutlu, 2005, s.167–169. 16 Kenan Okan; Türkiye’deki Yabancı Okullar Üzerinde Bir İnceleme, Millî Eğitim Bakanlığı Araştırma Koordinasyon Dairesi Yayınları, Ankara 1971, s.5. 17 Okan, 1971, s.3. 73 Semt Sayısı Semt Sayısı Pangaltı 3 Yeşilköy 3 Şişli 4 Bebek 2 Feriköy 2 Üsküdar 2 Beyoğlu 8 Haydarpaşa 2 Aynalı Çeşme 1 Kadıköy 6 Galata 3 Fenerbahçe 3 Kumkapı 2 Büyükada 1 Bakırköy 1 Bu antlaşmayla tanınan (laik okullar hariç) İstanbul’daki Fransız okulların isimlerini Osman Ergin şöyle vermiştir18: Pangaltı’da : Notr Dam dö Siyon Pansiyonası Notr Dam dö Siyon Orfelinave Uvruvarı Notr Dam dö Siyon Meccani Mektebi Şişli’de : Profesiyonel dö garson dö la Pe Meccani Mektebi Hıristiyan Frerler Mekteplerinin Meccani Mektebi Orfolina dö Lopital dö la Pe Ekol de fiy e Uvruvar dö la Pe Feriköy’de : Ekol de Fiy de sör Jéorijiyenn Hıristiyan Frerler Mekteblerinin Sen Jan Krizostom Koleji Beyoğlu’nda: Ekol de Uvruvar de sör dö Şarite Hıristiyan Frerler mekteblerinin Sen Jan Batist Mektebi Hıristiyan Frerler mekteblerinin Sen Mişel Koleji Kolejde Seminer Sen Lui de Kapüsen 18 Osman Ergin; Türkiye Maarif Tarihi, C.1-2, Eser Matbaası, İstanbul 1997, s.774-775. 74 Sen Elizabet de Sör Fransisken Mektebi Sör Fransisken Orfelinası Sör dö Şarite’lerin Mektep ve Orfelinası Per Jeorijiyen Sen Josef Mektebi Aynalıçeşme: Ekol de sör Fransisken Galata’da : Sen Piyer de Frer de zekol kretiyenn Mektebi Sen Benuva Lazarist Mektebi Ekol e uvruvar dö la providans de sör dö Şarite Kumkapı : Per Asompsiyonist Koleji Sör Asompsiyonist Koleji Bakırköy : Frer Marist Mektebi Yeşilköy : Ekol de per Kapüsen Ekol de Frer Marist Ekol de Sör Fransisken Bebek :Ekol de Lazarist Ekol e uvruvar de Sör Şarite Üsküdar : Ekol de Frer Marist Ekol e uvruvar de Sör Şarite Haydarpaşa : Sör Asompsiyonistlerin Koleji ve Uvruvarı Hıristiyan Frerler Mekteblerinin Sen Lui Koleji Kadıköy : Öt Etüd Oriyantal de Per Asompsiyonistlerin Enstitüsü Per Asompsiyonist Meccani Mektebi Notr Dam dö Siyon Kolej ve Orfelinası Ekol de Sör Fransız dö Lurd Hıristiyan Frerler Mekteblerinin Sen Josef Koleji 75 Hıristiyan Frerler Mekteblerinin Ticari Enstitüsü Fenerbahçe : Hıristiyan Frerler Mekteblerinin Meccani Mektebi Seminer de Per Asompsiyonist Sör Asompsiyonist Mekteb ve Uvruvarı Büyükada : Per Fransisken Mektebi Şamil Mutlu’ya göre, 18 Aralık 1913 tarihi Osmanlı-Fransız Antlaşması ile Osmanlı İmparatorluğu’nda bulunan 500’ün üzerinde Fransız okulu ve bu sayının çok daha üzerindeki diğer Fransız müessesesinin varlığı resmen kabul edilmiştir. Mutlu, antlaşmaya göre Osmanlı İmparatorluğu’nda mevcudiyeti resmen tanınan okulların yerleri ve sayısal durumları hakkında şu bilgileri vermektedir19: Bulunduğu Yer Sayısı Adana Vilâyeti 16 HalepVilâyeti 36 Edirne Sancağı 9 AnkaraVilâyeti 10 Bağdat Vilâyeti 4 Basra Vilâyeti 8 Beyrut Vilâyeti 84 Biga Sancağı 1 Bitlis Vilâyeti 5 Hüdâvendigâr Vilâyeti 8 Kastamonu Vilâyeti 2 İstanbul Vilâyeti 76 Suriye Vilâyeti 62 DiyarbakırVilâyeti 6 19 Mutlu, 2005, s.170–192. 76 Bulunduğu Yer Sayısı Erzurum Vilâyeti 2 Cezayir-i Bahr-i Sefid Vilâyeti 7 Kuds-i Şerîf Vilâyeti 80 Konya Vilâyeti 3 Mamuratülaziz Vilâyeti 13 Musul Vilâyeti 7 Sivas Vilâyeti 20 İzmir Vilâyeti 31 Trabzon Vilâyeti 5 Van Vilâyeti 6 Yemen Vilâyeti 1 18 Aralık 1913 tarihli Osmanlı-Fransız Antlaşması hem Kapitülasyonların Osmanlı İmparatorluğu tarafından kaldırılması hem de Birinci Dünya Savaşı’nın başlaması nedeniyle geçerliliğini yitirmiştir. 4.3.2.Kapitülasyonların Kaldırılması Ve Yabancı Devletlere Ait Okulların İşgali Osmanlı İmparatorluğu 1 Ekim 1914 tarihinden geçerli olmak üzere 9 Eylül 1914 tari- hinde Avrupa devletlerine vermiş olduğu bir nota ile malî ve idarî bütün Kapitülasyon- ları kaldırdığını açıklamıştır. Kapitülasyonlar kaldırılırken azınlık ve yabancı okulları da Maarif Nezareti’ne bağlanmıştır. Savaş durumu nedeniyle buna itiraz edilememiştir20. 20 İhsanoğlu, 1999, s.36. 77 Osmanlı İmparatorluğu 18 Kasım 1914 tarihinde de yabancı devletlere ait müesseselere el koymak üzere bir zabıtname hazırlatmıştır. Bu zabıtname gereğince Osmanlı İmparatorluğu yabancılara ait manastır, okul ve diğer müesseselere el koymuştur. Okul ve manastır gibi diğer bütün müesseselerin işgali sırasında özelikle Papalık Fransa himayesinde bulunan bazı Katolik tarikatlara bağlı okulların kendi himayesinde olduğunu söyleyerek bunların işgallerini engellemek istemiştir21. 4.4. BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI’NDA VE SONRASINDA KATOLİK MİSYONER OKULLARININ DURUMU 4.4.1. 1915 Mekatib-i Hususiye Talimatnamesi Kapitülasyonlar kaldırılmasından sonra Maarif Nezareti bütün yabancı okullarla ilgili bir takım düzenlemede bulunmuş ve 1915’te Mekatib-i Hususiye Talimatnamesi’ni yayınlamıştır. Bu talimatnameye göre masrafları şahıslar, hükümetçe tanınmış cemiyet ve şirketler tarafından karşılanan ve açılan okullar22 özel okul olarak tanımlanmış; özel okulların ancak ruhsatname ile açılabileceği belirtilmiştir23. Ruhsatın alınabilmesi için okulun kurucuları yetkililere dilekçe vermek zorunda kalmıştır. Bu dilekçede, okulun kurucusuna dair bilgiler, okulun derecesi, nerede inşa edileceği, masraflarının nasıl karşılanacağı ve eğitim zamanı gibi hususların belirtilmesi zorunlu kılınmıştır24. Aynı talimatname ile yabancıların okul açabilmesi için okul açacakları yerde resmî kayıtlarda okul açılmasını gerektirecek sayıda nüfuslarının olması ve o ülkenin de kendi topraklarında Osmanlı tebaasının okul açmasına izin vermesi şartlarına bağlanmıştır25. Ayrıca Türkçe’den başka dilde öğretim yapan okullarda Türkçe, Osmanlı Tarihi ve Coğrafyası mecburi olup Türk öğretmenler tarafından Türkçe olarak okutulmasına karar verilmiştir26. 21 Mutlu, 2005, s.41. 22 Mutlu, 2005, s.42. 23 Büyükkarcı, 1996, s.46. 24 Mutlu, 2005, s.43. 25 Büyükkarcı, 1996, s.47. 26 Koçer, 1992, s.207-208. 78 Ancak Birinci Dünya Savaşı sonrasında Osmanlı İmparatorluğu’nun parçalanması sebebiyle savaş sonunda işgal edilen topraklardaki azınlık ve yabancı okulları kontrol dışı kalmıştır. İşgaller devam ederken yabancı okullarda çalışanlar kendi bölgelerindeki işgal kuvvetlerine her türlü yardımı esirgememişler ve kendi okul binalarını işgal kuvvetlerinin emirlerine vermekten de kaçınmamışlardır27. 4.5. MİLLÎ MÜCADELE’DE KATOLİK MİSYONER OKULLARININ DURUMU Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti ile Fransa devleti arasında 20 Ekim 1921 tarihinde Ankara’da yapılan Ankara Antlaşması’nda Fransız yabancı okulları söz konusu olmuş, bunlar hakkında daha önce 1913 yılında imzalanmış olan Osmanlı- Fransız Antlaşması’ndaki hükümler esas alınarak mevcudiyetleri kabul edilmiştir28. 4.6. LOZAN ANTLAŞMASI’NDA KATOLİK MİSYONER OKULLARININ DURUMU Lozan Antlaşması çerçevesinde yabancılara ait bilim, din ve yardım kurumlarının dinî telkinlerde bulunmaması, dışarıda kötü propaganda yapmaması, Türk dilini, Türk tarihini ve coğrafyasını okutması, Türk vatanını sevmesi ve sevdirmesi, devletin genel kanunlarına tabi olması şartıyla çalışmalarına devam etmeleri kabul edilmiştir29. Fransa, İtalya ve İngiltere’ye ait yabancı okulların Lozan Antlaşması’nda tanınması delegelerin karşılıklı mektuplarıyla olmuştur. Türk delegasyonu başkanı İsmet Paşa, yabancı kurumlar sorunu ile ilgili Fransa, İtalya ve İngiltere baş delegelerine birer eş mektup yazmıştır. 24 Temmuz 1923 tarihli mektup şöyledir: “Lozan Konferansı’nda Fransız Cumhuriyeti Temsilcisi Sayın General Pelle Ekselans, 27 Hidayet Vahapoğlu; Osmanlı’dan Günümüze Azınlık ve Yabancı Okulları, Boğaziçi Yayınları, İstanbul 1992, s.212. 28 Osman Ergin; Türkiye Maarif Tarihi, C.5, Eser Matbaası, İstanbul 1977, s.2084. 29 Vahapoğlu, 1992, s.139. 79 Lozan’da bugün imzalanan Oturma Sözleşmesi’ne dayanarak ve bu sözleşmeye eklenmesi öngörülen açıklamanın yerine mektupların geçmesi yolunda birinci komitenin 19 Mayıs 1923 günlü oturumunda alınmış olan karar uyarınca, Türk Hükümeti’nin, Türkiye’de 30 Ekim 1914 gününden önce varlığı tanınmış Fransa’ya bağlı din, öğretim, sağlık ve yardım kurumlarının (Oeuevres religieuses, scolaires et hospitalliéres ainsi que des Institutions d’Assistance) bu varlıklarını gene tanıyacağını ve Barış Anlaşması’nın bugün imzalandığı sırada Türkiye’de edimsel olarak yaşayan benzeri öbür Fransız kurumlarının durumlarını yasalara uygun biçime getirmek üzere anlayışla inceleyeceğini, Hükümet’in adına açıklamakla onur duymaktayım. Her türlü parasal yüküm bakımından yukarıda sözü geçen kurumlar, benzeri Türk kurumları ile tam eşit bir işlem görecek ve onlara ilişkin kamu düzeni hükümleri ile yasalara ve yönetmeliklere bağlı tutulacaklardır. Bununla birlikte, şurası kararlaştırılmıştır ki, Türkiye Hükümeti iş bu kurumların çalışma koşullarını ve okullar konusunda, öğretimlerinin gereği olan kuruluş biçimlerini (Organization pratique de leur enseignement) göz önünde tutacaktır. Ekselans, en derin saygılarının güvencesini kabul buyurmanızı dilerim30.” Buna göre Fransızlara ait ve 30 Ekim 1914 tarihinden önce varlıkları tanınmış olan din, öğretim, sağlık ve yardım kurumları tanınmıştır. Lozan Antlaşması’nda Fransa’ya ait bu kurumlarla beraber İtalya ve İngiltere’ye ait 30 Ekim 1914 tarihinden önce varlığı tanınmış olan din, öğretim, sağlık ve yardım kurumları tanınmıştır31. Lozan Antlaşması’na bağlı olarak verilen bu mektuplar 13 Ağustos 1931 tarihine kadar geçerliliğini korumuş bu tarihten sonra da öngörülen kanunlara aykırı hareket etmeyen okullara izin verilmiştir32 . Bu arada, yeni kurulan Türkiye Cumhuriyeti çıkardığı kanunlarla eğitime bir nizam getirme yoluna gitmiştir. Bu doğrultuda Türkiye’de hükümet tarafından 3 Mart 1924’de 30 İsmail Soysal; Türkiye’nin Siyasal Antlaşmaları, Cilt 1, Ankara 1983, s.164. 31 Vahapoğlu, 1992, s.139. 32 Ayten Sezer; Atatürk Dönemi’nde Yabancı Okullar (1923–1938), Türk Tarih Kurumu, Ankara 1999, s.16. 80 Tevhid-i Tedrisat Kanunu kabul edilmiş ve uygulamaya konulmuştur. Buna göre okullarda her türlü dinî sembol ve işaretler yasaklanmıştır. Bütün ders kitaplarından bu gibi resim ve sembollerin çıkarılması istenmiştir. Bununla birlikte okullarda dinî öğretim ve propaganda yasaklanmıştır33. Buna en büyük tepki yine Fransa’dan gelmiştir. Fransız Hükümeti bu uygulamaları şiddetle protesto etmiştir. Osman Ergin Fransa’nın bu protestosu’nu 24 Mart 1340 tarihli Vatan Gazetesi’nden şöyle aktarmaktadır: “Papaz mekteplerinin seddi üzerine Fransız mümessili Mösyö Juse Gürelli tarafından Doktor Adnan Bey’e protestoyu mutazammın bir nota tevdi edildiğini yazmıştır. Bu notanın Fransız gazetelerinde intişar eden metni aynen şudur: Hükûmeti Metbuamdan aldığım emir üzere 12.000 talebe mevcut bulunan 38 Fransız mektebinin seddinî protesto ediyorum. Ankara itilâfnamesine ve Lozan Muahedenamesine bir tecavüz teşkil eden bu seddin avakıbi hakkında Türk Hükümetinin kemali ehemmiyetle nazarı dikkati celbe memurum. Fransız Hükûmeti, Fransız mekteplerinin idarei müstakbelesi hakkında Türkiye ve Fransa hükûmetleri arasında mukâlemat tecelli ettiği bir dadika Mekteplerin Türk memurları tarafından seddedilmesi daha az kabili tahammül olduğu zannındadır34.” Fransa’nın bütün protestolarına rağmen alınan kararlara uymayacağını açıklayan Fransız okulları belirlenen şartları yerine getirinceye kadar kapatılmıştır. Osman Ergin, Maten Gazetesi’nin İstanbul muhabirinin kapatılan bu okullar hakkında yazdığı mektubu da şöyle aktarmaktadır: “Kovanlarından tecrit edilmiş arılar gibi beş gündenberi binlerce çocuk Beyoğlu caddelerinde endişenak geziniyorlar. Endişeli çehrelere ve bazen ağlamış gözlerle mektepleri etrafında dolaşıyorlar ve bunlardan en cüretkâr olanları hocalarını selâmlamak ve muhabbet ve sadakatlerini teyit etmek için mekteplerine girmek cesaretlerini de gösteriyorlar. Bu ziyaretçiler arasında birçok Türk talebe de görülmektedir. Bu, bize gösteriyor ki Papaz mekteplerinin seddi efkârı umumiyece ve bilhassa İstanbul ve İzmir 33 Necmettin Tozlu; Kültür ve Eğitim Tarihimizde Yabancı Okullar, Akçağ Yayınları, Ankara 1991, s.326. 34 Ergin, C.5, 1977, s.2086. 81 Türklerince tasvip edilen bir tedbir değildir. Filhakika Ankara’dan verilen son bir emir mucibince sınıflarından çıkarılan 12000 talebenin yarısı Türk’tür. İzmir’deki 3000 talebe için de aynı hal vakidir. Papazlarımız burada pek seviliyorlar... Şimdi ne olacak? Bir aralık Türk Hükûmetinin müttefikin mümessilleri tarafından vaki olan ricaları nazarı itibare alarak ve kendi azası arasında Fransız mekteplerinin eski talebesinden bazısının da bulunduğu hatırlayarak daha az şiddetli davranacağı zannedilmişti. Fakat bu olmadı. İttiha edilen tedbir kat’i görünüyor35. Böylece Lozan Antlaşması ile, Türkiye’de Katolik misyoner kurumları da dahil bütün misyoner kurumlarının ve faaliyetlerinin uluslararası hukukî dayanakları ortadan kaldırılıp konu tamamen Türkiye’nin kendi hukukî meselesi haline getirilirken, 1924’te çıkarılan kanunla da Türkiye’deki misyoner kurumlarının faaliyet şartları ve alanı belirlenmiş ve bunlara uymayanlar kararlılıkla kapatılmıştır36. 1924’ten sonra çeşitli tarihlerde çıkarılan kanun ve yayınlanan genelgelerle bütün yabancı okulları, tesis, personel ve yönetim özelikleri bakımından kontrol altına alınmıştır37. 35 Ergin, C.5, 1977, s.2087. 36 Ömer Turan; “ Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Türkiye’de Protestan Misyonerlik Faaliyetleri”, Osmanlı, C.2, Yeni Türkiye Yayınları, İstanbul 1999, s.209; Barış Kerimoğlu; Zehirli Sarmaşık Misyonerler, Ulus Yayınları, İstanbul 2004, s.43. 37 Büyükkarcı, 1996, s.75. 82 SONUÇ Üç kıta üzerinde farklı ırktan, farklı din ve mezhepten milletleri bünyesinde barındıran geniş bir yelpazeye sahip olan Osmanlı İmparatorluğu bu görüntüsüyle misyonerlerin en fazla göz diktiği yerlerden biri olmuştur. Bünyesinde barındırdığı azınlıklara tanınan geniş haklar ve yabancı devletlere tanınan bir takım imtiyazların yanında, jeopolitik ve jeostratejik açıdan dünya coğrafyasının kilit bir noktasında yer alması, zengin yeraltı yerüstü kaynaklarına sahip olması ve Hıristiyanlarca kutsal sayılan yerlerin sınırları içerisinde bulunması nedeniyle Osmanlı toprakları misyonerlerin cazibe merkezi haline gelmiş, Katolik ve Protestan misyonerler Osmanlı topraklarına girmeye başlamıştır. Osmanlı İmparatorluğu’nun Hıristiyan misyonerleriyle tanışması Katolik misyonerler vasıtasıyla olmuştur. Katolik misyonerler yeryüzünde güçlü bir Hıristiyan topluluğu oluşturmak bunun için de Osmanlı İmparatorluğu’nda birer azınlık durumunda bulunan Doğu Kiliselerine bağlı Ermeni, Rum, Süryanî, Melkit ve Nasturî Hıristiyanları Roma Katolik Kilisesi’ne bağlamak gibi dinî gayelerle Osmanlı İmparatorluğu’na gelmişlerdir. Osmanlı İmparatorluğu’na gelen Katolik misyonerler; Fransisken, Dominiken, Kapüsen, Cizvit, Lazarit, Assomption, Notre Dame de Sion, İvrea, Frer, Filles de la Chariter gibi Katolik tarikatlarına bağlı rahip veya rahibeler olmuştur. Bunların büyük bir kısmını da Fransa tarafından desteklenen ve Fransız soyundan olanlar oluşturmaktadır. Fransız Katolik misyonerleri ilk olarak İstanbul’daki Latin Katolik azınlığın eğitimi ile ilgilenmek üzere 16. yüzyılın sonlarına doğru Osmanlı İmparatorluğu’na gelmişlerdir. Osmanlı İmparatorluğu’na gelen Fransız Katolik misyonerleri Osmanlı tarafından Fransa’ya verilen kapitülasyonlardan da yararlanarak Müslümanların da içinde bulunduğu geniş bir kitleye karşı propaganda çalışmalarına başlamışlardır. Fransız 83 Katolik misyonerler daha çok İstanbul, İzmir, Halep, Suriye, Filistin, Mısır, Irak, Kıbrıs gibi yerlerde yoğun olarak faaliyet göstermişlerdir. Bu misyonerler dinî amaçlarına ulaşabilmek için her yolu denemişler ve propagandalarını, eğitim, sağlık ve sosyal hizmetlerle kamufle etmeyi başarmışlardır. Özellikle, amaçlarına ulaşabilmek için başta okul olmak üzere hastahane, dispanser, yabancı dil kursları, yetimhaneler, kilise ve manastırlar ve hayır cemiyetleri kurmuşlardır. Fransız Katolik misyonerlerinin bilhassa 19.yüzyılda ve 20. yüzyılın başlarında okullaşma faaliyetleri had safhaya ulaşmıştır. Ancak Osmanlı İmparatorluğu’nda faaliyet gösteren Katolik misyonerler sadece Fransız Katolikleri olmamıştır. Fransızların yanında İtalya ve Avusturyalı Katolik misyonerler Osmanlı İmparatorluğu’nda etkin olmuşlardır. Bunlar da Fransız Katolik misyonerleri gibi okullaşmaya önem vermişlerdir. Bu sebeple bütün Katolik misyonerler, mensubu bulundukları ülkelerin ileride söz sahibi olmak istediği bölgelerde ilk, orta ve yüksek olmak üzere her dereceden kız veya erkekler için yatılı veya yatısız, önceleri ruhban okulları ve sonraları laik olmak üzere pek çok okul açmış ve idare etmişlerdir. Bu okullar Katolik misyonerlerin mensubu bulunduğu devletler tarafından da malî destek görmüştür. Katolik misyonerlerce açılan okullara Osmanlı tebaasındaki her türlü Ermeni, Yahudî ve Rum azınlıktan öğrenci kabul edilmiştir. Okullara din, mezhep ve milliyet ayrımı yapılmaksızın öğrenci kabul edilmesine rağmen, bu okullara en son girenler Müslümanlar olmuştur. Katolik misyonerlerce açılan bu okullarda en öncelikli amaç Katolik mezhebine din kardeşi kazandırmak olmuştur. Fakat Katolik misyonerler bu okullardaki Müslüman öğrenciler üzerinde bu konuda başarı elde edememişlerdir. Bu sebeple Katolik misyonerler bu okullardaki Rum ve Ermeni öğrenciler üzerinde yoğunlaşmışlardır. Bu okullar Rum ve Ermeni azınlığı ilk kez millet olma şuurunun verildiği yerler olmuştur. Ayrıca Katolik misyonerler bu okullarda azınlıklara verdikleri eğitimle, onları mensubu bulundukları Osmanlı tebaasına karşı üstün bir hale getirmeye ve onlardan kendilerine 84 taraftar bir seçkinler grubu oluşturmaya çalışmışlardır. Bu okullardan mezun olan azınlıklar yüksek derecedeki memuriyetlere gelmişlerdir. Bu okullarda Müslüman Türk öğrencilere verilen eğitimle dinlerinden uzaklaştırılmaya kendi kültürlerinden uzaklaştırılmaya ve batı medeniyeti hayranı olarak yetiştirmeye çalışılmıştır. Katolik misyonerlerce açılan bu okullarda 19. yüzyılda ve özellikle bu yüzyılın ikinci yarısında sayıca büyük bir artış gözlenmiştir. Bu artışta bu okulların izinsiz olarak açılmasına ve Osmanlı tarafından yeterince denetlenememesinin büyük rolü olmuştur. Osmanlı İmparatorluğu’nun güçlü dönemlerinde bir sorun teşkil etmeyen bu okullar, zayıf dönemlerinde, verdikleri eğitimle devletin aleyhine sorun teşkil etmeye başlamıştır. Bu sebeple Osmanlı İmparatorluğu Katolik misyonerlerce açılmış bütün okullarda dâhil olmak üzere bütün yabancı misyoner okullarını denetim altına almak için 19. yüzyılda bir takım nizamnameler çıkartmıştır, fakat çıkartılan nizamnameler tam olarak uygulanamamıştır. Birinci Dünya Savaşı’nda Osmanlı İmparatorluğu’nun parçalanmasıyla da işgal edilen topraklardaki bu okullar kontrol dışı kalmıştır. Kontrol dışı kalan bu okullardan, öngörülen şartlara uyması koşuluyla Fransa ve İtalya’ya ait olanlarından bir kısmı Lozan Antlaşması ile kabul edilmiştir. Bu okulların tam anlamıyla denetim altına alınabilmesi Lozan Antlaşması’ndan sonra olmuştur. 85 KAYNAKÇA I. ARŞİV BELGELERİ Başbakanlık Osmanlı Arşivi, İrade Tasnifi, İrade Hariciye, Belge No: 11907 II. KİTAPLAR Akyüz; Yahya; Türk Eğitim Tarihi, Kültür Koleji Yayınları, İstanbul 1994. Ayverdi, Semiha; Misyonerlik Karşısında Türkiye, Turan Neşriyat Yurdu, İstanbul1969. Bayzan, Ali Rıza; Küresel Vaftiz, IQ Kültür sanat Yayınları, 2.baskı, İstanbul 2004. Büyükkarcı, Süleyman; Osmanlı Devleti ve Cumhuriyet Türkiye’sinde Yabancı Okullar, Selçuk Üniversitesi Yayınları, Konya 1996. Çavdar, Tevfik; Millî Mücadele Başlarken Sayılarla Vaziyet ve Manzara-i Umumiye, Baha Matbaası, İstanbul 1971. Çavdar, Tevfik; Osmanlıların Yarı Sömürge Oluşu, Ant Yayınları, İstanbul 1970. Cilacı, Osman; Hıristiyanlık Propagandası ve Misyonerlik Faaliyetleri, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 1982. Dinçer, Nahid; Yabancı Özel Okullar, İstanbul 1978. Egeli, Ahmet; Misyoner Okullarında Yönlendirme Çalışmaları, Yıldırım Ofset, Ankara 1989. Ergin, Osman; Türkiye Maarif Tarihi, C.1–2, Eser Matbaası, İstanbul 1977. Ergin, Osman; Türkiye Maarif Tarihi, C.5, Eser Matbaası, İstanbul 1977. Ertuğrul, Halit; Kültürümüzü Etkileyen Okullar, Nesil Yayınları, İstanbul 2002. Günay, Tuncer; Misyoner Örgütler ve Misyoner Faaliyetleri, Ankara Ticaret Odası Yayını, Ankara 2004. 86 Halidî, Mustafa; Ferruh, Ömer; İslam Ülkelerinde Misyonerlik ve Emperyalizm, 3.Baskı, İstanbul 1968. Haydaroğlu, İlknur Polat; Osmanlı İmparatorluğunda Yabancı Okullar ve Misyonerlik Faaliyetleri, Ocak Yayınları, Ankara 1993. İrtem, Süleyman Kanî; Şark Meselesi Osmanlı’nın Sömürgeleşme Tarihi, Hazırlayan: Osman Selim Kocahanoğlu, Temel Yayınları, İstanbul 1999. Karal, Enver Ziya; Osmanlı Tarihi, C.6, T.T.K. Yayınevi, Ankara 1988. Kerimoğlu, Barış; Zehirli Sarmaşık Misyonerler, Ulus Yayınları, İstanbul 2004. Kırşehirlioğlu, Erol; Türkiye’de Misyonerlik Faaliyetleri, Bedir Yayınevi, İstanbul 1969. Kocabaş, Süleyman; Misyonerlik ve Misyonerler, Vatan Yayınları, İstanbul 2002. Koçu, Reşat Ekrem; Osmanlı Muahedeleri-Kapitülasyonlar, İstanbul 1934. Koçer, Hasan Ali; Türkiye’de Modern Eğitimin Doğuşu ve Gelişimi (1773–1923), Millî Eğitim Bakanlığı, İstanbul 1999. Kodaman, Bayram; Abdülhamit Devri Eğitim Sistemi, Ötüken Neşriyat, İstanbul 1980. Küçükoğlu, Bayram; Türk Dünyasında Misyoner Faaliyetleri, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul 2005. Mutlu, Şamil; Osmanlı Devleti’nde Misyoner Okulları, Gökkubbe, İstanbul 2005. Okan, Kenan; Türkiye’deki Yabancı Okullar Üzerine Bir İnceleme, Millî Eğitim Bakanlığı Araştırma Koordinasyon Dairesi Yayını, Ankara 1971. Ortaylı, İlber; Osmanlı İmparatorluğu’nda Alman Nüfuzu, İstanbul 1983. Yılmaz, Öztuna; Büyük Türkiye Tarihi, C.10, İstanbul 1983. Polvan, Nurettin; Türkiye’de Yabancı Öğretim, C.1, Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul 1952. Sevinç, Necdet; Ajan Okulları, İstanbul 1975. Sezer, Ayten; Atatürk Dönemi’nde Yabancı Okullar(1923–1938), T.T.K, Ankara 1999. Soysal, İsmail; Türkiye’nin Siyasal Antlaşmaları, C.1, Ankara 1983. 87 Şahin, M.Süreyya; Fener Patrikhanesi ve Türkiye, Ötüken Neşriyat, İstanbul 1999. Tümer, Günay; Küçük, Abdurrahman; Dinler Tarihi, Ocak Yayınları, 3.Baskı, Ankara 1997. Tozlu, Necmettin; Kültür ve Eğitim Tarihimizde Yabancı Okullar, Akçağ Yayınları, Ankara 1991. Unat, Faik Reşit; Türkiye Eğitim Sisteminin Gelişmesine Tarihî Bir Bakış, Ankara 1964. Uralgiray, Yusuf; İslam Âleminde Misyonerlik Faaliyetleri, Ankara 1977. Uralgiray, Yusuf; Türkiye’de Misyonerlik Faaliyetleri, İstanbul 1963. Uzunçarşılı, İ.Hakkı; Osmanlı Tarihi, C.3, Kısım 2, 3.Baskı, T.T.K. Basımevi, Ankara 1982. Vahapoğlu, Hidayet; Osmanlı’dan Günümüze Azınlık ve Yabancı Okulları, Boğaziçi Yayınları, İstanbul 1992. III. MAKALELER Açıkses, Erdal; “Osmanlı Devleti’ndeki Misyonerlik Faaliyetleri İle İlgili Bir Değerlendirme”, Osmanlı, C.2, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 1999. s.192– 203. Ahmet Refik Bey; “Türkiye’de Katolik Propagandası”, Türk Tarihi Encümeni Mecmuası, Eylül 1340, s.3-24. Arslantürk, Zeki; “Misyonerlerin Çalışma Yöntemleri”, Türkiye’de Misyonerlik Faaliyetleri, Ensar Neşriyat, İstanbul 2004, s.377–403. Aydın, Mehmet; “Türkiye’ye Yönelik Katolik Misyonerliğin Dünü ve Bugünü”, Türkiye’de Misyonerlik Faaliyetleri, Ensar Neşriyat, İstanbul 2004, s.93–123. Aydın, Mehmet; “Türkiye’de Katolik Misyonerliği”, Türkiye’de Misyonerlik Faaliyetleri, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 1996, s.7–19. 88 Erdem, Mustafa; “Türkiye’de Azınlıklara Yönelik Misyoner Faaliyetleri”, Türkiye’de Misyonerlik Faaliyetleri, Ensar Neşriyat, İstanbul 2004, s.271–291. Eryılmaz, Bilal; “Osmanlılarda Millet Sistemi”, Osmanlı Ansiklopedisi, İz Yayıncılık, İstanbul 1999, s.220–250. Fendioğlu, Tahsin; “Amerika Birleşik Devletleri’nin Misyonerleri ve Osmanlı Devleti”, Türkler, C.14, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s.189–196. Günay, Tuncer; “Misyonerlerin İç Yüzü ”, Ortadoğu, 28.07.2005, s.10. Günay, Tuncer; “Misyonerlerin İç Yüzü ”, Ortadoğu, 22.08.2005, s.10. Haydaroğlu, İlknur Polat; “Osmanlı İmparatorluğu’nda Yabancı Okullar Neden Sorun Oldu?”, Türkiye’de Misyonerlik Faaliyetleri, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 1996, s.71–77. Haydaroğlu, İlknur Polat; “Osmanlı İmparatorluğu’nda Yabancı Okullar”, Türkler, C.14, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s.181–188. İhsanoğlu, Ekmeleddin; “Osmanlı Eğitim ve Bilim Kurumları”, Osmanlı Medeniyeti Tarihi, C. 1, Feza Yayınları, İstanbul 1999, s.354–361. Kuzgun, Şaban; “Misyonerlik ve Hıristiyan Misyonerliğinin Doğuşu”, Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S.1, Kayseri 1983, s.59–82. Küçük, Abdurrahman; “Misyonerlik ve Türkiye”, Türkiye’de Misyonerlik Faaliyetleri, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 1996, s.37–52. Sezer, Ayten; “Osmanlı Döneminde Misyonerlik Faaliyetleri”, Osmanlı, C.2, Yeni Türkiye Yayınları, İstanbul 1999, s.181–191. Şişman, Adnan; “Misyonerlik ve Osmanlı Devleti’nin Son Döneminde Kurulan Yabancı Sosyal ve Kültürel Müesseseler”, Türkler, C.14, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s.173–180. Taşdemirci, Ersoy; “Osmanlı İmparatorluğu’nda Azınlık Okulları ve Yabancı Okullar”, Türk Yurdu Dergisi, C.10, Kayseri 1990, s.43–50. Toros, Taha; ”Osmanlı İmparatorluğunda Gayr-i Müslim Azınlıklar”, T.C.T.A, C.4 İletişim Yayınları, İstanbul 1985, s.1008–1024. 89 Tozlu, Necmettin; “Osmanlı İmparatorluğu’nda Misyoner Okulları”, Yeni Türkiye Yayınları Osmanlı Özel Sayısı, Ankara 1999, s.329–331. Turan, Ömer; “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Türkiye’de Protestan Misyonerlik Faaliyetleri”, Osmanlı, C.2, Yeni Türkiye Yayınları, İstanbul 1999, s.204-211. 90 İNDEKS A Abdülhak Hâmit · 55 Acem · 25 Adana · 29, 35, 44, 71, 75, 94 Ağahamamı İtalyan Kız Okulu · 45 Ahmet Haşim · 56 Ahmet Refik Bey · 7, 20, 21, 87 Ahmet Vefik Paşa · 55 Akdeniz · 11, 15, 29 Almanca · 1, 33, 47 Amasya · 35 Anadolu · III, 3, 5, 6, 7, 8, 11, 14, 15, 29, 34, 35, 37 Ankara · 1, 11, 14, 15, 16, 22, 26, 29, 30, 31, 32, 34, 37, 50, 53, 54, 57, 58, 67, 71, 72, 75, 78, 79, 80, 81, 85, 86, 87, 88, 89 Ankara Antlaşması · 78 Antakya · 2 Arap · 25 Arnavut · 25, 33, 47 Assamptionist · 4 Assomption Fransız Koleji · 39, 40 Avrupa · 11, 54, 67, 69 Avusturya · 5, 16, 19, 29, 31, 41, 46, 47, 48, 52, 64, 66 Aynalı Çeşme · 73 Aziz Pavlus · 23 B Bağdat · 72, 75 Bakırköy · 39, 43, 45, 73, 74 Balkanlar · 3, 35 Basra · 15, 71, 75 Basra Körfezi · 15 Batı Roma · 2 Bebek · 38, 39, 40, 41, 73, 74 Bebek Saint Gabriel Fransız Okulu · 41 Beyoğlu · 12, 24, 37, 38, 39, 40, 42, 44, 45, 46, 47, 49, 62, 73, 80 Beyoğlu Hayırsever Bayanlar Cemiyeti · 24 Beyoğlu Saint Michel Fransız Koleji · 40 Beyoğlu Sainte Elisabeth Fransız Ücretsiz Okulu · 40 Beyoğlu Sainte Elisabeth Fransız Yatılı Okulu · 40 Beyoğlu Saint-Louis Fransız Ruhban Okulu · 40 Beyrut · 35, 36, 44, 49, 71, 75 Biga · 75 Birinci Dünya Savaşı · 7, 34, 76, 78, 84 Bitlis · 75 Bizans · 2, 3, 12, 15, 21, 41 Bizans Kilisesi · 3 Boğazlar · 15 Boşnak · 25 Bulgaristan · 29 Bursa · 29, 37 Büyük Şizma · 3, 21 Büyükada · 38, 40, 73, 75 C Calais · 18 Cenap Şehabettin · 56 Cezayir-i Bahr-i Sefid Vilâyeti · 76 Cezvit · 12, 13, 17, 28, 33, 34, 35, 38, 40 Cizvit · 4, 13, 17, 31, 38, 47, 52, 63, 82 Collége de la Providence · 37 Commuzaute Eanegelique · 49 Conference Des Aspirants · 24 Ç Çerkez · 25 Çocuk Yuvası Koruyucu Bayanları Cemiyeti · 24 91 D Dante Allighieri Cemiyeti · 44 Das Hailigie Land Zions Veren, Versin Von Der Unkefleckten · 49 Deutceher Palastine Verein · 50 Dış Misyonlar Papaz Okulu · 19 Diyarbakır · 29, 35, 36, 71, 75 Doğu Roma · 2 Dominicain · 12, 17, 37, 43 Dominiken · 4, 12, 36, 42, 44, 45, 52, 59, 67, 82 E Ecnebi Misyoner Cemiyeti 19 Edirne · 29, 37, 49, 71, 75 Efes · 14 Ege Adaları · 42 Emile Legrand · 13 Ermeni · 3, 4, 21, 33, 45, 57, 59, 60, 61, 62, 63, 82, 83 Erzurum · 29, 35, 37, 71, 76 F Fakir Çocukları Koruma Cemiyeti · 24 Fatih Sultan Mehmet · 26, 27, 31, 57, 60 Fenerbahçe · 39, 41, 73, 75 Fenerbahçe Ste. İréne Fransız Okulu · 41 Feriköy · 18, 41, 44, 46, 48, 73 Feriköy St. Jean Chrysostome Fransız Koleji · 41 Filistin · 2, 29, 34, 35, 42, 83 Filles De La Charite ·17, 37, 38, 47,63 Franciscain · 11, 16, 37, 40 Fransa · 5, 12, 13, 16, 18, 19, 20, 21, 27, 28, 29, 31, 34, 35, 40, 41, 42, 43, 48, 52, 55, 56, 58, 64, 66, 68, 72, 78, 79, 80, 82, 84 Fransız Hükümeti · 80 Fransız Katolikleri · 31, 83 Fransız Kız Yatılı Okulu · 38 Fransızca · 1, 32, 33, 34, 37, 48, 56, 63 Fransisken · 4, 11, 12, 16, 36, 37, 44, 46, 52, 67, 73, 74, 75, 82 Frères De La Doctrine Chetienne · 37 Freres des Ecoles Cheretienes · 17 Freres des Ecoles Chretieennes · 56 G Galata · 12, 24, 26, 27, 28, 31, 38, 40, 43, 47, 57, 59, 73, 74 Galata Hayırsever Bayanlar Cemiyeti · 24 Galata Latinleri · 27 Galata Sain-Benoît Fransa Erkek Koleji · 40 Galata Saint-Pierre Fransız Kız Ortaokulu · 40 Galata St.Benoît Manastır ve Kilisesine · 12 Galata St.Benoît Okulu · 38 Galatasaray Sultanîsi · 56 Grek · 12 Gürcistan · 29 Gürcü · 18, 33, 48 Gürcü Katolik Kilisesi · 48 H Haçlı Seferleri · 15 Halep · 71, 83 Halit Ziya Uşaklıgil · 56 Havari · 2 Haydarpaşa · 38, 39, 41, 73, 74 Haydarpaşa Saint Louis Erkek Koleji · 41 Hıristiyan · 1, 2, 3, 4, 5, 13, 14, 15, 17, 19, 21, 22, 23, 24, 25, 27, 33, 48, 52, 53, 54, 62, 63, 67, 73, 74, 75, 82, 88 Hıristiyan Gregoryan · 33 Hüdâvendigâr · 71, 75 Hz.İsa · 1 İ İmmaculée Conception Fransız Koleji · 39 İmparator Theodosius · 2 İncil · 2, 14, 21, 30 İngilizce · 1, 33, 37, 63 İran · 3 İstanbul · 2, 3, 4, 5, 7, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 18, 19, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 92 33, 34, 35, 37, 41, 42, 43, 44, 45, 46, 47, 48, 49, 50, 51, 53, 54, 56, 57, 59, 60, 61, 62, 63, 65, 67, 68, 69, 70, 71, 72, 73, 75, 78, 80, 81, 82, 83, 85, 86, 87, 88, 89 İtalya · 5, 13, 16, 17, 18, 19, 29, 31, 41, 42, 43, 44, 45, 48, 52, 64, 66, 78, 79, 83, 84 İvrea · 18, 44, 45, 46, 82 İzmir · 13, 28, 29, 35, 37, 42, 44, 45, 49, 50, 56, 63, 76, 80, 83 İznik · 14 J Jerusalem Verein · 49 Jesuite · 12, 17, 37 Jezûit · 12, 17 K Kadıköy · 12, 14, 36, 38, 39, 40, 46, 53, 73, 74 Kanunî Sultan Süleyman · 27, 31 Kapitülasyon · 4, 13, 26,30, 34 Kapusen · 4, 36, 38, 40, 67 Karaağaç · 29 Karmelitan Cemiyeti · 44 Kastamonu · 71, 75 Katolik · III, IV, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 33, 34, 35, 37, 39, 41, 42, 43, 44, 46, 47, 48, 50, 52, 53, 54, 56, 57, 58, 59, 60, 61, 62, 63, 64, 66, 67, 68, 69, 78, 82, 83, 84, 87, 88 Katolik Kilisesi · 3, 4, 21, 63, 82 Kayseri · III, 1, 29, 35, 37, 60, 88 Kayseri’de Dame de Saint-Joseph de Sion · 37 Kerkük · 36 Kıptî · 3 Kızıldeniz · 15 Kigemes Kalanos · 59 Kolej de Şeminer Sen Lui de Kapüsen · 73 Konventüel · 11, 16, 44 Konya · 11, 19, 34, 35, 37, 60, 69, 71, 76, 85 Konstantin · 2 Kuds-i Şerîf Vilâyeti · 76 Kudüs · 15, 27, 28, 67 Kumkapı · 39, 40, 73, 74 Kutsal Rama-Germen İmparatorluğu · 3 L La Magnifica Communita di Pera · 60 La Sainte Gongrégation de la Propagande · 19 La Societa Operala Cemiyeti · 44 Latin Katolik Kilisesi · 3 Latince · 1, 32, 33, 59, 63 Lazarist · 17, 33, 34, 47, 52, 74 Lazariste · 17, 38, 47 Lazirist · 4 Les Miseions Catholiques Françaisesau XIX · 20 Lozan Antlaşması · 78, 79, 84 Lübnan · 29, 34, 35 M Maarif Nazırı Zühtü Paşa · 69 Maarif-i Umumiye Nizamnamesi · 66, 68, 69 Makedonya · 2 Malatya · 36 Mamuratülaziz · 71, 76 Mariste · 18 Marquis De Bonnac · 20 Maten Gazetesi · 80 Maurice Bompard · 72 Mekatib-i Ecnebiye ve Gayr-ı Müslime Müfettişliği · 69 Mekatib-i Hususiye Talimatnamesi · VIII, 77 Mekteb-i Sultanî · 56 Melkitler · 3, 26 Mesih · 23 Mezopotamya · 3, 36 Mısır · 3, 29, 34, 83 Midilli · 70 Misyoner · III, IV, 1, 4, 5, 7, 11, 12, 13, 14, 15, 19, 20, 22, 23, 29, 30, 31, 32, 34, 36, 41, 47, 49, 50, 53, 60, 61, 66, 69, 84 Mora · 29 93 Musevî · 25, 33 Musul · 36, 51, 71, 76 Müslüman · 3, 15, 22, 25, 26, 33, 48, 53, 54, 55, 60, 83, 84 N Nasturî · 3, 82 Notr Dam dö Siyon Meccani Mektebi · 73 Notr Dam dö Siyon Orfelinave Uvruvarı · 73 Notr Dam dö Siyon Pansiyonası · 73 Notre Dame de La Paix Fransız Müessesesi · 38 Notre Dame de Sion · 17, 33, 34, 39, 40, 56, 57, 82 O Observant · 17 Orfolina dö Lopital dö la Pe · 73 Ortadoğu · 3, 14, 34, 88 Ortodoks · 3, 15, 21, 26, 33, 57, 62 Osmanlı · III, IV, X, 1, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 34, 41, 42, 44, 46, 47, 49, 52, 53, 54, 56, 57, 58, 59, 60, 61, 62, 63, 64, 65, 66, 67, 68, 69, 72, 75, 76, 77, 78, 82, 83, 84, 85, 86, 87, 88, 89 Osmanlı İmparatorluğu · III, IV, 4, 5, 6, 7, 8, 11, 13, 14, 15, 16, 19, 20, 21, 22, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 34, 41, 42, 46, 49, 52, 53, 57, 58, 59, 60, 64, 66, 67, 70, 75, 77, 78, 82, 83, 84, 86, 88, 89 Osmanlı Salnamelerine · 34 P Pangaltı · 38, 39, 40, 73 Pangaltı Notre Dame de Sion Fransız Kız Lisesi · 40 Pangaltı Saint Esprit Fransız Erkek Okulu · 40 Pangaltı Saint Esprit Fransız Kız Okulu · 40 Papa · 2, 3, 12, 13, 16, 17, 19, 21, 31, 46, 60 Papa 15. Gregoıre · 19 Papalık Propaganda Dairesi · 19, 42, 60 Petites Soeurs de Pauvres · 18 Petrol Bölgesi · 15 Pierre Harisciranti · 48 Protestan · IV, 11, 33, 62, 82, 89 R Reşat Nuri Güntekin · 56 Riformati · 17, 44, 45 Roma İmparatorluğu · 2 Roma Katolik Kilisesi · 2, 3, 4, 15, 21 Rum Ortodoks Kilisesi · 3 Rum Patriği Gennodios · 57 Rum Patrikliği · 26, 27 S Sacré Coeur Fransız Okulu · 39 Said Halim Paşa · 72 Saint – Antoine Fransız Okulu · 38 Saint Benoît Okulu · 32, 64 Saint Benoît Providence Fransız Müessesesi · 40 Saint Pulcherie Cezvit Erkek Koleji · 40 Sainte – Elizabeth Yatılı Okulu · 37 Sainte- Elizabeth Ücretsiz Okulu · 37 Salesien · 18, 44, 46 Sankt Georg · 47 Selçuklu Devleti · 11 Sen Piyer de Frer de Zekol Kretiyenn Mektebi · 74 Sevr antlaşmasında · 34 Sivas · 29, 35, 71, 76 Societa Operaia · 43 Soeurs de I’İmmaculee Conception de Lourdes · 18 St Michel Fransız Koleji · 39 St. Benait Erkek Koleji · 38 St. Esprit Fransız Kız Okulu · 39 St. Euphemie Fransız Okulu · 39 St. Georg kilisesinin · 47 St. Georges Fransız Okulu · 38 St. Georges Kız Orta Okulu · 47 St. Jean Baptiste Fransız Okulu · 38 St. Jeanne d’Arc Fransız Okulu · 39 94 St. Joseph Fransız Müessesesi · 38 St. Pierre Fransız Okulu · 38 St. Vincent Fransız Müessesesi · 38 St.Benoît Providence Fransız Müessesesi · 38 St.Esprit Fransız Erkek Okulu · 38 St.Georges Dil Oğlanları Koleji · 38 St.İrenne Fransız Okulu · 39 St.Joseph Erkek Koleji · 38, 40 St.Joseph Fransız Müessesesi · 38 St.Lois Dil Oğlanları Koleji · 38 St.Lois Fransız Ruhban Okulu · 38 St.Louis Fransız Erkek Koleji · 38 St.Vincent de Paul Fransız Müessesesi · 38 St.Vincent de Paul Konferansları Cemiyeti · 24 Ste Pulcherie Fransız Kız Ortaokulu · 38 Ste. Pulchérie Cizvit Erkek Koleji · 38 Suriy · 34 Suriye · 3, 29, 33, 34, 35, 50, 71, 75, 83 Süryanî · 3, 4, 82 Ş Şarlman · 3 Şinasi · 55 Şişli · 38, 40, 51, 73 Şişli Notre Dame de la Paix Fransız Müessesesi · 40 T Taksim Hayırsever Bayanlar Cemiyeti · 24 Taksim St.Jean Babtiste Fransız Okulu · 40 Tarsus · 2 Tevfik Fikret · 56 Tevhid-i Tedrisat Kanunu · 80 Tinio Katolik Cemiyeti · 24 Tokat · 29, 35 Trablusgarb · 72 Trablusgarp · 42, 44 Trabzon · 35, 36, 37, 44, 71, 76 Türkçe · 1, 33, 37, 54, 69 Türkiye · X, 1, 2, 7, 11, 12, 14, 15, 19, 20, 21, 31, 32, 34, 37, 53, 54, 57, 60, 61, 69, 72, 73, 78, 79, 80, 85, 86, 87, 88, 89 Ü Üsküdar · 38, 39, 73, 74 Üsküdür İmmaculee Conception Fransız Koleji · 41 V Van · 29, 49, 71, 76 Vekil-i Mahalle-i Galata Millet-i Latin · 27 Vekil-i Millet-i Reaya-ı Latin · 27 Verein Vom Heiligien Grabe · 49 Vilayât-ı Şâhâne Maarif Müdürlerinin Vezâifini Mübeyyin Talimat · 69 W Werte des Temples · 49 Y Yemen · 72, 76 Yeşilköy · 39, 46, 73, 74 Yunanistan · 2 Z Ziya Paşa · 55 95 EK–1 LATİN MANASTIR VE EMAKİN SAİRESİ GÜMRÜK MUAFİYETİNE DAİR NİZAMNAME LAYİHASININ TERCÜMESİ 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 ÖZGEÇMİŞ 01.12.1979 tarihinde Osmaniye’de doğdu. İlköğrenimini Adana Yüreğir’de İstiklâl İlkokulu’nda yaptı. Ortaokulu Adana Seyhan’da Tepebağ Ortaokulu’nda, lise öğrenimini Adana Seyhan’da Adana Kız Lisesi’nde tamamladı. 1998 yılında Erciyes Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü’ne girdi. Buradan 2001–2002 eğitim-öğretim yılında mezun oldu. Aynı yıl Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı Yakınçağ Tarihi Bilim Dalı’nda Yüksek Lisansa başladı. Evli ve bir çocuk annesidir, halen aynı enstitüde eğitimine devam etmektedir. ADRES : Yenidoğan Mahallesi 38 Sokak No: 32 Pk.01300 Yüreğir/ADANA Tel: 0 322 346 00 23 </p>